—1—

Herriaren izena aipatu zidanean gerrako akorduak etorri zitzaizkidan gogora. Zelan alde egin nuen Nabarra boutik, eta haiek beste kontu denak. Eta negarrak begietara egin zidan kasik. Gero bisitariak hango eliza aipatu zidan, eta beste kontu bat etorri zitzaidan gogora, barregarria bera. Hain zuzen ere, 1861eko dokumentu batean esaten dena. Ia-ia buruz dakit hori. Zahartzeak ez dit oroimena erabat kendu.

        «Mundakako errioak —errioari itsasadarra esaten diote orain— fama txarra du, zeren eta haizea hirugarren eta laugarren koadranteetakoa izanez gero gaitz egiten baita belak maniobratzea —dio dokumentuak—; beraz, nabigatzaileentzat mesede galanta litzateke tenplu hori orain dagoen lekutik kentzea».

        Ez zioen makala dokumentu hark. Herriko eliza bere talaiatik kentzea! Ez zuten kendu 1861ean, eta ez dute kentzeko esperantzarik. Agian beste gerraren bat etorriko balitz. Eta hala ere, nekez. Ezagutu baititu tenplu horrek bonben hotsak eta txinpartak. Baina hori beste baterako utzi beharko dugu. Orain gaia da tenpluan, elizan, lanak egiten ari izanak zirela, eta halaxe azaldu zidala bisitariak.

        —Lanak? —moztu egin nion—. Ez ote dira tenplua lekuz aldatzeko?

        Barre egin nuen. Bisitariak ez zuen nire barrearen zergatia ulertu. Muturra okertu zuen.

        Azaldu egin nion.

        —Derrotero de la Costa septentrional de España liburuan eliza orduan zegoen lekutik aldatzea proposatu zen. Horregatik barreak —eta keinu egin nion, apalategirantz, dokumentuaren kopia hantxe nuela adierazteko moduan.

        Ez zuen amua irentsi.

        —Proposatu zelako ala aldatu ez zutelako dira barreok? —nire erantzunaren zain geratu gabe berak jarraitu zuen—. Ez dut jakin historian hain jantzia zinenik.

        Ekartzen zidan errekadua hainbat arinen azaldu nahi zuen, argi zegoen. Haatik, zaharrek ez dugun gauza bakarra presa dela esango nuke. Beste ziri batek ez zion kalterik egingo.

        —Inteligentzia, barkatu, informazio zerbitzuak ez dira nire maitasun bakarra. Historiaren zalea naiz, eta emakumeen zalea —duda egin nuen— izana naiz. Itsasoko kontuekin dudan harremana besterik da.

        —Badakit, Uriarte jauna —esan zuen bisitariak; nik lekuz kanpoko jauna hartan ironia nabaritu nion—. Eta hain zuzen ere horiek denak nahasten direneko ipuintxo batekin natorkizu.

        —Emakumeak ere tarteko diren ipuintxo batekin? —maltzur galdetu nion, aldez aurretik bainekien ezetz, emakumerik ez zidala proposatuko azeri hark.

        —Emakumeak izan ezik beste osagarri denak ditu ipuinak. Esaten ari nintzen moduan, lanetan ibili dira elizan...

        —Elizan lanetan? Apaizek lan egiten dute orain? —ziria sartu nahi izan nion.

        —Antiklerikala zarela esan didate —bota zuen, erneguz, mandatariak.

        —Ibili izan naizen jendeekin ibili izateko ez nahikoa, esango nuke nik. Baina, tira, ekin zeureari.

        —Ba, esaten ari nintzen moduan, herri horretako elizaren barruan lanetan ibili izan dira eta, hara non, aldare nagusia mugitzean dokumentu batzuk azaldu dira.

        Dokumentu hitza entzuteak jesarlekutik altxarazi ninduen. Leihora hurreratu nintzen. Kanpoan eguraldi zoragarria zegoen. Esan nahi dut, euria bota ahala eta haize zakarra. Isileko lanak egiteko eguraldi ezin hobea. Ikusteko nago halako eguraldiarekin muga marra zaintzera bere borondatez joango den txapelokerra. Eta txapelokerrak, asko ezagutu ditut nik.

        —Noizkoa? —galde egin nion.

        Bisitariak eskuan karta ona zuela jabetu zen eta, agur lehenago izandako presa.

        —Eman dezagun zure lehenengo misioetan ari zinenekoa dela.

        —Hogeita hamaseikoa?

        —Bo, zera, ba —ez zekien zer esan—. Hain goiz ekin zenion Zerbitzuari?

        —Hain goiz diozu? Beharbada hori baino goizago hasi nintzen, beharbada beranduago. Ez diot sekretu hori zeure lako ume gorri bati kontatuko, ezta? Arranoa!

        Orduan berak fardeltxo bat utzi zuen mahai gainean.

        —Zein partidutakoa zara? —galdetu nion, fardeltxoari eusteko nuen gogoa ezkutatuz.

        —Partidua ala alderdia esaten da? —berak, nire apustuari eutsiz.

        —Nahi duzun moduan. Edozein gauzak ditu bere alderdiak. Harri batek, esate baterako, alderdiak ditu, eta zein alderditik begiratzen zaion, ba horixe, diferentea da.

