—11—

 

Ospitaleko aterbetik aserik eta heinbat arrail jalgi nintzelarik, kanpoko euriaren temak inharrosi ninduen. Urrunetik entzun nituen Donapaleuko elizako zeinuaren lau joaldiak. Ezkilen zarata goilareen zurrupatze azantzekin eta mahain inguruko eleen oihartzunekin nahastekatzen zitzaidan buruan. Akitua sentitzen nintzen. Desgosaia nagusi nuen, eta euriarekin hitzegiteko lehiaz nindagon.

      Teexa seroraren aldamenean jan nuen, eta Maiena Ameztoiez hainbat xehetasun ukanik, doidoia zoriontsu nintzelako aitorra zor nion. Noizean behin ordea, Gaxuren partitzea zela kausa agian, ilun-bultak jasaiten nituen; mundu higatu eta gasnaren moldean harrek zilaai egunerokotasunetik ihes gutiziaz nindabilan. Grisak zapaltzen ninduen. Bazkari denboran beti norbaitek helatzen ninduen:

      — Rrazu, ta, ze kariz zira heen zu?

      — Ba...

      Arrapostua ezpainetan tilingo geratzen zitzaidan. Eskerrak Teexa serorak sekretua zen «operazionea»ren azalpenetarik eskapatzen laguntzen ninduela. Teexa behatzen nuen:

      — Baakizu, lehenau, etxe ootan bazun haur andanaat, ta herriz-herri iiltzen zitzun apezak ta hola ni re juan nintzun seora; etzit batee damuik!

      — Bortxaz?

      — Eee, ez bortxaz ez, nola nahuzu bortxaz izaitia; hamabi urte nintzin, Jinkuain deia zun, ta...

      Ixilik ginen biak. Ixtant batez, pentsatu nuen, Teexaren bizia —Jeinkoari emanagatik— angela izan zela, baina laster erkatzea egin nuen nerearekilan, eta iduritu zitzaidan bizi guziak zerbaiti uztartuak zirela, hasteko hauta-eremua hertsia agitu arren, Jeinkoari, emazteer, gizoner edo haurrer. Erkatzean, nerea nuen justifikatzen eta ber denboran Teexarena onhartzen. Teexari so gelditu nintzaion, eta seroraren umiltasuna aldizka, eder eta krudel aurkitu nuen. Zena zela, aukeratu bidearen arabera unero irautea, eta lauetan hogeita bi urtetan, Teexak eskubide osoz erran zezakeen damu mikorik ez zuela. Hori hunkigarri zitzaidan, usu nihaur iraganarekilako doluz kateastatzen bainintzen; zenbaitetan, halaber, Teexaren filosofiari hurbiltzen nintzen, jakinez bizia ez zela arra-egin zitekeen elaberri batetako kapitulu arrunta. Zerbait gehiago zela.

      Orduan, Gaxuren sohako urdin sarkorrak kilikatu zidan izpiritua, eta erabaki nuen, kantina buluzi hartarik ilkirik, harengana behar nuela... zalu zalea... Bizkitartean, Teexa ezin baratua zen nere sahetsean:

      — Eun guziz aizan nuzu xahar artatzen, ta ohartu gabe jin zatazu xahartzea enire, hola te!

      — Ba...

      — Hameste miseria kusiik, hameste min, hameste errabia!

      — Bixtan tzu...

      — No, hau Piarres no. Zaui gue ondoat!

      Piarres, zuhamua nola zardai izana, arras konkortua zen, eta mato baten laguntzaz etorri zitzaigun mahain kantuñera.

      — Pleñi bitzira beti, eztela gaztetan eskualdunik, oizu bauzu bat! —argitu zion Teexak.

      Gizona ez zen, bigarren larrutzat zeukan tristura barnakorretik kantitzen. Botz arrestuz galdegin zidan:

      — Ta nungua hiz?

      — Ba, Oarrekua...

      — Oro biarnes zizte han!

      — Bardin ba.

      Banekien ez zela bizi osoan manatzen eta jujatzen arizan ziren gizon adinduen aburuen kontra altxatzerik. Zohituak eransten zidan biarnestasuna onhartu nuen, golkoa xifriturik halarik ere.

