—10—

 

Euria jautsahala ari zen, nasai, nagi, goiz hartan, De Saint Martintanen «gazteluan» gosaldurik berriz Donapauleko herriko plazan aurkitu ginelarik. Burua bihotza bezain handi nuen. Maulen bulego xahatzen nindagon hilabeteetan zenbaitetan büru-handitarzun berdinarekin nindabilan, bestak argi-zirrintan bukatzen zirenetan adibidez. Lanera segidan joaiteko nere xedea agertzen nielarik, lagunak nitaz burlatzen ziren:

      — Ez zirate gei egün Frantziaren zerbutzatzeko!

      — Frantzia betiko düzü, eta haidürü egoiten badakizü —ihardesten eta sinesten nuen, eta Du Bellay gaizoaren eresien errepikatzen hasten nintzen:

 

            France, mère des arts, des armes et des lois

            Tu m'as longtemps nourri du lait de ta mamelle

            Hors comme la brebis que sa nourrice apelle

            Je hante de mes cris les antres et les bois

 

      Horditzen ginabiltzan legarretxeko murru apalean jarririk, rastawomen axolagabeen gisa, Frantziarekilako hitzordua luzarako hutseginik genuela erraiten. Kide batek edo bestek hedexurien kamioneta urdina gure paretik iragaiten ikustean, iduripena Peko Arrüaren puntan urtu bezain laster, kantatzen zuen:

      — Dana emon biar yako maite dan askatasunari...

      Hitz berak nituen ahoan, Gaxu neri so tente zegoela konturatu nintzelarik. Zeruan hedoiak gristasun mehatxugarriz hanpuros bazabiltzan, arinki bezti ginen hargatik, euri ttanttek gaueko gorputzen hunkimen usantsua, bakuntasun berrian iraunarazi nahi bailuten. Gaxu, umore txarrean zen, argilo on baten premian.

      — Beti iika aizan hiz!

      — Barkazan.

      — Hiekin biltzen baniz, sei astein burian, lo eskasez hiltzen nun.

      — No, amodiozko sei aste balin badira, etzauna balio?

      — Zozola!

      Irri bortxatua eskaini zidan Gaxuk, eta arrunt, bortxa ezabatu zuen euriaren ixuri leunak.

      — Etxeat banian, pausatzeat!

      — Ze? Ezpihiz enekin heldu ospitaleat?

      Arraposturik ardietsi ez zuen galdea, golkoan tilingo zegokidan, eta Gaxu brauki desagertu zen, kasik lasterka. Zimiko ankerrak sardeskatu zidan bihotza, eta bakuntasun bustiaren ordez, bakartasun errea sortzen susmatu nuen nigan.

      Keinka horretan, dudan nindagon kafe baten edateko aterbe batetan sar ala jarraian joan ospitalera, Maiena Ameztoi ezagutuko zuen edonor elerraitera. Biak egitea erabaki nuen, eta Arzautenean kokatu nintzen, jadanik ardo zuria zurrutatzen zuten adinduen artean. Izpiritua Gaxurekilako bereiztuneko leize geroago zabalagoan behera zihoakidan, eta begiak nigar-hegian. Tristura fitexka gainditzekoa nuela niolarik, ostatuko atearen mugitze dilindotsa aditu nuen, eta kanpora beha geratu nintzen.

      Lehen xixtan ez nuen finkatu barneratzen ari zena, baina Felixi Suhastiren traka asmatzeko prest nintzen.

      — Eun hun, Felixi! —hurbildu nintzaion kikera ahurrean.

      — Bai zuri e...

      — Jiki?

      — Ba, behar no, ze nahun!

      — Kafe bat?

      — Zendako ez!

      Mahainera jartzera abiatu ginen, Felixi Suhastik bere trapu-meta zekarrela. Miresgarri zitzaidan Felixiren ihardokera: euskaraz baizik ez zitekeen mintza, eta gosez ehuntzen zuen egunerokotasuna, erdalitzik ez zekielako. Horrelako egoerak baimentzen zituen jendartea —gurea funtsean...— madarikagarria zela neritzon, baina jasaiten genuen izurrite kulturala ahantzi nuen.

      — Nun ian tzu gau hau?

      — ... barbari bau bau, jan tzak haur hau.

      Algara eztia ilki zen Felixiren zintzurretik, eta algarak Gaxu partituz geroztik nabaritzen nuen «blues»a arindu zuen. Felixik elea harilkatu zuen oraino:

      — Ze euriak!

      — Zuk erran, bai; ze uriak, Bardotzen dioten bezela!

      — Trenpatzen din bardin euriak, uriak edo ebiak, beharre barnian binintzan no...

      — Nun?

      — Kurios pinterdi hi!

      — E?

      — ... ta hiekin zen neskatoxe hua nor zen?

      — Laun bat oizu...

