—6—

Foralen kuarteletik irten nintzenean iluntzen ari zen. Kanpoan auto bat neukan, motorra piztuta, neure begira. Eta herritar batzuk ere bai. Nirekin zer egingo zuten jakin nahirik zeuden han.

        —Bilbora daroagu —esan zien Pakok.

        Ikusten zen herrian bazela norbait Pako hura. Horregatik edo, hara bilduek ez zidaten kolpeka eraso. Faxista, hiltzaile eta antzeko beste laztankeria batzuk esanda baketan geratu ziren. Bitartean autoko atzeko jesarlekuan sartzeko keinua egin zidan. Eta halaxe egin nuen. Bera berriz aurrean sartu zen.

        Ate biak itxi eta orduan ohartu nintzen txoferra nor zen. Herrira ekarri ninduen gaztea.

        —Epa —esan nion.

        Jesarlekuan, Eguna egunkariaren ale batzuk eta Gudari aldizkariaren ale bat hantxe zeudela ohartu nintzen. Mutila zein alderditakoa ote zen igartzen saiatu nintzen. Jagi-Jagikoa akaso. Tira, etorrerakoan Akziokoa eman zidan eta, auskalo.

        —Jauna! —begirunez esan zidan, motorra abiarazten zuen aldi berean.

Gudari aldizkariaren alea hartu nuen. Orrialde batzuk zentsuraturik ziren.

        «Honetan ere erradikalak, Mallona jauna», esan nuen nire artean.

        Ezerk ardura ez balit moduan ekin nion aldizkariari. Erdiko orrialdean erreportaje polita zekarren. Frantses aldizkari batetik hartua zen. Hura ikustean gogoak gerrako lehen udagoienera egin zidan hegan. Berriatuako Alipasolo baserri etxera, hain zuzen. Hantxe zeuden, Gudarin!, han egin ziren fronteko mezaren argazkiak.

        Gerra denboran ezagutu nituen argazkilariak etorri zitzaizkidan; komunistazaleak omen ziren.

        Eta bazen, gero! Gure aldean katolikorik ere bazela erakustearren egin zen meza hura.

        Gogoan nuen Txori-Erri batailoiko ofizial denak bildu genituela ikurrinaren hegalpean, Alipasolo baserriko atartearen aurrean. Handik ehun metrora elizatxo polita egon arren. Mezak baserrian behar zuen, kanpainakoa zela erakustearren.

        Elizatxoan nahikoa lan izan nuen bestela ere. Hura aterpetxe egina zuten anarkistek eta komunistek. Santuen errespetu osoarekin, egia esan. Haien irudiak ez zituzten beren lekuetatik kendu, baina bai hormari begira jarri. Santuak beren lehengo moduan jar zitzaten ez ezik, ofizialak mezatara etor zitezen ere konbentzitu behar izan genituen. Auzoko neskak konbentzitzeko ez genuen ezer egin behar, ostera! Hantxe ziren neskok, argazkietan. Bat, Mari izeneko hamalau urtekoa, bala galdu batek eroan zuela jakin nuen handik denbora batera.

        —Arranoa! —hasperen batean irten zitzaidan—. Gerra madarikatu hau!

        Txoferrak begi ertzaz zaintzen ninduela ohartu nintzen. Bertan utzi nuen aldizkaria. Ez nuen ernegurik nahi. Baina bai zera, ernegua! Alde egiteko prest ginela bihotzak kolkora egin zidan. Herritarren arteko bat ezagutu nuen. Han zen Gipuzkoa bouko marinel bulartsuetakoa bat, kaboa bera; Juan de Dios Telletxea. Sendaturik ematen zuen, edo akaso iluntasunak ez zidan haren zauriak ikusten utzi. Ez ninduen ezagutu, eta astirik ere ez horretarako. Autoa zarata susmagarriak eginez abiatu zen.

        Herritik irten arteko tartea isilean egin genuen. Baina behin bide zabalera iritsita autoa geldiarazi nuen.

        —Aurreko jesarlekuan joan nahi diat —esan nion txoferrari—. Eta zuk —Pakori— hobe zenuke etxera itzuliko bazina. Herritarren oharkabean, jakina. Astia baduzunez, nire jantzi ofizialak non gorde ditudan esango dizut, egunak argitu orduko batu ditzazun.

        Eta hantxe utzi genuen Pako. Gizajoa. Haren egunen amaiera laster izango zela nonbaiten idatzita zegoen. Baina orain ez dut hori gogora ekarri nahi.

        —Zein bide hartuko dugu? —galde egin nion txoferrari, autoa berriro abian zela—. Kostakoa ala barrukoa?

        —Kostako bidea hartzeko esan didate.

        —Nork?

        —Duñabeitia jaunak.

