HIRUGARREN ZATIA

 

Iturria lanbrotan

 

 

Atzo heldu ginen Varsoviara. Bidaian ez da arazorik izan, turbulentzia batzuk hegazkinean. Soro ez zen aireportuan biluztu, gogo handia zeukan arren, gero aitortu zidan, hoteleko afarian. Iruditzen zait Eszter gurekin datorrelako ez zela aireportuan biluztu, bestela dudarik gabe egingo zuen, motiborik gabe. Esango nuke Eszterrek ez zuela espantu handirik egingo Soro biluztu izan balitz ere, barre beharbada, barre seguru, txaloak ere joko zizkion. Hasi gara Eszter apur bat ezagutzen eta gehiago da barre egitekoa espantuka hastekoa baino.

      Budapesten Eszterrek atzera egingo zuela pentsatu genuen, ez zela Poloniara etorriko, baina hemen gaude orain hirurok, Varsoviako Sheraton hotelean, gela berean. Sorok bi gela hartu nahi zituen, guretzat bat, Eszterrentzat bestea, baina ez dio utzi. Ohituta dagoela esan du, lau neba dituela Rosarion, lehengusu bat ere bizi dela eurekin, ez dela beldurtuko orain, Sororekin eta nirekin. Iruditzen zait esan nahi zuela perretxiko siku bi garela gu, apur bat ustelduak ere bai... Erregutu digu ez gastatzeko, mesedez, diru gehiago beragatik, Sorok Sheraton osoa birritan hartzeko dirua daukan arren.

      Gela nahiko handia da bestela, hiru ohe ditu, egongela txiki bat. Luxuzko gauzak barregarriak dira beti eta ez daukate usain neutroa. Usain horrek, gainera, komunera libratzera joateko gogoa ematen du... Iruditzen zait hori ere pentsatuta dagoela: hotelera sartu eta lehenengo bost minututan libratuz gero, ez du inork harrezkero beste hotelik nahi, beste komunik nahi, komun hori da haren etxea, haren txokoa... Eta hori guztia azaltzen ari naiz hirurok libratu genuelako hotelera sartu eta lehenengo ordu erdian, Eszterrek ere bai, tronu berean. Horri gure etxean esaten diogu “jarleku epelean libratzea” edo, besterik gabe, “epeletan libratzea”.

      Pedro Iturria inoiz baino hurbilago daukagu orain. Sorok usaindu ere egin duela esan izan du... Poloniako lehenengo ipuina duela lau hilabete eta bost egun publikatu zuen, bigarrena orain hiru hilabete eskas. Inoiz ez ditu horren jarraian publikatu; presaz ibiliko da, hiltzen ariko da hura ere, desegiten, errausten bere ipuinean bezala. Kontua da gero eta hurbilago daukagula eta bere edadean ez dagoela esprintak egiteko, egun batetik bestera etxez aldatzeko, herrialdez. Harrapatzen utzi beharko digu, nekeagatik baino ez bada ere.

      Eskura edukiko du orduan Soro Barturenek sasoi hori, Iturriarekin egon zenekoa, edade hori, unibertsitatekoa, Ingalaterrakoa, arrauna. Ez dakit zer egingo duen gero Iturriarekin, zertaz hitz egingo duten elkartzen direnean, ipuinak aipatuko dizkion... Inportanteak dira ipuinak? Ala arrastoak dira, Iturria topatzeko arrastoak, aitzakiak besterik ez? Ez dut uste... Oso kontu handiz irakurtzen ditu Sorok ipuinak, askotan... Zerbait ariko da Soro bilatzen.

      Arratsaldeko laurak eta hogei dira. Eszter Roland P. Cohenen artikulu bat irakurtzen ari da eta Soro komandante karlista baten litografiaren gainean geratu da lo. Lokartu aurretik esan dit: Siesta pertsona tristeen geuza da. Foruei buruz ere hitz egin du ostean, legeak, arauak, bizimodua... Lokartu egin da gero litografiaren gainean eta aho-bazterreko adurraz komandante karlistaren jaka busti du.

 

 

— Hasi baino lehenago, galdera inportante bat, Eszter: zenbat usain eros daiteke? Guztiak? Munduko usain guztiak... Erosi ahal dira? Pentsatu duzu inoiz, Eszter? Usain guztiak erosteko aukera dago?

      — Batzuk nahi ere ez...

      — Baina batzuk bai, batzuk eros daitezke. Hori da kontua: batzuk bai, batzuk ez. Baina zein da portzentajea? Kalkulatu duzu inoiz, eros daitezkeen usainen portzentajea? Dendetan, drogerietan, perfumerietan... Kalkulatzen aritu zara inoiz, Eszter?

      — Burutik pasatu ere ez.

