—13—

Berriro kazetariekin lanean hasi beharko nuen egunean goiz jaiki nintzen. Erdi aje erdi buru-tentelkeria batekin. Hala bada, Bilbon paseotxo bat egitea erabaki nuen. Baraurik, burua arintzearren.

        Hoteleko atezaintzan gure mutil belarriluzea zegoen.

        —Non dira kanpoko kazetariak? —galde egin nion.

        —Jantokian —esan zidan—. Indabak jaten!

        Mutilak ez zituen britainiar haien jan zaletasunak ezagutzen. Ez eta nire literatura zaletasunak ere. Mahiaren gainetik El Liberal hartu eta alde egin nuen.

        —Arriagako kafetegiko kanpoan izango naizela esan.

        Egunkariarekin agur keinua egin nion. Ziur naiz ezin antzeman izan zuela zer zela eta hartu nuen paper hura. Galdetu izan balit ez nukeen erantzuten jakingo, egia. Ajearen eragina.

        Areatza inguruan paseo alditxoa egin ostean terrazan jesarri nintzen. Kafe hutsak eta ogi apur batek zidaten kalterik egingo.

        —Jauna? —esan zidan zerbitzariak.

        Ez zen aurreko eguneko mutila. Salsamendi batailoian izena emana ote zen otu zitzaidan. Baina ez nion besteari galdetu. Zer nahi nuen agindu nion. Eta egunkaria irakurtzeari ekin nion. Harik eta klik nabarmen bat aditu zen arte.

        —Arranoa! —irten zitzaidan.

        Klik hots haren erruduna begien aurrean nuen. Gizonezko gazte bat zen. Ezagun-aire bat antzeman nion, baina ez nintzen nor zen berehala jabetu. Segundo erdi baten tartea behar izan nuen. Buruk erakutsitako kazetari-argazki haietako batean ikusia nuen. Izena ez nuen luzaz pentsatu behar izan.

        —Robert Capa? —ozen esan nuen.

        Robert zen. Robert Capa zorionekoa. Zutitzeko keinua egin nuen. Mahaira jesarri zen, bere Contax kamera dotorea hantxe utzita. Egia da gero askotan irakurri dudala haren kamera Leika zela. Baina ez. Contax zen. Sinetsi niri. Kamera kontuetan zerbait badakit eta.

        Hala bada, kamera han utzi zuen, mahaiaren gainean. Gero zigarro bat ezpainetara eroan eta beste bat neuri eskaini zidan. Ezetz esan, eta ezer hartu nahi ote zuen galdetu nion.

        —Xanpaina, odol ttantta batzuekin —esan zuen Robertek.

        Zutitu eta kafetegiaren barrura egin nuen.

        —Atera birentzako xanpaina gure mahaira. Baina botila erakutsi barik —esan nion mutilari—. Kanpoko horrek gerra irabazi behar ziguk eta.

        Handik apur batera etorri zen xanpaina.

        —Bilboko ura —esan nuen, mutilak bi baso arrunt xanpainez beteak ekarri zituenean—. Odola, norberak jarri beharko dio.

        Tarte bat egin genuen horrela, elkarri zirika. Eta ziriak ziri, emakumeez mintzatu ginen. Horrela jakin nuen Robert hura nire moduan zegoela. Maitemindurik. Gerda Taro izeneko batekin. Eta jakin nuen, baita ere, emakume hura Robert Caparen bidearen berdintsua egina zela. Alegia, jaiotzako izena ez zuela Gerda Taro, Gerda Pohorylles baino, eta alemaniarra zela.

        «A ze parea», pentsatu nuen nire artean.

        Entzuna nuen Robert Capa, sortzez hungariarra eta erlijioz judua, André Friedmann izana zela. Hungariatik lehenik eta gero Alemaniatik alde egina, izenez aldatzea erabaki zuen. Capa hura Frank Capra zinema zuzendariari ostu omen zion eta, enborretik ezpala, Robert izena gogoan ez dudan aktore bati. Robert Taylor hari, akaso? Ez zen makala mutila.