      — Eskuaraz untsa mintzatzeko —ahots daldarakariz zarraikan Piarresek—, untsa ikasan lehenik!

      — Ba, gau-eskolan iiliik nuzu...

      — Españolaan ikasteko?

      Karkazailka hasi zen Piarres, pikoak erdiz-erdi ebaki baitzituen euskararen ganateko neuzkan fede eta amodio bakunak. Galdurik nintzen, ez bainuen gizon bakartia gaitzitzeko gutiziarik. Alde batetik arrazoina zuela nion, gogoaren baketzeko gisan eta zaharren munduari ez sobera aiherkunde aurtikitzeko, arrazoina zuela; baina beste aldetik engainatzen zen, bere balaunaldiko frangoren maneran gazteekilan ez zuelako altxor bekaitza zen eskuara zikindu edo ahuldu nahi. Ondorioz, hatsaren higamenaren haritik bezala, haur denborako hitzak ahanzten zihoazkigun, eta mintzatzen segitzeko hitz berriak menperatu behar genituen.

      Piarresen karkara jabaldu zen:

      — Seur nun eztunala lanike! Uaiko gaztiak ze auherzirriak!

      — Justo...

      — Ageriun ehizala akitia!

      Trufa arnegarri zitzaidan. Debaldetan ari nintzen zainetan jartzen. Teexa ohartu zen, Piarres gutara komitatuz ekimen makala egin zuela.

      — Barka zozu...

      — Gizon arküloa uzu!

      — Kexu bita, hunaat jinez gioztik: errenaikin etzun akomaatzen, ta heen ezarrizie; gaztiak etzi maite!

      Mahainetik zutitu ginen. Argi zegoen zahar keso zenbaitek gazteer ez ziotela gaztetasuna barkatzen. Funtsean adin batetara heldurik, ez zen deus barkatzen. Traka horretako gizonekin beti berdinek zematen araor: emazteek, haurrek, errenek... «ekaan» edo «haui» ziotelarik, emazteek, haurrek edo errenek obeditzea zuten, bestela, etengabeko erasietan nahasten ziren «nausiak». Lasai egoiten saiatzen nintzen, eta anartean, Teexaren pazientzia miresgarri zitzaidan.

      Donapaleuko Thiers karrikan behera abiatua nintzen, euripean trantxiturik, euri ttantta bakoitzak hezur-muina izozten zidala. Hotzez ikaran nindagon. Hotzetik hotzera hegaldatu zen nere pentsua, eta Maiena Ameztoi hilik itxuratuz, ospitaleko zahar larderiazuak oro hilotz asmatu nituen. Asmatu... herrarik gabe... xoilik asmatu.

      Konturatu nintzen bapatean, egunkari edo astekarietako «notiziyak» gehienetan heriotzaren ingurukoak zirela: «Zazpi haurren ama, ixila, perestua, lagunkina, langilea, bultaño huntan osagarriz ttipitua; kasik tupustan utzi du mundu hau, doluminak familiari», edo «ofizioz ahotza, girixtino urratser jarraikia, egin du zonbeit lan bere denboran, hogeita hemeretziko gerlaria, presuner eta Kawa-Ruskan ere egona, gure otoitzaz lagun dezagun, ardiets dezala betiereko pausua», edo oraino «bost haurretarik bi serora eta apez baten ama, irri egitea maite zuena, itzali bezperan ardien gibeletik lasterka ikusia izan zena». Astekarien alderako genuen ardura «horretan» zetzan, eta ironia errazegitik saihestuz, nabari zen bakuntasunaren desagertze hurria.

      Xantre lerdenek kudeatu abesbatza moldean ezagutua genuen herria, eta banaka-banaka, kantariak zentzen ziren, abesti oparoa eresi pikarrai bihurarazteraino. «Heriotzaren» ganako neukan interes kulturalaz harritzen nintzen; zehaztapen bat atzeman nuen, Thiers karrikako ostatuan kafe baten irenstera joaitea deliberatzen nuen artean: bost hilabetez, erratz-jabe nintzelarik, Mauleko lantoki hartan goizoroz ez zen besterik aipu Sud-Ouest hostokatzean, gosalorduan:

      — Gazterik korpiztü düzü...

      — Aia?

