—3—

 

Munduaren erdia irentsi zuen ilunaren ikarak, eta pozik nintzen adiskidemin nuen Jeffen arra-kausitzeaz, sano eta salbo, eta erran-hitzen nostalgiaz hantzen ari nintzen jadanik. Hasperena artekatuz, etxetik pasaturik eta Peko Arrüako 76. zenbakiko nere bulegoan begirada agudo bat eginik, aspaldian hitzemana nuen bezala, bena sekulan jendetasunerako astirik ez hartzen, «beharra nuelako» hein batetan, Arbotin bizi ziren prima ejerren bisitatzera abiatu nintzen. Bulta hartan geldirik egonik, 4L-aren piztea neke zitzaidan. Hainbestenarekin, starterraren lagungoaz, ttuku-ttuku, Bildozeko zubira heldua nintzen kasik ohartu gabean.

      Peko Arrüa maikatuaz pentsamendukan narraikan: gas «energiarik merkeena eta xahiena» iraganarazteko estakuruaz, Beirut itxura zeukan karrikak, zilaturik, harri metak denetan eta sustut errautsa, lohi bilakatzen zena euri erauntsi etengabeko egunetan. Itorrotzeko bide kurutzean nintzen, eta Peko Arrüa Xibero minartuaren ikurra zela iduritzen zitzaidan. Lantoki ohiko emazteen solasetaz oroitzen nintzen:

      — Honartü ezina düzü! Herotsa! Lohia!

      — Bai, oro zikintzen diküzüe.

      Molde errenbes horretan jarraikitzen zuten elearen harilkatzen: amañi bat trabukatu zela, zangondoa bihurdikatu zuela, komertsantak kexu zirela, enfin, pleñi. Auherritzek aski aspertzen nindutenean, irri-airez eransten nakoten sic erakundeak, jendeen hanapatzeko, aintzinatu arrazoinik baliosena:

      — Bena, gasik xahiena, preziorik apalenean tikenen düzüe!

      — Gasa? Ni oro eletrikan nüzü.

      — Ageri düzü bai! —bukatzen nuen alegeraki, ikusiz gazodüka besteen lurretan sakatzearen alde ziren horien aurpegi haserretuak. Erratzaren giderra tinkatzen nuen behinekoz kontent, mendeku ttipia baldin bazen ere, halamoduzko mendekua zela nihauk errepikatuz.

      Peko Arrüaren sarraskiak abandonatu nituen, autoko leihotik, argipe zurbailean, Amikuzeko soroetan nindabilala kontu-errendatu orduko. Martxo hastapen honetan urruneko munhoak ote-liliz apainduak ziren, eta elgeetan hirotzen ari larrazkenean saskitraka artoski bildu artadiak.

      Domintxine eta Behaxkane artean, Arbotirainoko bide zeharra hartu nuen Arberatzen gaindi. Lurraren usain beltza etortzen zitzaidan pentze malkarretarik, izpirituan halako zihikadura sentimendutsua landatuz. Udaberria zen. Eta konzertura joan aurretik Mailuxen bisitatzera nindoan botzik. Behialakoan nerran moldean, Mailuxekin hitzegitekoa nintzen, Mailuxen alaba nere goxalaba izaiteaz gain adiskidea, Hendaiako aduanetan ari zen lanean, eta Jeffen manuari atxikiz, harekin zeozer jakiten ahalko nukeen Xardoien asiatar espartin trafikoari buruz. Agian ez zidan sobera xehetasunik emango, esperantza ahula baldin banuen ere, hargatik.

      Erregebide hertsia utzirik, xendra lurtatuan sartu nintzen. Autoa mokorretan punpe eta jautzika ari zitzaidan. Mailuxen etxeraino segitu nuen ordea. Gaua zen. Loiroan autoko moturra hil nuenerako, hauteman nituen zakur zaunka ozenak. Ez nintzen autotik jautsi. Bortatxeko argizaiola piztu zenean, urrats bat kanpora ausartu nuen. Ezkaratzeko atea ideki zen emekiño-emekiño, eta Mailuxen ahotsa ezagutu nuen:

      — Pintto! Mentsa hiza! Auxilik! Amaiuk!