        Hartan ginela San Nikolas elizatik meza entzunda irteten ari ziren gizon-emakumeei begira jarri zen gizona.

        —Kale giro polita —esan zuen.

        Eta zutitu egin zen, bere Contax kamera eskuan. Orduan nik ere presa nuela esan nion.

        —Beste kazetarien bila noa eta, oraintxe nator.

        Hotelera egin artean txirene hura ikusi nuen, San Nikolas elizarantz barik Areatzako zubirantz aldenduz.

        «Topa dik zoro horrek zeri argazkia egin», esan nuen nire artean.

        Areatzako zuhaitzen artean gizonezko batek margotzen ziharduen, aulkitxoan jesarrita. Jendetza polita zuen hark atzean, sortzen ari zen koadroari begira. Itxura batean Roberti huraxe egin zitzaion deigarri.

        Hoteleko hallean, hantxe zegoen Bruno Mendiguren, taldetxo batekin frantsesez hizketan. Hurreratu egin nintzaien.

        Bruno Mendigurenen taldeko batzuk lehendik nituen ezagunak. Besteak berriak ziren. Faxisten erasoaldiak eta gure erantzunak mundu erdiaren begiak gurera adi jarraraziak zituztenak.

        —Kazetarietako bat falta da: Robert Capa —esan zidan Mendigurenek, beste denak nor ziren esan ostean.

        —Horko kanpoko guda-oinean topatu dut —esan nion, ironiatsu, kazetarien diziplina ezarekin moldatzea zein zaila zen ulertarazteko moduan.

        Azken batean Bruno Mendiguren kazetarien alderdi teorikoaz arduratzen zen. Esan nahi dut, berriak zelan landu iradoki, gure intelektualen iritziak behar bezala helarazi eta halakoak egiten zituen. Nik berriz tropa haren seguritateaz arduratzeko agindua nuen. Bide batez informazio baliagarriak atera ahal ote nituen ahalegintzen nintzen, hori ere egia da. Baina haien segurtasuna zen nire zeregin nagusia.

        Eta halaxe izan zen berriro Gudarostearen uniforme jantzita nenbilena, berriro kazetariekin, berriro George Steerrekin, eta Noel Monksekin; eta lehenengoz Robert Caparekin. Hark ere ez zuen amaiera politik izango. Baina hori askoz geroagoko kontua da.

        Egun haietan Roberten umoreaz lagundu genituen frontetik zetozen berriak, eta baita hara egiten genituen bisitaldiek denoi eragiten zigun mingostura leundu ere. Nire kasuan mingots egoteko motiboa Gure Gizonaren egoera zen. Harexengana joaten zitzaidan gogoa, Sollubera inguratzen ginen aldiro.

        Goizetan egiten genuen hara, eguraldi eskasak horretara behartuta. Esan nahi dut hegazkinek airera egiteko eguraldia egiten zuela, eta egunez mugituz gero haien mende izaten ginela. Eta zelan, gainera. Faxistek aire indar denak jarri zituzten jokoan.

        Bermeo ez zen Guadalajara, itsasoa zuelako. Baina zerua badute biek, eta egun haietan Gaztelakoa bezain oskarbi ageri zen gure itsasertzekoa. Zeru argi hartan faxisten hegazkinek egundoko lana egin zuten.

        —Ez nuen uste faxistek hainbeste hegazkinik zutenik —esan zidan halako batean George Steerrek.

        «Ezta nik ere», esatekotan izan nintzen.

        George Steer haren obsesio nagusia hegazkinak ziren. Abisinian egona zen, noiz eta italiarrek, Sollube inguruan ziharduten ofizialetako batzuk tarteko, han gerran jardun zutenean. Halaxe ezagutu zuen hegazkinek eragin dezaketen izua. Eta izu hark ez zion sekulan bakerik emango.