      Pena zintzoenaren ildoaren idekitzeko zorian nindagon eta eskatzen nuen:

      — Zer adin züan?

      — Lauetan hogeita hamar urte.

      Kolegaren agerpen hitsari, farrez ihardesten nion:

      — Ordü zizün bai arauz!

      — Ez düzü bihotzik ala? —haserrean urtzen zen emaztea, lepoa eta behatzak urrezko edo zilarrezko girgila txarpilez ozentsu.

      Andereak egunkaria plegatzen zuen, arraposki, eta lanera bazihoan, egunak ekarri hilen berriez aserik bezala, «ez naü ni pürü kausitü» erraiteko maneraz hanturik. Adinaren kontua, arraroa zela pentsatzen nuen, manatu nukeen bigarren kafearen aintzinean bermaturik. Alabaina, zenbat nahi bedats edukiagatik, gaztea zen norberaren adin berekoa. Ondorioz, zahar bilakatzean, besteen —gazteagoen...— begien meneko baizik ez ginen zahar. Fenomenoa bitxia zela niolarik, kikera hutsa kontuarrean abandonatu nuen, eta kanpo eurizura iheska abiatu nintzen. Uharrek mendekukari zarraikaten.

      Deusek ez zuen deusetarako balio. Lanean higatzen ginen —ontsa kuntent oono lanaan ukaitiaz!— amodiotan, borroketan, eta guzia suntsipena zen. Suntsipen iragarria. Burua makurtzen genuen, makurrarazten ziguten, ukatzen ginen, debekatzen gintuzten, ahalgetzen, kartzelatzen, mututzen, kolpatzen, zainetan hausten, pobretzen eta azkenean, mineraltzen ginen, hatsa desagertu orduko. Alta eder zitzaigun bizitzea, bizitzaren emaitea, bizitzen laguntzea, iduripenezko alfa eta omegaren arduradun izaitea.

      Eklesiastaren hitzak nituen gogoan, mekanikoki urratsek Gaxuren etxeraino ninderamatelarik. Amodio-minak larrutzen zidan burumuina. Dena ahantzi gei nuen, balaken tirania desiratuz. Hil-biziz, alkoholikoz, bortitzez, unatuz, zapalduz eta zapaltzalez bahiturik ginen, akulturatuak ez ziren eskas eta «dignitate / duintasuna»ren finkatzea nekeza zen. Zutik... zutik... makurtu gabe... deiadarkatzen zuten kanta zaharrek, jakiteke funtsean... eta nere herrialde minartuaz desolatzen nindoan.

      Gaxuren apartamenduko eskailera disdiratsuetan gora banindoan, gogoan erabili burutapenak ezabatzen enseatuz. Txilintxa jo nuen. Haiduru egon nintzen.

      — Bizi hiza oono? —Gaxuk atea ideki zidan alegeraki.

      Jendarte zaurituaren hil-hobitik jalgitzen nintzen, eta Gaxuren agur airosa nabela ukaldia izan zen neretako.

      — Bauna berriauik? —segitu zuen alai.

      — Ba bai.

      — Sar hadi!

      Gaxu bainu-estalgiaren pean buluz-gorri zegoen. Gorputza bizirik eta leun asmatzen nion. Ez nuen ordea ongi ulertzen zendako hainbeste kontrola nezakeen, Gaxuren larruaren kontra zaplastatzeko tiria. Oihal astunaren gerizan, neskaren bularrak dantzari zabiltzan, eske bezala.

      Leihorantz itzuli nituen begiak, euriak salbatuko ninduelako esperantxaz. Hitza udalatu nuen:

      — Untsa loin duna?

      — Bai, ta hik ze ikasiun?

      — Aitzina ai gitun...

      Hurbildu nintzaion. Gaxuren begiak zohardi ziren. Herrialde suntsituaren apokalipsiaren erdian kolpatua ez zen bakarra zirudien.

