—6—

 

Amodio-minaren ziztak nabaritzen nituen oraindik astelehen goiz hartan, etengabeko atsedenaren besoetan iragan gauaren ondotik. Amodio-mina eta aho-sabaian eratxekirik kalzio gustua, hortzak banan-bana tuan itotzen bailitzaizkidan.

      Gaxuren gibeletik sartu nintzen Donapauleko Herriko Etxeko paper zaharren gelan. Gaxuk han ezagutzen zuen Geraxinaren eske.

      Alabaina, gosaltzean Gaxuk ukan zuen ideia azaldu zidan:

      — Gauaz gauzaati pentsatuinat: Maiena Ameztoi hua Donapaleurat jin balinbazen, artxibetan nonbait agertuko zaukula.

      — Eztun xede txarra.

      — Geraxina elaireinat Herriko Etxean. Finizan kafea ta guazen.

      Gizon gaizki iratzarri moskota baten erranen arabera, Geraxina aurkitu genuen, eta hark 1900tik 1930era arteko jende mugimenduen paperak eskaini zizkigun gogo onez. Formika xurizko mahain batetan jarri ginen, errauts idor ustelduzko zoko urrina zarioten inguraztien hostoak itzulikatzeko.

      Pentsua ez nuen batere denborak horaildu eta higatu paperetan. Goizean amodio-minez eta umore txarrez jeiki nintzen. Amets batean, alabaina, amaren attatta jin zitzaidan bisitaz, hormatze garaietako jende mehakoil moldean: hark, omen, egunero ogixerra tipulaz eta baratxuriz torratzen eta irensten zuen gosaltzeko. Gaurkoan jaki ausarki ahoratzen genituen, eta amodio-minarekin batera buluztasun ohiaren lehia pizturik neukan. Baruraldi lehorra desir nukeen. Gaxuk kornflakesekilako askaria apailatzen zuen. Laserrezko irakurgailuan la solitude... la solitude errepikatzen zuen abeslariaren kda ezarririk. Irririk gabe, koskan, dutxapetik ilkitzean jaukitu nintzaion:

      — Ze un kantari meskil hoi? Baakia beden zer den solitude hura?

      — Auxilik... Leo Ferre un! Frantses poeta haundia!

      — Azkarrak tun! Ze balentriak! Ze espantiak!

      — Bakiaman! Kanbiazan nahi baun!

      kdak metaturik ziren izkinera joan nintzen, eta Su ta Gar taldearen lehena kausitu nuen, irakurgailuan sakatzeko:

      — Hoi! Hoi! Musika! Poesia!

      Kitarra eletrikoen orro metalikoek Donapauleko argitze euritsua urratzen zuten.

      — Eztitun aski entzun heneun ala? —Gaxu so zegokidan.

      — Barka zatan.

      Nola esplikatuko nion bada neska gaizoari, Txinako auzunetik etxeratuz geroztik ez nuela erdarazko irrati, egunkari, musika izpirik jastatzeko ahalmen sikologikorik, halako «koloka» bat banuela erdara aditu orduko, trenen altzairuzko erroten azantz zizkolatsuak itzatzen zidala gogapena, zapaldua, exiliatua, menperatua, umiliatua, galdua sentitzen nintzela, ingelesa edo munduko ezein hizkuntza nahiago nuela iparraldeko latinkiaren ordez. Gaxu asaldatzear zegoen:

      — Ta kultura unibertsala?

      — Erdararen izenean, fitexko itzalak bezik ez gituzken!

      — Mesten aiz undarra, askal hadi juan giten...

      — Ogixerra, tipula, baratxuria...

      — Zer derasan?

      Ez zuen deus konprenitzen Gaxuk. Elasturi nahasia neukan. Kafe hutsez bete nuen kikera ezpainetaratuz, oroitu nintzen gure arbasoek guk baino ainitzez gutiagorekilan ihardun zutela, eta tipularen edo baratxuriaren garaien karatsera bihurtu beharko genukeela.