        —Maskarak beharko genituzke —esan zidan Sollubera joanak ginen lehengo egunean.

        Ez ulertua egin nion. Baina ez zen Abisinian egona zen bakarra. Noel Monks ere han egona zen. Eta Steerren iritzi berekoa zen.

        —Faxistek hegazkinetatik gasak jaurti ahal dituzte —esan zidan Steerrek berriro—. Italiarrek Abisinian bezala.

        Monksek arrazoia eman zion. Horrela bada, hurrengo egunean gas maskarak eskatu nituen. Kazetariek Astra pistola bana bazeramaten, zertan ez maskararik eman. Ez zidaten jaramonik egin.

        —Ez duk posible —esan zidan Buruk.

        Baina Buruk bazekien posible zela. Bazekien han aurrean genituen militarrek Afrikan gasak erabili izan zituztela. Mairu edo beltzen edo afrikarren kontra, bai, baina azken batean erabili egin zituzten. Eta ez bakarrik italianoek Abisinian. Baita espainolek ere Marokon, 1921etik 1926ra bitartean. Halaxe gogorarazi nion Bururi.

        —Aurrean ditugun faxista horien goi-buru militarretako batzuk gasak erabiltzen ohituta zaudek —esan nion.

        —Eroan, baina ez gureei erakutsi gero!, eurak aurrean direla ipintzea ezinbestekoa izan ezik.

        Ez zen ezinbesteko suertatu maskarak jantzi beharra. Tamalez faxistek balizko gasak baino arma sendoagoak zituzten. Artilleriak txikitu egiten gintuen, gudontzietatik ez ezik errioaz beste aldetik ere, hegazkin handiek bonbez josten gintuzten eta txikiek arrasean ekiten ziguten. Horiei gureek fusilez erantzuten zioten. Alferrik? Bat behera botatzera iritsi ziren eta, hura poza. Poz erdia, egia esan, hegazkin hark Gernika aldera egin baitzuen. Faxisten aldean lehorreratu zen.

        Kazetariek berriz balentria hura egin zuen gudaria ezagutu nahi izan zuten. Fusil-tiroz hegazkin bat bertan behera! Tamalez edo suertez ez dakit, ez genuen tiratzaile hura topatzerik izan. Bai ostera Isaac Puente anarkisten batailoiko batzuk. Herrian egonak ziren, kanposantuan.

        —Han lehendik lurpean zeudenak baino faxista gehiago akabatu genituen han —esan zidan batek, fanfarroi.

        Gure Gizonaren berri ba ote zekiten galdetzea otu zitzaidan, zeharkako bidez.

        —Kanposantu inguruetan izan aurretik herrian izan zineten?

        Ezetz esan zidaten. Baina entzuna zutela han beste kamarada batzuek faxista oilobusti bat harrapatu zutela. Bermeon fusilatu omen zuten.

        —Herriko maisuetako bat. Armairuan ezkutaturik topatu ez zuten, ba?!

        Eta horrelaxe izan zen gerran hildako ergelenaren ipuina kontatu zigutela. Kazetarien aurrean. Kazetariek berriz ez zuten haien erdara mordoilo eta biraoz josia lar ulertzen eta, gaitzerdi! Gure aldean noizean behin goikoen baimenik gabe tiroren bat botatzen zela esatea ez zen komeni. Bai ostera gure indarren gizatasunaren testigantza ematea. Horretan Robert Capa zen nagusi. Ergelaren ipuina kontatzen ziharduenari argazkitarako jartzeko eskatu zion.

        —Ni? Argazkitarako? —lotsa eta emozioaren artean esan zuen.

        Emozioak gainez egin zion lotsari. Eskuan pistola, lepo gainean fusila eta buruan kaskoa, Gudari aldizkariko azalean agertzeko moduan jarri zen. Harro-harro. Hortxe daukat argazkia, beste askoren artean.

