Nevadako euskal zantzua

(Zeruko Argia, 1976-03-14,
Larresoro ezizenez)

      Basamortua da Nevada, basamortu idorra, basa, gogorra. Euskal Herria baino hamabost aldiz zabalago den amerikar erresuma honetan milioi erdi bat lagun baizik ez dira bizi. Hots, Las Vegasen (munduko jokoaren hiriburua) 150.000 biztanle bizi dira gaur; eta Renon eta inguruetan (Carson City, Virginia City eta abar) beste 250.000 bat. Ezer ez bide da gelditzen beste guztietarako (Winnemucca, Wells, Elko, Lovelock); eta horixe da egia: Nevada huts-hutsa dagoela, Sahara edo bezalatsu. Boisetik irtenda (Idahoko hegoaldetik, beraz), eta Twin Fallsen eta Bruneaun erresuma uztean, basamortu itzela hasten da; eta horrelaxe igarotzen dira ondoko kilometroak oro, ehunka, bakardade beldurgarrian, noiztenka bakarrik ranch batek edo bestek etena. Laku gaziak ageri dira, beren azkenetan eta ia-ia zuritan lehorturik; lurrikarazko eskualdeak topatzen dira, sartzeko debekaturik; mendi soil-soilak eskuin eta ezkerretan, beltzak, moreak, bedar izpirik gabeak; eta noski, zuhaitzik batere ez kilometro askotan barrena. Horra hor Nevada zer den.

      Nevadan artzain egon diren euskaldunek, horretara, dudarik gabe eraman dute Idahokoek gaur daramatena baino bizimodu gogorragoa. Idaho, bere hegoaldean bertan ere, ez da Nevada; eta jakina, Euskal Herrian ezagutzen ez den natur-gogortasuna jasan behar izan dute klimaz eta gizarte-aurkaritzat. Dominique Laxalt xuberotarrak, horretara, Nevadako artzain guztien eredu (gaurko senataria haren semea da) urterik gogorrenetan mendian barrena ibilitakoak, eta hil arte xuberotar gartsu egonak, berandu bada ere merezi luke euskaldunen gorazarrea; ezen Nevadako lehendabiziko euskaldun haiek, gerora amerikarren errespetua lortu artean, parien bizimodua ezagutu baitzuten, denaz gain hizkuntzaren barrera osoak bazterturik. Gaur euskaldunek Nevadan segurtatua duten itzala sufrikariotan eta lan nekezetan lortua da.

      Luzaidar bat agurtu nuen Elkon, esate baterako, oraindik ere iaioago euskaraz ari ingelesez baino; eta Nevadako mendialdeetan 51 urte pasa dituela esan zidan, eta gehienetan bakar-bakarrik paseak izan dituela. Zinez esan daiteke Nevadako euskalduna pioneer izan dela, eta bortitza ere izan dela ezinbestean; eta horri esker, eta ez besteri, irten dela aurrera. Bertan jaio diren euskaldunek, hortaz, ahantzi egin dute beren euskaltasuna, eta tema bakarra izan dute: gurasoen infernuari laga eta amerikartzea.

      Elkon ez dago euskal-etxerik (eta Renon ere ez). Baina Elkoko euskaldunen arnasa entzun daiteke oraindik, batez ere urtero eta udan elkotarrak bildu ohi dituzten jai-egun ederrengatik. Elkoko irratiak, bestalde, ordubetez hitz egiten du euskaraz igandero; eta oraingo ikustamenean ere, Leniz jaunaren onginahiari esker, bigarren aldiz izan dut Elkoko euskaldunei euskaraz mintzatzeko aukera eta poza.

      Lopategi bertsolariaren anaia (Jesus Mari izenez) izan da oso luzaz Elkoko euskal bultzada guztien eragile; eta gaur bertan ere, iruditu zaidanez, nekez egin daiteke Elkon Lopategirekin kontatu gabe.

      Bertako euskaldunen aldizkaria (Euskorria), gaur suntsitua, Lopategik berak idazten zuen, euskaraz eta ingelesez, baita ordaintzen eta zabaltzen ere, nik uste. Eta orain dela hiru urte etorri nintzenean, Elkoko euskal irratsaioa beraren eskuetan zegoen. Ilunpean eta Euskal Herritik urrun egiten den lan eskergabe honek txaloa merezi du denengandik.