      Pinttoren haroa jabaldu zen. Ba ote zen Pintto baino xakur izen egokiagorik Euskal Herrian? Haur guziek kantu berdina lau haizeetara ikasten zutela konturatzean, Euskadik sortzen zuen batasunaren ametsetan urtu nintzen, eta Pinttoren balizko ausikiak ahantzirik, Mailuxen sahetsean nindagon agur eta pott-ka.

      — Aspaldikoa! Nola hiz Mailux?

      — Untsa nun ta hi?

      — Ezinago ejerki, denbora eztia, bedatsa hor bertan, otea lili...

      Mailuxek, elkartzearen zorionetik landa, agertu zuen begitarte xifrituaz jabetu nintzen. Mailux zur eta lur zegoen. Jaukitu zitzaidan:

      — Behauna hortik hik?, heen ehiz Xuberan ddio!

      — Bena?, zer derasan?

      Sesitua nintzen. Xiberotar oraino «plaña» ez izan arren, harritzen nintzen, tipus-tapasean, nola hango hitzak ezpainetarik ihes zabilzkidan. Mailuxen gandik beste erasia zarrasta bat jasan nuen:

      — Mintza hadi gu bezela!

      — Bo, bon, ehadila sutan iar, han nun uai, holaun no...

      — Bena ehiz hangua!

      — Nungua niz ordian?

      Mututurik gelditu nintzen. «Gelditu» ahoskatzen nuen «eküratü» gogazkatzean. Beti horrela zen. Herri eta nortasun finkorik ez nuen: zenbaitentzat nere euskara «española» zen, besteentzat manexina nintzen, eta gaineratikoendako auhaitera joaiten nintzelako, mexprexu poxiño batekin, amikuztarra. Ahosabaian mintzairak nahastikatzen zitzaizkidan, eta haurtzarokoa galtzear nindagon. Mailuxek nere trenpu txarra susmatu eta jokoaren anpletzeko eran, goxoki segitu zuen:

      — Eztiportaik, hizan lekukua hiz, haui, sar hadi...

      Pinttok zaunka buluzi bat luzatu zuen, eta sukaldetik neskato baten deia nabaritu nuen:

      — Ama! Xaui!

      Mailuxen hatzetarik sukaldean aurkitu nintzen. Xenki, goxalaba, ikusi nuen alkian ttottoturik, biloak bustirik. Xenki ttattit zegoen. Hurbildu nintzaion, eta besapean harendako neraman oparia eskaini nion. Xenki irriz ari zen. Mailuxi galdegin nion arraileriant:

      — Nun hatzeman hien hik izen drole hoi?

      — Ba, baakin, ikastolako egutegian, eskualdun izena nahi ginakonan eman...

      — Biba hi no! Aldi berian eskualdunaun ta pollita funtsian!

      Mailux Xenkiren parean jarri zen. Buruan hazkan ari zen Xenki. Mailuxek orratz xehea eskuratu zuen eta bere alabaren kaskotik partzak eta zorriak ilkitzen zituen, lehenagoko amama pazientziaz beteen maneran. Xenki itzulikatu zitzaidan:

      — Zorriketan ai ga...

      — ...hun txu zorri zumeiten ukaitia!

      — Auxilik otoi! Holako zikinkeriaik!

      Mailuxen sohako motza mirestean, Xenki bozkariatzen zen. Haurra lapurtarrez elekatzen zela burutzen zitzaidalarik, oroitzen nintzen amamak ixtorio zaharrak kondatzen zizkigun arratsaldeetaz. Mailuxen gisa, zorri bat katestatzen zuelarik, bi erhi lodien artean zartarazten zuen «mamua» txlist! arin bat eraginaraziz. Zorri gaixoaren zapartatze soinuaz gogoratzenago eta bihotza amodioz hantzenagotzen zitzaidan. Iduriz, Xenkik frango maite zuen «zorriketa» ekintza hori, baina mugitzeko paradarik ez zuen galtzen.

      — Ago geldik haurra!

      Ametsetarik jalgi ninduen Mailuxen botzak. Zorriak zorritegian utziz, golkoa trebesatu zidan egin behar nuen galderak:

      — Bauna hik espartin trafik batetaz intzutia?

      — Nun?