        Ozta-ozta egin zion lau bost bider klik Robertek. Halako batean klik barik ta-ta-ta hotsa aditu zen. Hegazkinak! Eta denak lurrera.

        Hegazkinen beldurrez, iluntzen zuenean itzultzen ginen Bilbora. Eta hantxe egiten genuen afaria, hantxe egunerokoez hitz egin, eta elkarri aupada eman. Horretan Bruno Mendigurenek zuen denontzako sua.

        —Herriak eutsi egingo dio —esaten zigun.

        Ezin jakin sinesten zigutenentz. Haatik, Mendigurenek bere zereginari ekiten zion, sutsu.

        —Bihar ez dago Solluberik —esan zigun guda-oinetan izan osteko haietako batean—. Burdinazko Gerrikoaren inguruak erakutsiko dizkizuegu.

        Eskertu egin genuen biharamunerako zegoen plana. Edo kasik. Hara eta hona ibiltzeko Packard kamioi haietako bat jarriko ziguten. Hori entzutean Robertek aireportura joateko baliatu ahal izango zuenetz galdetu zuen.

        —Argazkiak Parisera bidaltzeko.

        —Jakina —erantzun zuen Mendigurenek.

        Ez dakit zer izan zen okerrago. Sollubera joatea ala biharamunean Packard kamioi hartan egin genuen eguna. Hara eta hona ibili ginen, lasai antzean. Baina lasai antzean baino ez, niri, begien aurrean zer agertzen zitzaigun, bihotzak gora edo behera egiten baitzidan. Gogorrena portuan izan zen. Erbesterako joateko zain zeuden haurrak eta jagoleak han ikustea ez zen samurra izan.

        —Geldi hemen —agindu zuen Capak.

        Eta hantxe gelditu ginen. Gizonak haurren erretratuak egin nahi zituen eta, portuko nasa artean galdu zen. Tartean beste kazetariek portuaren defentsak aztertzeari eta Interbentzio Ezaren Aldeko Indarren politika kritikatzeari ekin zioten. Capa itzuli zen arte.

        Negarra zekarren begietan.

        —Alderraien garaia, bizi dugun hau! —esan zuen, bera nazien atzaparrei ihes egitearren alde egina zela gogoratuz—. Goazen.

        —Aireportura —agindu nion txoferrari.

        Eta aireportura jo genuen. Robertek bere argazkiak bidali nahi zituelako ez ezik beste kazetari bat ere itxaroten genuelako. Jay Allen zuen hark izena.

        Ez zen edonor Jay Allen. Gerrako kazetari ospetsuena bilakatu zen, Francori berari egindako elkarrizketa bategatik eta, batik bat, Badajozko sarraskia salatu zuena izan zelako. The Chicago Tribunen 1936ko abuztuaren azken aldera argitaratutako lan baten bidez, hain zuzen. Bruno Mendiguren pozik agertu zen, hura gurekin zela eta.

        Bada, Jay Allen hura bildu genuen, eta Bilborako bidean Robertek bere aldarte ona erakutsi zuen.

        —Jatekorik gabe etorri haiz, jakina —esan zion, frantsesez, etorri berriari.

        Allen hark ez zion zirikadaren nondik norakoa harrapatu.

        —Beste bat jateko, eta jateko gutxi —esan zion orduan txoferrari Robertek, geldialdi bakoitzaren ostean txoferraren alboan jesartzen baitzen.

        Robert gazteak beti txoferraren alboan nahi izaten zuen.

        —Zer gerta ere —esaten zuen behin eta berriro.

        Ez zen ezergatik kikiltzen. Ez eta alarma adarrek denok gordelekuetara jo genezan dei egiten zutenean ere. Halakoetan hoteletik kalera ziztu bizian egiten zuen.

