Idaho

(Zeruko Argia, 1973-07-1/8,
Larresoro ezizenez)

      Urtebete joan da Idahoko lurralde zabal urrunetan izan nintzenez geroztik.

      Bidaiak (irakurleak dakikeenez) ez beti nik neure kabuz eta desiraz hautaturik, eta Globe Trotter bat ez izanik ere, munduan zehar pitin bat ibilia naizela iruditzen zait. Eta euskaldunen multzoak anitz lekutan ezagutuak ditut.

      Zergatik, beraz, Idahotik ekarritako oroitzapena denetan gailen? Zergatik ote?

      Hauxe hasi naiz gaur neure buruan ikertzen.

      Baina ez naiz neure buruaz mintzatuko; nahiz eta, hein batez, idazlea beti ere, eta besterik ezinean, bere buruaz mintzo bada ere. Oso neureak nituzkeen arrazoietatik at, beraz, zerk gailenarazten ote du Boisekoa kanpoan igarotako egonaldi guztien artean?

      Noski! Boisen, Bruselan eta non-nahi, bi multzotan bana daitezke bertako euskaldunak: batera, inoiz sorterrira bihurtzeaz osotara etsi, eta zeharo bertakotzen saiatzen direnak bil ditzakegu; bestera, berriz, besoak han, baina bihotzak eta esperantzak Euskal Herrian atxiki dituztenak.

      Hots, Parisen, Bruselan, Londresen, iruditzen zaidanez, euskaldunik gehienek, noiz izanen den ez badakite ere, “halako batez” etxera etortzeko asmoa dute. Kilometro gehiegi ez izanik, nahi izanez gero bederen etorri egin litezkeela iruditzen zaie. Parisen batez ere, eguneroko bizieraren gogorrak, gogoaren mailan bederen, uxatu egiten ditu hara joandakoak, eta sorterrira itzultzera bultzatzen. Oso amorraturik ere, eta beharbada amorruarengatik beragatik ere bai, noizbait honetaratzeko asmoa ez da haiengan iraungi. Bakantzetan, eta (ustez) nahi dutenean, hona etor, haizea har, garo-usaina hatsar, eta berriz... “urrungo lantegira” bihur.

      Brelek ederki kantatu duen Flandriako zelai goibel azkengabea, Jon Mirandek madarikatzen zuen paristar bulego ziztrina, Londresko giza-itsaso gaitza, hor daude, bai, eguneroko biziari itsatsirik. Baina, ustez bederen, utzi egin daitezke. Atzerrialdiak, osoa gerta badaiteke ere, ez dirudi osoa; ez bide datorkio inori goitik behera eta ezinbestean ezarria. Londresko, Bruselako, Pariseko euskaldunek, ene ustez, ez dute betiko urrundu direnik sinesten. Noizbehinka labur daitekeen atzerrialdian daude, hori bai; pitin bat bolada baterako lantegia urruti atzeman duenaren antzera.

      Idahon, berriz, besterik da, iruditzen zaidanez. Urruti ageri da Euskal Herria Boisetik, urrutiegi, oso urruti, betiko urruti.

      Arrotza da giroa arrunt Idahon. Hizkuntza arrotz, bizimodua arrotz, basamortu gaitzak arrotz, mendi zuri eskergak arrotz, bakardade azkengabeak arrotz, indioak eta txikanoak arrotz, ekonomiazko bizi-maila gorena arrotz, herrien hirigintza arrotz, “Far West” hartako azken aztarna harrigarriak arrotz... Idaho atzerri da osoki.

      Eta Idahotik, nahi izanik ere, ez bide da itzultzen; ez da Parisetik bezala itzultzen. “Jet” modernoek uste zindo hau pitin batez arindurik ere, askoren bihotz zolaren hondoan ehortzirik ideia berbera datza, nik uste: “Adio ene maitea, adio sekulako!”. Betiko agur, bai anarteko maitasun guztiei, betiko agur sorterriari. Eta beti hitzak oihartzun ozenak pizten ditu gizonarengan, hilkorra dela uste baino hobeki dakielako.

      Hots, ederki zioen berriki Escarpitek, txalogarria dela, ikasle eta intelektual langileen asmoa: langilearen egoera bolada batez zuzenki, buruz buru, lanean bertan eta esku ahurrak maskurturik, ezagutzea; baina —zioen kazetari famatuak— langile-egoeraren betikotasuna galtzen dutelarik, funtsezkoena galtzen dute hain zuzen: ezin ihes egin.

      Eta, uste dudanez, Idahora datorrena, betiko etorri da; eta badaki, eta egunero frogatzen du.