        —Sinbadek? —zirikatuz, nola erantzuten zuen jakin nahirik.

        —Ez nintzateke nagusi bati horrela esaten ausartuko, jauna. Plentzian itxarongo zaituela esan dit, ez besterik.

        —Berak agindu dik etortzeko? Ikusten dudan legez telegrafoak lan ederra egin dik arratsaldean.

        Orduan atzeko jesarlekuan Gudari alearekin batera ikusi nituen Eguna haiekin akordatu nintzen, eta ziria sartu nahi izan nion.

        —Telegrafoa ala atzizkina esaten da? —bota nion.

        —Berorrek nahi duen legez, jauna —esan zidan.

        Zerbitzurako mutil jatorra izan zitekeela pentsatu nuen.

        —Gogoan du berorrek atzoko orri-bonbardaketa? Ba gero benetakoa etorri zen.

        Hizpidea eman nahi izan zidan, eta onartu egin nion. Bidean honetaz eta hartaz jardun genuen, gehienbat tarteka ikusten genituen jendeei lar ez erreparatzeko.

        —Atzo bidean baten bat hartu huen, ala? —galdetu nion halako batean.

        —Bilborako bidean zihoazen neska batzuk, jauna —lotsatu egin zen.

        —Eta? —nik, begirada aberats gizenen bati kenduriko 1935eko Citroën 11CV dotore haren larru ilunezko eserlekuetan.

        —Zer esan nahi du berorrek, jauna? —galde eginez erantzun zidan, lotsaz gorriturik.

        Ez nion ekin. Zerbitzuetan lan egiteko zintzoegia zela erabaki nuen. Eta halaxe esan nion Sinbadi behin Plentziara iritsita.

        —Mutil hori, txoferra, zera —ez nekien nola galdetu, eta zuzen jo nuen—, zein partidutakoa da?

        Kasinoko atean geunden, artean barruan sartu gabe. Mutila autoaren alboan zegoen, ostera.

        —Badiola? Komunista —esan zidan belarrira.

        Begirada hartan keinuren bat egin zion, antza, mutila autoan sartu baitzen.

        —Ez zidak halakorik eman, irakurtzen dituenengatik behinik behin.

        —Periodikoek zer esaten duten jakitea beti duk komenigarria. Batez ere Zerbitzuan diharduen batentzat —erantzun zidan—. Zer moduz zereginak?

        Azaldu beharrekoak labur azaldu nizkion. Ez nintzen Mallonaz fio. Beraz, enbarkatu guran izan zitezkeen eskuindarren izenak Gure Gizonak batuko zituen eta kriptografiaturik helaraziko zizkigun.

        —Betiko moduan —esan zuen Sinbadek.

        Mallonaz zer zela eta ez nintzen fidatzen galdetu gura izan zidala eta galdetzekotan izan zela uste dut. Baina ez zuen hala egin. Beharbada erantzuna bazekielako; Mallona ez zen inori kalterik egiteko prest. Are gutxiago balizko hori katoliko zintzoa izanez gero. Quilates eta Altuna-Mendi ontzietan izan ziren sarraskien akordua bizirik zuen. Eta hil arte izango zuela esan zitekeen, orduan hura nola eta zergatik hilko zuten jakin izan balitz behinik behin.

        —Sartu baino lehen gauzatxo bat —eten zidan Sinbadek—. Gonbidatuak ditiagu.

        —Inportanteak? —galdetu nion.

        —Guztiz —misteriotsu erantzun zidan, irri aire batez.

        Autoak alde egin zuen eta guk orduan barrura egin genuen. Nik zuzenean komunera jo nuen. Pistola gerrikoaren atzealdean ipintzera, besteak beste. Handik bueltan jabetu nintzen Kasinoko panorama harrigarriaz.

        Kasinoan jazbana zegoen, eta musika leun batek airea edertzen zuen. Halako moduan non bikote batzuek dantzan ziharduten. Beste batzuk mahaietan ziren, edanean, jolasean eta, nork daki, aukeraren zain. Sartu ginenez geroztik Sinbadek ez zien begia kentzen. Neskei, esan nahi nuen. Mahaira egin genuen.

        Mahaian zegoen gure konpainia. Kazetari bi eta poeta bat ziren. Ardo zuria eta tabakoa ahaztu gabe. Poeta lehendik ezagutzen nuen. Lauaxeta. Berak egin zituen derrigorrezko aurkezpenak.

        —Noel Monks —esan zuen—, kazetaria, naziotasunez australiarra.

        Gogoz estutu nion bostekoa. Entzuna nuen gizon hura munduko kazetarien artean ezaguna zena. Eta gurean zen. Ospatzekoa. Beste kazetaria ez zidan aurkeztu behar izan.