      Pobreziaren usaina zuten Donapauleko Herriko Etxean zokoraturik ziren paperetan zerrendatu gizon-emazteek. Gaxuk 1915erainoko inguraztiak mirazkatzen zituen. Nik aldiz 1930erainokoak. Noizean behin biek buruak altxatzen genituen eta elkarri begira geratzen ginen. Lagunak hitza trenkatzen zuen:

      — Bitxia hiz hale.

      — Holaun no! Otea lili denian bezela: xaal eta xixtakor.

      — Justo!

      Irakurketan itotzen ginen gero, hurrengo ekaitzeraino. Bakoitzak bere herritik ezagunak zituen jendeen seinaleak karnet ttipi batetan finkatzen zituen: Beñat Bizkaigoiti, Xalbat Trouilh, eta mundu hau jadanik —beti goizegi!— utzia zuten frango. Zenbaitekin, haur ginelarik oraino, erdara zer zen ez genekien denboretan, arto-xuriketan arizanak ginen. Justina Mentaberri ikusia genuen mesturaren kozinatzen, eta Graxiño huxtuka edo mimenezko zare xirikordatzen. Adindu haiek, «mundua abandonatu ziguten» haiek baino kuraia gehiagorekin moldatuko ginelako esperantzarekin. Baina zaila zen, batez ere astelehenetan, Munduak lehertzen gintuelakoan: ekiari hurbil gogoz hormatzen gindoazen. Hitza hartu nuen, Gaxuren arta amoltsua ebakiz:

      — Nola hiltzen dien jendiak! Hoik oro biziik izanak tun! Ta juan!

      — Guke goiz edo beant seituko tiun ba...

      — Eiki, bena bihotz-kaañ hoi iziarri zatan!

      — Bi dantza in ta hatsa emaiten diun!

      — Fandango, arin-arin, zazpi jautziak, larrain... ta aio!

      — Zahartzeko ideia un hik no!

      — Ba, ba. Biake hiatuko itun ba nunbeit!

      Irriaren oihartzun arinak trabatu zuen herriko etxeko gelako aire tepoa. Leihoetarik ageri zen euria, jautsahala, trebeska, bitretan kolpeka. Felixi Suhastik, agian, goiz busti honetan aterbe bat atzeman zukeen, bestela, iduritzen zitzaidan haren gaixo hezur ahulek debruarenak eta asto beltzarenak pairatuko zituzketela. Amodioaz hanpatzen ari zen nere bihotza, bihotz-punpekarien kateko bihotz malgoa.

      — Gaxu... ederra hiz.

      Eleak ihes joan zitzaizkidan, eta zainetan jarri gabe, Gaxuk eleak hauteman eta onhartu zituen:

      — Bitxia hiz hale, eztinat sekulan entzun ederra nintzala!

      — Hummm...

      Uhar bortitzagoak zaflastatu zuen Herriko Etxeko teilatua.

      — Zeun?

      — Barda arratsean, Santxok besarkatu nin.

      — Harrigarriaun ala?

      Gaxuren galdeari ihardesteko lotsaz nindagon. Ausartu nintzen ordea:

      — Ian zaztan zazpi urte azken mosutik...

      — Zazpi urte?

      — Bai, ta drole zatan.

      Paperek jan zuten Gaxuren aurpegia eta nihauren aitormenaren ahalgea. Hostoak itzulikatzen ziren, ebatsi ziguten historiaren abiadura itxuratuz. Arbolak ginen, hegaztiak ginen, eta urteak zalu joan arau, nehori amodioaren erraiteko astirik gabe, hostoak eta lumak erortzen zitzaizkigun, higamena baizik ez baitzen bizitzea. Laster, hain laster idortzen ginen, saparen indarra ahultzen zen eta hondar arrabokarekin batean, gure balentriak hurrantzen ziren. Gaxuk ixiltasuna nahasi zuen:

      — Hiltziain beldur hiza?

      — Ba, amiñaat ba. Ta hi?

      — Ez, bena hire uaiko beldurrak iziazten nin...

      — Baia?

      Ingurazti purraskatuetan kukutu nuen ikara.