      Nola etorria, edo nork edo zerk etorrarazia Idahora, bestalde? Atzerrialdi bati, berariaz hautatua izan denean, “turismo” deritza; eta erdizka bederen (ustez bederen!) utz daitekeen atzerrialdia, ez da, izan, egiazko atzerri-muinez oratua. Idahoraz gero, berriz, horrelakorik ez. Bizi beharrak sortu du Euskal Herrian euskaldun “menturazale” eta “ibiltari” horren gezurra. “Ford” eder luze distiranten atzetik ere, borondatetik at mamitu da bidaia eta sorterria utzi beharra; atzerrialdia (betiko, gehienetan) kanpotik onarrarazirik bezala nagusitu zaie hangoei. Atzerria, kasu honetan, inguramendua edo eguraldia bezalatsu itsasten da, nahiaz bestaldetik.

      Eta Sun Valleyz oroitu naiz; Norvegiako fiordoekin batera neure bizi guztian ezagutu dudan eskualderik ederrena. Hantxe hil dira aurten, ordea, Idahoko Sekretario den Zenarruza jaunaren bi gurasoak, iaz nik biak bizirik ezagututa. Mende honen hasieran hara iritsiak, hantxe hil dira, atzerrian; eta olerki-ametsik oparoenak mami daitezkeen eskualde zoragarri hartan zendu. Heriotzak han ere kolpatzen baitu.

      Izadia, natura, ezin ederrago, ezin birjinago, ezin aratzago. Amets guztiak zilegi; baina... han.

      Eta tximista batek argitu nau bat-batean: arrotz... betiko... irten ezin... bazterrak eder, miresgarri... ametsak oro zilegi... baso eder bat Payette Lake ezin ederragoaren ondoan... hiltzera bertan kondenaturik... Gizona! Gizonaren zortea zaio Idaho euskaldunari! Honetxek markatu nau, eta ez nekien! Parte batez bederen hauxe izan daiteke egia.

      Eta Kafkaz oroitu naiz, eta Beckettez, eta Jeans astronomoaz; eta, nola ez, Pascalez: “Gizonaren itsutasuna, gabezia eta eskasia ikustean; Kosmos guztia mutu, eta gizona abandonaturik eta argirik gabe, itxuraz mundu zoko xume honetan errebelaturik, bere burura bildurik antzematean; bere horretan nork ezarri ote duen ez dakielarik, zertara etorri ote den eta hil ondoren zer bilakatuko ote den ezin ulerturik, eta inolako ezagueraz jabetzeko gauza ez delarik, dardaratu egiten naiz; gizon bat loak harturik estekatu, eta uharte idor soil beldurgarri batera eramanda, iratzartzean bere hartatik nondik edo nola ihes eginen ezin asmaturik, laztu egingo litzatekeen bezala”...

      Ahaztu egin ohi zaigun geure atzerritartasun funtsezkoa piztu zen nigan Boisen, orain konprenitu dudanez. Giza zorte ezkutua da nigan euskaldun urrun haien egoera, ene ispilua izan ziren; eta horregatik daramazkit bihotzean iltzaturik.

      Atzerrian hil beharra! Horra hor Idahoren mezu hitz gabea. Etsi beharrak arrotzago eginarazten euskaldunak; eta ezin etsiak malenkoniatsuago, zoritxarrekoago eta tristeago. Egia zuen Irazusta zorigaitzekoak. Eta egia dute hurrengo belaunean, amerikar asko eta oso euskaldun gutxi aurkitu uste dutenek. Idahoko euskaldunen barne-egoera latzegia baita. Ezin eten, ezin itzul. Ezin aukera. Seme-alabentzako horrelako kinka gaiztorik nahi ez izateaz, nor harrituko? Zirt edo zart egin behar horretan, gehienek: “Adio sekulako... gure ondokoek bederen!”...

      Eta Parisen ikusi ohi nuen Jabier Landaburu kezkatuaren aitor samin hura bururatzen zait: Lo más terrible sería para mí terminar un día enterrado en uno de estos cementerios de banlieue de París. Eta ez behin bakarrik entzuna, ez pentsa. Gizajoa! Han hil baitzen hura ere, zain, gaur gorputza Donibanen badatza ere.

      Atzerrian hil beharra! Gizon ororen patua. Eta horregatixe, nik uste, Idahoko oroitzapenak denetan gailen.

      Atzerrian hil beharra... Atzerritarren artean hil beharra ere bai! Ahazturik hil beharra, bai; baina arrotzen artean eta ilarako azkena hiltzeko segurantzia ere bai. Horra hor Idahoko euskaldun multzoaren geroa: arrotz gisa suntsitu beharra.

      Eta hau ere, zalantzarik ez, inkontzientearen mailan bederen, oso ilunpetan bestelakoturik ere, Euskal Herriaren irudia izan date; eta berriz ere, hortaz, ene bihotzean itsatsi...

      Idaho! Atzerrian hil beharra! Kafka judua zen, Camus aljeriarra, Unamuno euskalduna; eta hirurok beren herrien jatorrizko izaeraren ukatzaile. Zergatik ote?

      Pascal... jansenista zen, eta deserrian ikusten zuen gizona. Ezer sakonik esan ote lezake bestela atzerriaren gogorraz, erbesteko ur garratzik inoiz dastatu ez lukeenak?