        —Hau lehendik ezagutzen diat —bota nion, euskaraz—. Ez da hala, Steer jauna?

        Azken hitzak ingelesez esan nituen, George Steerren doinua imitatuz. Horrela frogatu nahi izan nuen nik hura lehendik ezagutzen nuela. Bide batez nire dohainetako bat erakutsi nuen, hots, jende ezberdinen ahotsak eta doinuak itxuratzeko gaitasuna.

        —Esadak zerbait heuk nahi duan hizkuntzan —Noel Monks hura tentatu nahi izan nuen, frantsesez— eta errepikatu egingo diat.

        Noel Monksek zerbait esan zuen. Australiako aborigenen hizkuntzaren batean? Auskalo. Nire fanfarroikeria agerian geratu zen, ez bainion hitzik ere harrapatu.

        Barre karkara bat egin zuen, eta basoa gora altxatu, topa egiteko. Eta topa egin genuen.

        —Errepublikaren alde! —esan zuen Steerrek.

        —Errepublikaren alde! —doinua imitatuz esan nuen.

        Zein egunetan bizi ginen, orduantxe ohartu nintzen. Apirilak 13 zituen.

        —Eibartarren modura ospatzen ari gara —esan zuen Sinbadek—. Egun bat lehenago.

        —Gau bat lehenago —esan zuen Lauaxetak, eta kazetariei azalpenak egiten hasi zitzaizkien.

        Eibarren Errepublikaren garaitza beste inon baino egun bat lehenago aldarrikatu zela eta ipuin ezagun hori kontatzeari ekin zion, batean frantsesez eta hurrengoan ingelesez. Nik ostera ez nuen nahi gure lagunak gogaitzerik.

        Beraz, gerraren hariari ekin genion. Sinbadek berriz neskengan zuen gogoa. Eta halako batean aldarri egin zuen.

        —Horko neska hori!

        Eta besterik esan gabe zutitu egin zen. Gu besteok aho zabalik ginen.

        Sinbadek neska bi bakarrik ziren mahai batera egin zuen. Nesketako batek irribarre zabala egin zion. Gero zerbait esan, altxatu eta gure mahaira etorri ziren. Hirurak.

        —Elena —esan zuen Sinbadek, halako harrera egin zion neska aurkeztuz.

        —Andone —besteak berak aurkeztu zuen bere burua.

        Alboan Elena izenekoa suertatu zitzaidan. Atoan maitemindu nintzela uste dut.

        —Nondik nora horren ezaguna? —galde egin nion, «nondik nora hain ederra?» galdetu nahi izango nion arren.

        —Sinbadena? Zirkutik —bota zuen, eta barre algaratan hasi.

        Beste bostek harriturik begiratu gintuzten. Orduan neskak bere barrearen zergatia azaldu beharra izan zuen. Horrelaxe jakin genuen Elena bera Zirku Amateurrean ibilia zela, Sinbad bezala. Eta hain zuzen ere Sinbad ezizena horrexegatik jarri ziotela, zirkuan marinel jantzita agertzen zelako.

        —Egundoko jauziak eta bolantinak egiten zituen —borobildu zuen Elenak.

        —Iraganeko kontuak —esan zuen Sinbadek.

        Ziur nago une hartan gizonari bere urteak etorri zitzaizkiola gogora. Berrogei betetzekoa zen. Hala ere Elenak ezetz esan zuen.

        —Lau gizon kukuka elkarren atzean jarri eta horien gainetik jauzi egiteko gai da —esan zuen.

        —Hona hemen behar diren lau gizonok —zirikadei eutsiz, Lauaxetak.

        Monksekin ostera ezin zen kontatu. Ordurako beste neskarekin ari zen, bizi-bizi, hizketan.

        —Ba jauzi egiteko lau gizonik ez badago, dantzarako bat behintzat bai, ezta? —eskutik oratuz esan zidan Elenak.

        Halaxe izan zen haren gerrialdea ukitzeko era izan nuela. Eta halaxe izan zen haren adats ilunari zerion usainaz horditzekotan izan nintzela.

        —Zer egiten zenuen zirkuan? —zerbait galdetzearren nik.

        —Soka gainean ibili, ekilibrista.

        Sinetsi egin nion. Eskuetan nuen haren froga. Elenaren gerrialdea!

        —Eta orain? —nik

        —Gerra honetan denok egiten duguna: soka gainean ibili —esan zuen.

        Ez nion besterik galdetu. Gerrialdea estutu nion. Berak orduan sendoago atxiki ninduen. Eta horrelaxe ekin genion. Luzaz. Mahaira itzuli ginenerako gure erabakia egina zen.

        —Gu bagoaz —esan zuen Elenak.

        Hala ere ez ginen berehala joan. Noel Monksek, Andone txunditu nahirik edo, egun haietan beste norbaitek egindako argazkiak zituen mahai gainean.