      1925 urtera heldu nintzen. Urtarrila. Otsaila. Martxoa. Urte hartan ere Amikuzeko oihaneko xarak iratze amilduz eta ote-liliz estaliak bide ziren. Nere aittitte orduan zendu zen, tipulaz eta baratxuriz torratu ogixerraz asetzen zen hura prezeski. Gisala, Caporal tabakoa erretzen zuen; mezatik landa emazteak erosten zion paketa bat astekal. Omen.

      Apirila... primaberaren eztitasuna. Maiatza. Ekaina. 1925eko uztailaren 4an Maiena Ameztoiren lehen aipamena irakurri nuen, antzera luma dudakorrez idatzi izkirioneaz. Barnea pilpilka ari zitzaidan.

      — Haui Gaxu! Heen diun, Maiena Ameztoi.

      Hor zegoen bai, Maiena Ameztoi, uztailaren 4an, Donapaleuko arropa-magasin batetan sehi, De Saint Martintarren kondu sartu zen egunean paperean etzana. Agiriak erakustera emaiten zigun Maiena Ameztoi 1902an soiturik zela Undureinen, 1925eko martxoaren 6an ezkontzeko, Aipazarro zen bere gazteko deitura galduz.

      Aipazarrotarrak baziren oraino Bildozen eta haiekilan solastatzekoa genukeen, argi ziezaguten non egon zen Maiena martxoaren 6tik uztailaren 4a arteko epean. Agian Aipazarrotarretan Maienaren ahizpa edo anaia bat kausi genezakeen. Agiantzak agiantz, nere sorbaldan astunki pausatzen zen Gaxuk denda baten izena erakatsi zidan:

      — «Oihal-xokua»: hoi Epaitegiaren Karrikan dun. Nola deitzen da uai?

      — Badea beti maasin hoi?

      — Ba, baun ba: nagon eztenez «Fripagogo»!

      — Juain gitzain ikusteat; eztiun deuse hirriskatzen araiz!

      — Ez duaikezin ez.

      Elkarri so geratu ginen. Eguerdi laurden guti zen. Euria uharka ari zela ohartu ginen berriz, eta iduritu zitzaigun hargatik basamortu desolatuak zeharkatu genituela, errautsez gainditu inguraztiz ingurazti. Geraxine gure sahetsera jin zen.

      — Hatzeman duzieia xekatzen zinutena?

      — Ba... aantxü ba.

      Gaxuren arrapostua airosa zen, eta Gaxu behatzean gogoratu nintzen Amikuzeko zenbait guneetan xiberotarren erako Ü zelakoa ahoskatzen zela. Gaxu Arrutarra zen eta ez nintzen soberarik harritu. Txinako auzunetan higatu memoria arra-pizten ari zitzaidan. Flashka, etxeratuz geroztik, memoriaren eskuratzeari ekiten nion emekiño-emekiño. Nere burutapenak moztu zituen Gaxuk, aitagureak, ote-sailak dalluz, epeiten zituzkeen bezain agudo.

      — Guazen «Fripagogo»rat.

      Geraxineri zuzendu zion ondotik:

      — Iekia dea Epaitegiko Karrikako maasin hua eun?

      — Ba... doaike.

      Artxiboen zaindaria bihotzez eskertuz, gelaren hitsetik jalgi ginen. Herriko Etxeko eskailerak huts ziren, eta Gaxuk pott ahalgekor arina pausatu zidan hotzak kiribilkatu ezpainetan.

      — Mentsaiza? Nok ikuse!

      — Ta ze? Maite nun, maite hut, ta kito!

      — Ba... funtsian.

      Erdi etsitu, erdi zoriontsua askatuz aitzinatu nintzaion. Martxoko airea jastatzeko keinkan ginen jadanik. Ibiakoitz —beno, igande goizeko— dantza samurretan neukan izpiritua, eta karrikan tinki-tinki ibiltzen ginen, trebes jausten zen euriaren oldarrer ihardokitzeko bezala. Gorputzen daldarak nabariak ziren.