      Sutan erre zituzten familiak, bereizi anaiak eta arrebak, ahizpak lotsatu, damutan utzi amak, aitak, kusiak eta azkaziak oro. Gosea. Egarria. Gure arteko harremanek iduri zuten bikerik gabe zabiltzan uhalak, karrankan, minez, auhenez, idor eta herdoil. Zaharrak, laborantxaren gaurkotzea, ekoizpenaren eta gastuen biderkatzearen saria eta izerdia merke jasan ondoan, alkoholean itotzen ziren, igandero meza irratian entzunez, irautearren tematzeaz aserik bailiran, eta gazteak bihits, aitek egin zorrak ezin pagatuz, berenetaz gain. Esklaboak ginen. Gero-ezaren haur bikotsak. Gutariko bakoitzak Amerikak zeramazkien golkoan, balizko ihes-bide legez. Eskubiderik ez genuen, ixiltzekoa salbu, eta auzo baten bati ehortzeta hunkigarrien moldatzekoa. Huski mintzo ginen orduan:

      — Ze hilkutxa ederra! Dena balus ubel eta zeta xuri!

      — Hik erran no!

      — Battitta irus dela hor etzanik!

      — Baiki! Eztin holakoik ikusi bere bizian no!

      — Mehexitiain ba engoitik!

      Gerlari ohiaren lau medailak balusean eta zetan tilingotzen ziren, eta apezak Battitta zenaren baliostasun handia goraipatzen zuen zuhurritzez. Edo piko bat botatzen, nola gerta, hilkutxaren barnean zetzana herriko «praubeetarik» baldin bazen. Ezkaratz usaintsuetan marmarikatzen zen Gure aita zeruetan zirena neukan buruan, arraileria airearekin jostari.

      Gaxu aldamenean nuen. Hatsa hurbil nabaritzen nion. Bihotzaren taupadak. Oraindik bizirik ginauden, munduaren gehiengoak hezur desiratzen gintuelarik.

      Oroitu nintzen mende bat ments zuela, «elitea» formatzen zuen taldeko apez baten nonbait irakurri erranetaz: «Il faut aider le basque à mourrir de sa belle mort!». Urrikia eta karitatea biak, gogorrak ziren, eta prezeski «belle mort» horren muinean ginen, Sand Creeken.

      Aterabiderik ez zegoen. Frango prest ziren euskararik gabeko Euskadi baten alde «jokatzeko», Frantziaren eta Espainiaren aberastasun orokorraren emendatzeko euskarak balio zuelako usteaz, Bayrou minixtroaren hitzen bidetik: «Frantziak Euskara behar du». Baina, zertarako «behar» ote zuen Frantziak euskara? Hondarraren bahitzeko ala?

      Renaud kantariak ere bere iritzia zabaldu zuen maila horretan, Miarritzeko Agilerara jin zelarik: «Hizkuntza minorizatuen alde nago, Frantzia aberasten duten heinean...». Zer eskubide zuen Renaudek «hizkuntza minorizatuen alde» agertzeko? Zertarako hitz hutsak zituen ahoan? Debaldezko banalitate kondan aritzeko ordez, hobeko zuketen «ospetsu» horiek ixilik egoitea.

      Ezkerrak eta eskuinak ideologia berdina zuten, gure mihien kixkailtzea helburu.

      — Ix-hiltzeko dretxoa ba diun beden! —hasperen luze bat libratu nuen.

      — Amaia!

      — Maite hut, senda zaztan herbaildurak...

      — Otoi...

      Gaxuk urrats bat gibelera eman zuen. Urrun nintzen. «Gaxu» murmurikatzen nuen, eta oso abandonaturik sentitzen nintzen. Begiak urestatzen hasi zitzaizkidan.

      — Trixte hiz eun hi.

      — Nun hintzan? —galdegin nion Gaxuri kezkatsu, ohean atsedentzen zela jakinarren. Amodioak iraunarazten ahal gintuen, ordea segurtasun izpirik ez geneukan.

      Bapatean, nerea baino izpiritu xotilagoaren jabeak gutiziatu nituen. Denbora berean mila gauza neramatzan buruan elkar janka, eta egin-beharrak itotzen zihoazkidan. Konzentratze-eskasa zela neure trabarik handiena onhartzekoa nuen: gaietik kanpo nindabilan usu, gaia ahantzirik bezala, baina ordea noiz-nahi gaiak lehertzen ninduen. Maiena Ameztoiren harrapatzea gai horietarik bat zen. Bestea espartin-trafikoaren harien askatzea.

      Martxoa zalantzan zetorren.