      Ez nion Felixi Suhastiri argitasun gehiagokorik eman. Luzatu nion bezain lanozu hartu zuen erantzuna emazte xaharrak. Zirudienez, Felixik ulertu bide zuen ez nuela sekretu soberarik salatu nahi, plazaren erdian lo egiteko estakuru xoilaz abandonatu ninduen Gaxu hartaz. Emazteak, elestan zarraikan, xumeki:

      — Hatzeman duna xekatzen hiena?

      — Ez, ez oono ez, etzit lan aiseta, bena...

      — Helduko hiz!

      — Hori bai, hatzemanen dutala...

      — No, eskukaldi bat behainat.

      — A?

      — Ba, letra bat bainat iteko. No kreiuna ta papera!

      Presan nintzen baina ez nuen Felixiren eginbeharra ukatzen ahal, eta Pariseko Felixiren ahizpa gazteenari idaztekoak zirenak orrialde zurbailean etzan nituen, izkirione ederrenetan ederrenean. Bi hosto beltzarazi zizkidan. Txinako auzuneko garaietan gisa horretako gutun oparoak atseginekin hartuko nituela niolarik, oroitu nintzen metroko arroiletan nola agertzen ziren Karibetako edo Afrikako gizon-emazteak, familiek igorri letrak irakurtzen, azaletan tinbre koloretsuekin, ezpainen eremua nostalgiaz eta gozamenaz urraturik zutelarik. Ordu haietan, traukatzen zitzaidan bihotza, eta hitzak hiztegi itxuratzen nituen, altzeiruaren mundu bekaiztian.

      Bizkitartean, Felixi nuen aintzinean, eta Amikuzeko Joaldunen oihartzuna amestuz kulunkatzen nintzen, behin Peko Arrüa mankhatuan entzun bezala, tolon! tolon! euskaraz edonon! bailerraten ixiltasunak kateastatu ingum minartuer.

      — Behauzia beste zeit? —Felixiri begira nindagon.

      — Ez haurra, ez.

      — Ez adioik beaz!

      Mahainetik zutitu eta oharkabean euripean aurkitu nintzen. Orotan min nuen. Bederatziak ziren. Aiziritzeko hiriaren sartaldean zegoen ospitalerainoko urratsari ekin nion, hemengo jendeen ahosabaietarik, elurrak gesaltzean nola, ihes zabilzkidan —betiko ihes ote?— eleak zenbatuz. Demokrazia batetan ginela zioten, gehiengoaren axolagabekeria tiranikoaren menpe.

      Pentsamendukan, Gaxuren etxe ondotik pasatzean, herrialde buluziko jende bakoitzaren gogo-xokoan bizirik zirauen pindarrats ahulak berotu ninduen eta Bruce Springsteenen Nebraska kdko azken abestia xuxurlatu nuen:

 

            At the end of every hard earned day

            people find some reason to believe...

 

      Horma zikinetan eratxekirik ziren Bozka abertzale / Abertzale c’est naturel hauteskundeetako iragarkinaren mezua gauza berean oinarriturik zitekeen, pindarrats ahulean, gehiengo itsuaren menpekotasunetik jautzegiteko «some reason to believe». Ameriketako basamortu gorriak jaukitu zitzaizkidan, eta zaharretxeko bortako txilintxa zaplastatu nuen. Haiduru egon nintzen. Atea ideki zelarik, serora higatu bat eduki nuen bisean-bisean.

      — Ze nahuzu?

      — Ba, bo, aspaldian heen den noitekin solastatu...

      — Zauri barneat, holako euriakin. Teexa jinaaziko dautzut.

      — Ontsa, mertzi hanitx!

      Goaitagelako aulki batetan ttottotu nintzen. Euria bitrazko leihoetan lerratzen zen, amodioz ments zegoen lurra balakatzearren. Erizainen eta seroren mugimenduak segitzen nituen. Bapatean, nere haurzaro antsiazuko asmoa piztu zitzaidan: perinde ac cadaver... nion... esazu hitzerdi... hor nauzu Eusk... nion... seroratzeko gutizia... hitzerdi... komentuetan sartu ziren herritar frangoren antzera... mistikoa nintzen... nion... horixe: irresponsableegia, sekulan ez nintzen zinez izan... bainintzen... nortasuna ukatzen nuen... murruak arrasatuz bizi... hitzerdi... zure... ezizate horren mila frogantza jasan nituen ezagutu senargaiekilan... mistikoa nintzen... naiz - niz - nuzu - naz... cadaver... dana emon biar... hitzak buman biribilkan bazabilzkidan, eta doi bat «izaiten» hasteko adinera heldurik nintzatekeela murmuzikatu nuelarik, behialako serora jiten ikusi nuen, bera baino askoz xamartuago baten konpainian.

      Agian Teexa zen.

      — Eun hun —agurrak eman nizkion.

      — Ba, ze galdein nahi atazu?

      Papoko sakelatik, De Saint Martintarren sehi batek maamen partez eskaini gutunazal batetarik, Maiena Ameztoiren argazkia erakutsi nion.

      — Zautzen zia mazte hoi?

      — Ez, nor da? Heen etziu gazteik!

      — Uai xahartia ukezu, ohit zite otoi, Maiena Ameztoi zu...