      Errepublika Plazaren minean ohiko kamioneta urdiniluna begiztatu genuen, eta «txakurrak kanpora» oihukatzea debekatu genien gure ahoer. Frantses zerratu batetan mintzo ziren bi jandarma hurbildu zitzaizkigun.

      — Vos papiers! Contrôle d’identité.

      — Ana pa mizie!

      — Jame ana di papie sür nu! —erantsi zien Gaxuk, debaldezko desafioan.

      1986ko irailako Pasqua-ren Lege Basatien aurka protestatzeko nortasun agiriak erre genituela egia zen.

      — Nom? Prénom? —jandarmetarik batek eske zarraikan—. Adresse? Nationalité?

      — Pekotx. Gaxu —Gaxuk erantzun zuen—. Nafarroa Karrika 3. Apatrida.

      — Ezpeldoi. Amaia —nik—. Peko Arrua 76. Apatrida.

      — Apatrides? —jandarma kexatzen ari zen—. Vous vous moquez de moi?

      Ixtorioa nola bukatuko zen xerrent beha ginauden. Erabakior nintzen:

      — Mua ja süi pa franze. Ja plü di papie.

      — Mua ozi non...

      Azken hitzak xuxurlatu zituen Gaxuk, irriño eztiak begitartea edertzen ziolarik. Alabaina, frantses punak izan bagina nonbait ageriko zen, eta ez genuen neholako alderantzizko seinalerik. Ordea, jandarmaren haserrearen jabaltzeko, heinbat presan ginelako gainera, konzezione bat egin genien:

      — Ane franze danekzion!

      — Danekzion? —gorritu zen gizona—. C’est quoi ça?

      — Taka xerxe dan li diko!

      — Dégagez!

      Errepublika Plazatik kasik lasterka aldegin genuen. Epaitegiko Karrikaren puntan, puntaren puntan, gelditu ginen hatsaren hartzeko.

      — Alabadere! —eskapatu zitzaidan.

      — Putxas! —gehitu zuen Gaxuk.

      Eta eguerdiko hamabi zeinukaldiak entzutean «kaxketadunekin» denborarik ez zela galdu behar geniolarik, «Fripagogo» dendaren bisean-bisean aurkitu ginen. Molde zaharreko magasin mutzutuaren itxura zeukan etxeak, modako jantziak saltzen zituen arren.

      — Eztikene jendeik heen, zoko huntan!

      — Gauza kariuak tine...

      Dendako atea bulkatu nuen. Emazte panpox bat ari zen gona gris klasiko baten enseatzen, beste batek inguri-mingurinaka jujamendua emaiten ziolarik.

      — Ja pran züila!

      — Bian... maam.

      Larruzko esku-zaku handi batetarik txekero luze eta horia ilki zuen gona grisa erosi zuenak. Eroslea zoriontsu ageri zen, ardura erosketaren ekintza berezian finkatzen baitzen XX. mendeko izakiaren nortasunaren egiazkotasuna. Gonaren jabe berria atera zen.

      — Merzi Joset, banjur a kontez San Martin!

      — Mankerre pa maaam...

      Bapatean saltzalea —Joset alegia— gutaratu zen. Magasinaren herstea berantetsia zuela nabari zitzaion. Bortizki mintzatu zitzaigun, ikusiz ez ginela ez turixtak ez eta herriko burges sosez okituak. Gure moldeak arruntagoak ziren. Zakurren haiatzeko hizkuntza erabili zuen gurekilan:

      — Ze nahuzie?

      — De Saint Martin anderea zirea?

      Begi zabalduegiekin so egon zitzaigun. Beldurrez urtzen hasi zen, jende-perexer mintzatzeko harrotasuna irentsiz.

      — Ze nahuzie?

      — De Saint Martin anderearekin solastatu.

      — Uai?

      — Ba, uai.

      Emazteak dendako borta giltzatu zuen, eta hitzartea tinkatuz erran:

      — Baniazu xeka, iuka!

      Zangoek eman ahala joan zen Joset. Ez genuen ulertzen zerk sortzen zion horrelako lotsa: guk segurki, ez genukeen ulu bat ere izitaraziko...