        —Begiratu beste hauek —esan zuen ingelesez, eta mahaiaren gainean utzi zituen beste batzuk.

        Argazkiekin nekaturik nintzen. Eta hara! Lauaxetak aste hartako Gudari atera zuen, eta argazkien orrialdean zabaldu.

        —Hunkigarria —esan zuen Lauaxetak—. Geuk antolatua izan zen meza. Gogoan daukak, Uriarte?

        —Hobe ez, Estepan! —esan nion, ez ironiarik gabe.

        Iragan abendukoak ziren argazkiak eta, hara apirilean Gudarin argitaraturik. Gudariei aupada egiteko, zer-eta komunista frantsesen aldizkari batean agertua zen erreportajea kopiatu. Mezatakoa! Ez nuen sekula ulertu izan Estepanen santujale joera hura.

        —Meza zuentzat antolatu genuen —ingelesez ekin zion, George Steerri begiratuz—. Kazetariontzat. Zuek munduari erakusteko guk jainkoagan sinesten dugula.

        Elenak lehenengoz bere edertasunarekin harritua baninduen, orduan eman zuen erantzunarekin harritu ninduen bigarrengoz.

        —Gerra honetan jainkoa alde bietan dago. Beraz, ez batean eta ez bestean.

        —Ene bada, Elena! —esan zuen Andonek.

        Beste denek barre egin zuten. Nik izan ezik. Mallonarekin gogoratu nintzen. Katolikoa zen eta katolikoek fusilatuko zuten. Gorria zelako aitzakiaz. Lauaxeta fusilatzeko erabiliko zuten aitzakia berbera erabiliz. Eta George Steer gizajoa! Hura ere gerran hilko zen, baina beste gerra batean. Robert Capa argazkilaria beste gerra batean hilko zen bezala. Baina artean Capa bizirik zen, argazkiak hantxe zeuden eta inork ez zuen etortzekoak ziren heriotza haien susmorik.

        —Gerra honetan arrazoia noren alde dagoen erakutsiko diogu munduari —esan zuen orduan Noel Monksek.

        —Erakutsi? Nork? —esan nuen, zirikatzaile.

        —Argazkilariek, kazetariek, zinemagileek, idazleek —Monksek metrailadore lokatua zirudien—. Madrilen dira nire lagun Ernest Hemingway eta haren neska, Martha Gellhorn, Ameriketako Presidente Franklin D. Roosevelt-en emazte Eleanor-en lagun mina dena.

        —Ondo —esan nion—. Ea ba amerikarrek hegazkinak ekartzen dizkiguten. Eta bitartean, ikusiko paperezko lubakiek zerbaiterako balio duten, ala zer. Ze ez hegazkinik ez armarik ez daukagunez, ea ba horrela.

        Elenak gerrira luzatu zidan ezkerreko eskua eta bestearekin baso bati eutsi zion.

        —Oraingoan bai, bagoaz —esan zuen.

        Armak eta hitzak! Ur haiek Elenarentzat sakonegiak ziren, itxuraz. Eta beldur zen ez ote ginen eztabaida luzeagoetan sartuko. Kasu egin nion. Bagindoazen.

        —Ei —begiekin keinu alai bat egin zidan Sinbadek—. Gogoratu gerran garela, eta gerran norberaren burua babestea dela lehenengo araua.

        —Lasai —esan zuen Elenak—. Busti bai, baina ito ez gara egingo.

        Erantzun horrekin hirugarrenez harritu ninduen. Gero etorri zirenekin beste hamaika aldiz txunditu ninduen. Maitemindu egin nintzen, bai, Eibarren Errepublika aldarrikatu zuten egunean baina sei urte beranduago.

        «Elena! Sei urte galdurik!», pentsatu nuen hau dena oroitzean. «Lehenago ezagutu izan bazintut, Elena!».

        Ordukoen oroitzapenen hariak aginduta nire dokumentu kutunen apalategira joan nintzen. Hantxe ditut gorderik Monks eta Steerren liburuak eta Caparen argazkiak, mundu zabaleko aldizkarietan agertuak, eta beste batzuk, geuk beste inork ikusi ez zituenak. Eta hantxe neukan Elenaren argazkien bilduma ere. Habanan, Mexikon, Varsovian, New Yorken... urteetan elkarrekin topo egin genuenetan ateratako argazki apurrak. Eta hantxe zeuden Robert Capak Sollubeko batailan egin zituenak. Gerraren geroa erabaki zuen bataila huraxe zela esango nuke.

        Bada hurrengo egunetan Elena, Robert Capa, Sollubeko bataila eta halakoak gogoratuz entretenitu nintzen, bisitaria noiz itzuliko.