      — ... Maiena Ameztoi?

      — Bai.

      — Jinko maitia! Etzu eungo ixtoriua!

      Ixilik gelditu zen Teexa serora. Emaztearen ahorpegi zimelduko erreketan galdu ziren nere galdeak. Eleustasuna luzatzen ari zen; debaldetan neretako. Geldoa iharrausi nuen:

      — Heen eona zu; De Saint Martintarrek «plazatu» zizien...

      — Ba, espaantxetan bitzen, medikuaz umen.

      — Mintzatu tuunek hala diozie ba.

      — ... baakizu, handiosetan, ohoria lehen, ta ddio...

      — Bai seurki ta hale.

      — Etzin ospitaletik nihoat ilkitzeko haizumenik.

      — Preso zun?

      — Aantxu ba, omonierrak zaintzen tzin, bortxazkua izan zun.

      — Ze? Heen eoitia?

      — Ez, apaina...

      — Apaina? Ze uzu hoi?

      — Uaiko gaztiak! Etzie deus konpreitzen!... Seigarrena... seigarren manamendukoa. Iili zirea bate katiximan zu?

      — Ba, ttipi nintzalaik ba; konpreitia izit ba engoitik.

      — Hobe! ddio Maienak seme bastarta munduratu zin, ontsa pullita, galanta, ta Petteko ttarrotu artio guekin eon zitzun, gue launtzen ta hola, bizitzen alo!

      — Funtsian, hala uzu ba, bizitzen.

      — Etzun aise ordian, bastart baten ama izaitia, haur batekilako emaztiak nekez ezkuntzen zitzun, garbitasuna, baakizu, eun eztu beharre holakoik, gauzak kanbiatu bitira...

      — Ba, menturaz.

      Teexa serorak eman xehetasun guziak biltzen eta nere memoriako ataletan ozkan plantatzen ari nintzen.

      Ama bakartien egunerokotasuna gaurko mendean ez zen Teexak uste zuen bezain erraza, Klarak behin kondatuak sinesten baldin banituen behintzat. Usu, senarrik gabeko andreak, jenderditzat konsideratuak ziren lantokietan adibidez, prezeski, «garbiki eta lohikeriatik» urrun egoiten jakin ez zuten zer batzuen maneran. Nigarra begian, noizbait salatu zidan haurra eri zuen batez, laneko eskubide baieztuen kontre, ez zioala nagusiak «egunik» utzi nahi izan ttikiaren artatzeko, eta sukarra zariola ondorioz, haurzaindegira eraman zuela. Haurrek zuten beti pairatzen gurasoen laneko dretxoen murrizketaren ondorioa. Baionako geltokian ikusi hamalau hilabeteko neskatxonaz oroitu nintzen, eta zintzurrean halako traba bat nabaritu nuen. Ahoa zukatzen ari zitzaidan. Mintzatzea deliberatu nuen:

      — Erran tzu bost urteen burian juan zela ospitaletik; noat?

      — Donapaleuko kalonjeak hatzeman zakozun, emazte bat nahi zien karlos abaats bat, Ilarren, laborari handios bat...

      — Ilarren?

      — Bai.

      — Bena jaanik ezkunduik zun Maiena!

      — Hoi nihurek etzakizun, nik ba haatik, biziki elaire gintzun.

      — Adixkide?

      — Ba, naski, ddio etzit haan berrik sekulan gehio ukan.

      — Bon, ba, ta Petteko?

      — Beekin eaman tzin, Ilarreat.

      — Etzira ohit ze izen zien laborari haak?

      — Ez, biarnesa zun.

      Biarnesa. Ahantzia nuen arras, Amikuzeko mugetan biarnes hiztunak bazirela, eta gure herrietan berean ainitzek lurrarturik zutela, emaztea edo senarra eskualduna hautatuz. Bulta batez Teexa neri so egon zen. Elea askatu zitzaion:

      — Senargeik bauzia?

      — Nik? Ez —matelak gorritzen sentitu nituen—, ez, oono ez!

      — Ze adin zu? —Teexak gogorik onenean segitzen zuen galdezka.

      — Ba, hoita hamar pasatuxeak!

      — Ezkun zite beant izan beno lehen.

      — Bena? Denek orok kontrarioa erten datazie!

      Irriz karkailaka hasi zen, «gaixoa» hitza ahoak eman ahala errepikatuz. Berriz ere hormen arrasatzeko lehia nuen. Nere eskail tzarraz ohartu zen laster serora, eta ukondoa eztiki tinkatuz aitortu zidan belarrira:

      — Jinkuain nahia bita...

      — Ba, ba, arrazuña uzu, hala bedi!

      — Zaude guekin bazkaiten.

      — Ehee, juain behaizit.

      — Zaude.

      — Bon...

      Gaxuren iratzarraraztera ematzeko enbeia neukan, baina Teexa serora —serora zelakoan araiz?— gaitzitzearen beldurrez, haren urratsetarik ospitaleko jangelara bideratu nintzen.

      Jainkoaren nahikundea omen zen.