      — Ba, heen geindi, Xiberoko Xardoi jaunak umen, Asiatik jinaazten tin, ta...

      — Heenguak balire bezela saltzeko?

      — Ba, hoi no, justo!

      Mailuxek ez zion solasari segidarik eman eta hitza desbideratu zuen, Xenkiren biloak kasik banaka mirazkatuz.

      — Soikon! Partzak! Animaliak tun! Harran zeit eateko!

      Hits nintzen. Jakiteko nere lehen saioak hutsegin zuen.

      Hozkailuraturik bebi-jü fresko bat apailatu nuen Mailuxen eta biendako. Anartean, Xenki kaderatik jautsia zen. Sukaldeko izkin orotara punpeka hasirik oihukatzen zuen:

      — Dragoibolaren ikusteat gaki naiz ama!

      — Bakiaman haurra!

      Egongelara abiatu ziren ama-alabak, eta handik telebistaren burrunba sumatu nuen euskaraz. Eskuan natxikan edaria balantzatuz dudan nindagon. Nere durduzaren berria hedatu nion gelatik jin zen Mailuxi:

      — Bena? Euskal Telebista errezebitzen bitun hik?

      — Ba, ez untsa klaar bena. Haur emankizun hunak batine.

      — Dragoibola...

      Asiatar marrazki bizidunen arrakesta eta espartinak juntatu nituen pentsuan, eta telebistaren azantzer xerrent beha egoiten nintzelarik, arratseko bederatziak markatu zituen ordulariak. Pintto bere loeriatik xanpaka iratzarri zen. Parean jarri zitzaidan Mailux.

      — Bihar Xenkiren aita heldu zaukun, iandia guekilan iaiterat!

      — Xenkiren aita? Zien ezteietan nintunan! Etziztea elgarrekin bizi?

      — Ba, ian uitiaz gioz behexiak gitun.

      — Hummm... Ta aise ai hiza, hihaur, hola, alabaikin?

      Mailuxek ez zidan ihardetsi. Hitza libratu zuen ordea:

      — Jeanekin nun uai, ta Xenkik biziki maitein Jean.

      — Hobe.

      — Ta hi zertan hiz?

      — Ba, ni, no, beti gabe!

      — Gabe gabe? Ala nuizian behin?

      — Gabe gabe.

      Zintzurra larrantzi nuen. Aitorpen bortxatuaz doi bat gaitziturik nintzen. Egia zaila zen gehienetan. Irriño bat marratu zuten nere ezpainek.

      — Holaun no!

      — Hookio hiz ba hola, ehadila sekulan ezkunt.

      — Orok bardin erraiten datane.

      Ixilunea hedatu zen. Mailuxek aho-mihiak zalhu zituen:

      — Enekin auhalduko hiz araiz?

      Labera joan zen Mailux. Dupin bat atera zuen ilunpe epel hartarik.

      — Eguerdiko undarrak jain tiun no!

      Mahaina arraposki plantatu zuen Mailuxek. Telebistaren arramantzak airatzen ziren egongelatik. Zutitu nintzen eta harantz abiatu. Xenki lo zegoen kanapearen gainean, behatza ezpainetan eta ñuñu bat lepo-inguruan. Pott bat luzatu nion eta sukalderatu nintzen.

      — Haurra loun...

      — Haata-hunaat iiliaun eun guzian, akitiauken ba engoitik!

      — Haurra no...

      — Tia zan.

      Dupinatik atun-saltsa gizkeitra bat hustu nuen azietara. Gosea zorrozten zidan jakiaren usainak. Denborarik galdu gabe, ogi puska baten laguntzaz, marmitako estimatuegiaren lehen ahotra irentsi nuen. Mailuxek basoa ardoz bete zidan bezain laster edan nuen egarriaren hiltzeko. Xardoi espartingilearen «afera» atsulutuki sartzekoa neukan solasean. Zerbait ikasi. Basoa arrunt idortu nuen.

      — Oxtian, aipatuaunat, Xardoi ta espartinak, baakina zeit hortaz hik?

      — Ba, bixtan dun!

      — Ze?

      — Eztinat dretxoik nihuri deusen salatzeko: secret professionnel!

      — Baakinat ba hoi...