      Orain lehendakaria den P. Ormazaren Elkoko Euskal Elkarteak 300 lagun ditu. Mallea, Lopategi, Leniz ikusita, nekez pentsa daiteke berak bizi direino euskal arnasa geldituko denik.

      Reno besterik da; basamortuko mugan kokaturik, Reno joko-hiria izanik ere (baina ez joko-leku huts), badu bere biziera berezkoa. Alde batetik, Kaliforniako mugatik hamabost kilometro besterik ez dago, eta San Frantziskoko herrialdea aberatsa eta inportantea delako (Kaliforniak, 20 miloi lagun, berrogei aldiz Nevada); eta bestetik, erresumako administrazioa eta unibertsitate nagusia bertan izanik, Reno guztiz herri bizia delako. Honek ez dio kentzen bere turismo kutsua, koloretan argitsu eta gaueko bizitasunean txapeldun Reno. Bertan 3.000 bat euskaldun bizi dira, ipartarrak gehienak, eta bertako euskal elkarteak 800 lagun ditu.

      1969az geroztik, eta Jon Bilbaoren eraginari esker, Basque Studies deritzan euskal saila ari da euskal lanetan Renoko Unibertsitatean. Zortzi mila ikasle daude bertan.

      Euskal iker-saila gero eta hobeki ari da (ikus, euskarari buruz, Urquijo Mintegiak argitara duen banako berezia, 1972). Alde batetik, Jon Bilbao beraren lana dago: euskal bibliografia-lan nekeza eta idorra, euskal arazoei buruz gaur arte egin den izkribu-bildumarik osoena, bihar argi-iturri eta euskal bilaketan arituko direnentzako laguntza bikain.

      Bestetik, badago, era berean, Bilbao eta Douglass Ameriketako euskaldunei buruz egiten ari diren ikertzapen zabala (euskaldun ahantzirik baldin bada munduan, Mendebaldekoen gorabeherak ez dira, izan, oso ezagunak...) berriki ingelesez liburu mardul batean argitaraturik: Amerikanuak, Basques in the New World, 519 orrialde, Nevadako Universityk argitaratua. Renoko Unibertsitatean dago euskarari buruz agian dugun bilatzaile handiena ere, Jacobsen hizkuntzalaria.

      Eta hantxe topatu dut, uste ez nuelarik, Gorka Aulestia euskaltzalea, orain Lauaxetaren oroitzapenetan gorazarre bat moldatu nahian. Zauskada handia hartu nuen Renon, Jacobsenek Gardnertarrengana eraman ninduenean, baina gai honetaz beste artikulu batez mintzatuko natzaizue xehekiago.

      Oñatin izanak diren gazteekin izanak gara Boisen, eta dudarik gabe, han izan zirenek hobeki konprenitzen dituzte orain gure gorabeherak, besteek baino; eta sorterrira itzultzeko ere gainerakoak baino aise gertuago daude oñatiarrak beste inor baino. Nola onar liteke, hortaz, Renoren eta Oñatiko Unibertsitatearen artean sortzen ari den katea hautsi nahi izatea?

      Berriro ere hobea da batzuen borondatea beroien adimen zorroztasuna baino. Zeren eta, Boise-Reno-Oñati hirukotea apurtuz, nork irabaziko ote luke eta nork, berriz, galduko? Erantzunaren zain nauka irakurleak. Ez euskarari, ez euskal herriari egiten die kalterik Renoko Unibertsitatean orain dela zortzi urtez geroztik euskal sail bat izateak, eta irakasleen eta ikasleen mailetan hangoen eta hemengoen artean sor daitezkeen loturak ez dira benetan guretzako kaltegarri. Teorietan eta errezelo alferretan galdu baino, hobe dugu Renoko Unibertsitatearen bitartez Euskal Herrira etorri direnekin hitz egitea, asmo hori oso egokia eta onuragarria dela geure kabuz konturatzeko.

      Berriz ere, mozorroz ari dira besteak, eta euskal herri xeheak aise nahasten ditu etxekoak eta etsaiak. Txalo beraz, niketz, Renoko euskal saila bultzatzen duten lankideei.