        —Eta partidua? —fardeltxoari begira zegoen, nire moduan.

        —Partiduak zatitua esan nahi du. Eta horixe dira partiduak, zatiak. Eta bakoitzak bere zatia hartzen du. Horretan arrantzaleekin nago ni; zenbat arrain harrapatu duten, diruak zatika egiten dituzte, eta bakoitzaren zatiari partila esaten diote. Bakoitzak bere partila poltsikora eta denak bakoitza bere etxera.

        —Ez dut partidurik —esan zidan, begi keinu oker batez.

        —Hala da ze, ez duzu partilarik —bota nion—. Kontu honetan ez duzu irabazirik atera behar. Hala da?

        —Halaxe da, bai.

        —Ez dizut sinesten —esan nion, nik ere nire azken hori sinetsi gabe—. Ea zer dugun paperotan.

        Fardeltxoaren haria askatzen saiatu nintzen. Neke handia izaten da nire adinean korapiloak askatzen ibiltzea. Eta fardelaren inguruko sokatxoak korapilo gaitza zeukan. Orduan bisitariak txiskeroa atera zuen.

        —Honekin errazago —esan zuen, eta sokatxoaren korapiloa erre zuen.

        —Erre nahi baduzu, erre egizu —esan nion.

        Zigarro paketea atera zuen.

        —Nahi? —ahora bat eramateko keinu berean galdetu zidan.

        —Ez. Aspaldi utzi nion. Lehen mundu guztiak erretzen zuen.

        —Agirrek berak ere bai —bota zidan.

        —Lehendakariak? —nik.

        Fardeltxoa askatzen ari nintzen. Hartua nion mandeuliaren antza.

        —Zein Agirrek, bestela? — esan zuen, ergel halakoak.

        Papalotearen itxura hartu nion. Eta ez nion erantzun. Lehendakaria ez ziren hainbeste Agirre ezagutu ditut ze!

        Fardeltxoaren barruan begiratu nuen. Paperak zeuden han. Paper hutsak. Baina zaharrak. Beraz —zuzendu behar izan nion nire buruari—, ez hain hutsak.

        —Ertzaina? —zuzenean galdetu nion.

        —Ez —erantzun zidan—. Zergatik susmo hori?

        Ez nion zergatia azaldu, ez eta berak emandako ezezkoa sinetsi ere. Berdin zidan hura zer zen; ertzaina zein artzaina. Edo pastorea. Begien aurrean neukana gerra denborako dokumentua zen. Altxor hutsa.

        —Honelako denak galdutzat ematen izan ditut nik.

        —Ba hor duzu bat.

        Gudarien militar trebakuntzan erabiltzen zen kartilatxoa zen. Euskaraz eta espainolez.

        —Orain ere honelako hitzak erabiltzen dituzue Akademian. Zelan da? Arkautin.

        Ez entzunarena egin zuen. Beraz, ba ote zen ez ote zen geratu nintzen.

        —Agertu! —aldarri egin nuen, edozein sarjentu txapelandiren modura.

        Ez zuen zirkinik ere egin. Zigarrotxoari jo zion tenkada ezik.

        —Iskiluak! —bigarren aldarri bat jo nuen, gudari ikasketetan izan genuen sarjentuaren itxurak egin nahirik.

        Egia da nire adinean gaitz dela ganoraz aldarri egitea, eta are gaitzagoa aldarriak gudari ikasketaren denborakoak izanda.

        —Euskaraz ala erdaraz egin dituzu ikasketak? —nire gudari ikasketen denborak etorri zitzaizkidan. Mozolo hura niri begira eta fardeltxoko paperak ere begira—. Kendu karga!

        «Hala da ze, ernai mutilak!», pentsatu nuen nire artean. Euzko Gudarostearen Gudari Ikasketa kartilatxoa zegoen han. Eta besterik? Gudariaren otoitza, beharbada.

        Beharbada ez, ziur baino. Hantxe zegoen. Erdaraz. La vida y la muerte del militar. «Señor mío Jesucristo, Dios y hombre verdadero...». Ederra. Harrezkero ez nion jaramonik egin mandatariari. Harik eta fardeltxoko den-denak begiratu arte.

        —Iriondo! —oihu egin nuen hiru argazki berdin haiek ikustean.

        Saseta batailoiko Iriondo jaupariaren —jaupari esaten zitzaien orduan gudarien abadeei— hiru argazki ziren hantxe. Eta Arturo Campionen Los hermanos Gamio liburutxoa. Denak Santa Teresa eta Begoñako Amaren estanpen artean. Eta hantxe zeuden batailoiaren barruko ordenaren arauak. Eta fakturak. Juan Manuel Iriondo Aranburu jaupariak zehatz eramaten zituen kontuak.

        «Baita arimaren kontuak ere!», esaten zidan, baina gaitz egiten zitzaidan halakoetan sinestea.

        —Eta hau dena zertara dator —paperak fardeltxoan atzera utzi ostean nik.

        —Gertatuak argitu nahi nituzke. Zer izan zen urrearen kontu hura dena, zer geratu zen elizako ontziekin, nor zen hilik agertu zen Ezezagun hura eta...

        —Eta zergatik fusilatu zuten Mallona?