      — Hi hizalakuan. Diila hilaatia, tren bat deskargatia izan dun, espartinez betia zunan...

      — Kotxinos! untsaun ba, ddio?

      — Ddio? Aturri errekak nik beno gehiau baakiela...

      — Aturri errekak!

      — Ta ba alo, iatzar hadi.

      Aski kontent nintzen, aldi berean, heinean ordea, jakinahia eta gosea, biak aserik. Gasnari tiraka ari nintzen, naka-naka. Mailux oharturik bere etxeko mozkin karioa —Onetik ala Etorki?— ttipitzen ari zitzaiola, mahainetik brauki kendu zuen gasnatxoa eta kafea ekarri. Gauari so nindagon leihotik.

      — Aizuak e batun, hurran, etxe hutsa zunan hoi lehenau ez?

      — Baha, justo, donostiar zumeitek eosia ine.

      — Donostiarrek? Eskualdunek beaz?

      — Pentsa! Usteuna donostiar guziak eskuaradunak diela?

      Irriz karkailaka hasi zen Mailux, ametsetako lukainketan dilingo nintzela oraino errepikatuz, ez nintzela sekulan kanbiatuko eta horrek galduko ninduela betiko. Gure harrabotsekilan iratzartu zen Xenki, eta sukaldera jin, biloak nahas, matelak gorri, erhia murtxatuz, negar-zorian. Mailuxek altzoan haitu zuen.

      — Xaui, Xenki...

      Mailuxek haurra papo-ondoan tinki-tinkirik zeukan, kulunkan, sehaska kanta amoltsua abesten ziolarik:

 

            Buba buba ñiñaño

            haurra duxu ñimiño.

 

      Bihotza uxkailtzear nuen, eta bihotzaren lekuratzeeko arkuxa pare gottorra beharrezkoa nukeela ohartzean, punpean, aulkitik altxatu nintzen.

      — Banian, Mailux. Mertzi biziki!

      — Eztun zerik. Haui ddio nahiunalaik...

      — Jein nun ba.

      Bihotza uxkailtzear eta begiak bustirik. Sentimentalegia nintzen. Ama-haurrak elkarren kontra mirestean adibidez, blanp! Bapatean, Iruñeko San Ferminetako goiz zurbail batez Bilbo ostatuan askariten ari ginela ikusiaz oroitu nintzen: atzerritarra zen ama, atzerritarra sei-zazpi urteko mutikoa. Ez nuen beren mintzaira konprenitzen: portugesa?, gailegoa?, arabiarra? Segur nintzen, halarik ere, ulertzen nuen exilioaren hizkuntza hura zela. Soa haietan itzaturik neukan, beraztasuna bihotzaren zolatik zintzur hegiraino igaiten zitzaidalarik. Zertarako ziren Iruñean goiztiri hartan? Lan bila ote ama? Senarrarengana hurbiltzen? Ez nekien. Iruñeatik eremu gris batetara bideratu zitzaidan gogoaren indarra, eta beste behin, jasanak bete zidan kaskoa: Baionako —Euskal Herrikoa ala Galizakoa? Zein?— geltokia utzi zuen hamalau hilabeteko neskatoko ttipiaren itxura arropa xuritan jaukitu zitzaidan, uholdearen gisa memoriaren itotzeko.

      Amets gaiztotik ilki nintzen. Mailuxi galde motza egin nion:

      — Heldu hiza sarri Su ta Garren intzuteat?

      — Ba seurki, amak Xenki zaintzen datan ta...

      Arropa xuritan apaindu hamalau hilabeteko neskatoaren behakoan, haren amarenean berdintsu, beldurraren dantza irakurtzen nuen, arropa xuria argiago eta ni, kaiertzean, ikaratiago. Mailuxen etxetik golkoa koropilaturik jalgi nintzen, tarrapataka.

      — Sarridio beaz! —xoila ahoskatu nuen.

      Ama-haur bakartiak oro nituen izpirituan biribilketa ankerrean: Iruñekoak, Baionakoak eta Auzterlitz geltokikoak; batez ere Baionakoa, hamalau hilabete, arropa xuritan, exilioaren besta-berrien karietara.

      — Sarridio Mailux...