        Afarietan jarduten zuten eguneko halako kontuez haiek. Ze, esanak esan, kazetarien mahaian ez zen jatekorik falta izaten. Ez eta pasadizo xelebrerik ere. Batzuetan asmatuak zirela ematen zidan. Hala ere bazen pasadizo haien testigurik. Bat, Vincent izeneko kazetari amerikarra.

        —Gaurko bonbardaketan jazo zaiguna bai galanta —ekin zion behin Vincentek.

        Guk denok ezezko keinua egin genion, berak edo Robertek kontatu ezean jazotarikoa zelan jakin ez genuela adierazi nahirik.

        —Goizeko bigarren bonbardaketaren tartean izan da. Honek —Roberti begiratuz esan zuen— hegazkinei begira geratu direnei ekin die, argazkiak atera eta atera. Ondo egina, alajainkoa! Argazki politak izango dira. Baina handik minutu batera, hura zaparrada. Aspaldiko bonbaren batek eragindako zulora egin dugu, blaust!

        Robertek ezin zion barreari eutsi.

        —Ez gara zulo horretara egin dugun bakarrak izan. Hantxe izan dira bertoko batzuk ere. Baina gizon hau —Roberti seinalatuz esan zuen— ijito hutsa da.

        —Ijitoen herrikoa, baina judua —zuzendu zion Robertek.

        —Denekin hitz egin beharra duela esan nahi dut. Ez zaio ba hitz egiten hasi alboan suertatu zaigun bati, bonben eztanden erdian?

        —Eta zer esan dio? —nik.

        —Kaixo! Kazetaria nauzu!

        —Eta zer erantzun dio besteak? —Mendigurenek.

        —Zer? Ba zera: ni apaiz katolikoa nauzu —Vincentek, bere kontaerari eutsi guran.

        Une batez gerraren oihartzuna isildua zela zirudien. Jantokian lasai-lasai afaltzen ari ziren faxista haiengatik izan ez balitz erabat ahaztuko nintzen. Eta eskertuko nuen gerrarekin une batez behintzat ahanztea, ezin bainuen Gure Gizonaren akordua burutik kendu.

        —Ba, hango hirugarren batek zer esan duen badakizue? —kazetari amerikar Vincent hark istorio hartako txinparta nagusia azkenerako gorderik zuen —. Hara ofizio bi, egoera honetan ezertarako balio ez dutenak: argazkilaria eta apaiza!

        Ez zuten egoera hartan balio, ez. Bai gero, ostera. Bonbardaketetan hildakoei abadeek bekokian gurutzea egiten zieten. Eta Robertek, Georgek, Noelek, Vincentek, Jayk, gero ere gero baliagarriak izan zitezkeen argazkiak eta idatziak egiten ziharduten. Ahaztuak dira horiek eta horien lanik gehienak gaur. Baina ez naiz horretan sartuko. Gau hark, maiatzaren 6koak, beste ustekabekorik ere ekarri zidan.

        Gau hartan Sinbad agertu zen gure mahaira.

        —Ene! —esan ahal izan nuen bakarra izan zen.

        —Jesarri hemen. Ezer hartu nahi duzu? Egia esan, oherako ginen ja —esan zuen Bruno Mendigurenek.

        Sinbadek ez zion onartu gonbita. Trago bat zuela keinu egin zuen, eta besotik oratu ninduen, zokondo batera joan gintezen.

        —Arranoa, Uriarte! Kontaktua egin diagu. Goizaldean Gure Gizona handik ateratzen ahaleginduko gaituk.

        Eman ahal zidan berririk pozgarriena zen hura. Elena han ez zegoela ahaztuz gero, behinik behin. Baina hura ahazterik ez zegoen. Gerraren aztoramenari alanbre gainean legez eusten zion emakumearen premian nintzen.

        Ez nuen esperantza erabat galdu. Goian itxarongo nion. Sinbadek alde egin ostean, bai.