      — Ehuneko 22-25 artean, hori kalkulatu dut nik, horiek eros daitezkeen usainak... Gutxi da, oso gutxi, asko dira erosi ezin direnak... Baina adi ipuinari: Iturriaren ipuinean ere obsesionatuta daude usainekin, baina txarrekin, hatsekin: “sunda” esaten diogu guk euskaraz, kiratsa. Horrela emango zuen Iturriak lehen bertsioan seguruena... Zuk gaztelaniazkoan nahastu egin dituzu apur bat, “buen olor, mal olor”, baina ez dio ardurarik, ulertu egiten da... “Ikusi” egiten da hatsa ipuinean, ospitale horretan... Esango zenuke usain txarreko ipuina dela hau, Eszter? Esango zenuke hori? Horrela esango zenuke?

      — Beharbada bai. Askotan esaten du Iturriak.

      — Esan bai, baina usaindu egin duzu zuk? Usaindu egin duzu ipuina? Tripa nahastu dizu? Zerena da usain txar hori? Hildakoena? Tripa ustelduena? Usaindu duzu inoiz hildakoren bat, Eszter? Ustelduta dagoenean esan nahi dut, usteltzen hasten denean... Neuk ere ez. Liburuetan irakurri ditut hildakoen usainak, kiratsak, jendeak ezin ditu jasan, hatsik jasanezinena da antza. Benetako hildakoak direnean batez ere: nazien Alemanian, Errusian... Ezin omen da jasan, leihoak zabaldu arren...

      — Erroman: esan gizon honi botaka egingo diodala praketan.

      — Leihoak zabaldu dituzte ipuinean, Eszter, baina ez da hatsa joan. Norbait ari da usteltzen. Edo gela osoa ari da usteltzen. Edo gelako guztiak. Alferrik leihoak... Edo beharbada ez: lanbroa sartu da. Zer da hori, Eszter, zer egin du lanbroak? Freskatu? Usteltzen ari dena freskatu? Bizitu? Izoztu? Errematatu?

      — Ahaztu?

      — Lanbroak ez dauka memoriarik, Eszter, ezin du ahaztu...

      — Ulertu didazu...

      — Zelan ez dizut ulertuko.

      — ...

      — Eguzkia ere zikindu du. Lanbroak. Umeak ere itsusiak dira, gizonezkoak ikusteko desatseginak. Zer da hori, Eszter? Desarmonia hori guztia? Ume bat itsusia izan daiteke? Zenbat urtetik aurrera hasten da pertsona itsusia izaten? Zer da amorru hori, ospitalean dagoen andrearena? Hori da gaixoen gurutzerik handiena: amorrua. Amorrua daukate guztiaren kontra, umeen kontra ere bai. Nik foruen kontra ere hitz egingo dut beharbada benetan gaixotzen naizenean, hiltzeko gaixotzen naizenean, orain bezala baina ohean. Badakizu zer diren foruak, Eszter?

      — Ez.

      — Berdin dio. Afarian azalduko dizut. Normala da ez jakitea, gero azalduko dizut. Baina amorrua da kontua, andre horrena. Gizonezkoak: desatseginak denak, ikusteko, traturako... Zer da hori, Eszter, zer da amorru hori?

      — Argi dago... Ipuinean argien dagoena beharbada.

      — Egia, egia... Erizainei baino ez die begiratzen, emakumezkoei. Emakumeekin nahi du tratua. Egia. Garbi esaten du: “Ez dut erizaina ukitu...” Non dago? Hemen: “Ez nion ezer esan, ez nuen ukitu, hemen ez ditut halako gauzak egiten”. Garbi esaten du... Ez dauka amorruarekin zerikusirik beharbada, bere foruak dira, andrearen foruak... Berdin dio... Gero azalduko dizut zer diren foruak...

      — Don Sororen misterioak...

      — Eszter, Eszter... Zeuk ere izango dituzu foru batzuk. Foru asko dituen pertsona zarela iruditzen zait. Neuk ere baditut batzuk...

      — ...

      — Berdin dio, aurrera ipuinarekin. Konturatu zara gaixorik dagoela ipuin hau? Gaixorik dago andrea ospitalean, baina umetan gaixorik egon zenekoa ere kontatzen du: sukarra, eztula, aitak leihora eramaten zuenekoa... Eta protagonista gaixorik badago, ipuin osoa egongo da gaixorik, ezta, Eszter? Hori da logikoena, ezta?

      — Ez zait iruditzen, baina...

      — Oraindik erabiltzen da “protagonista” hitza? Nola esaten zaio bestela? Pertsonaia nagusia, printzipala? Egongo da ingelesez terminoren bat, main character, hero... Ingelesez seguru dagoela terminoren bat... Badakizu zer den “protos” grezieraz? Berdin dio. Gauza da gaixorik egon zela ospitaleko andre hori umetan ere, luzaro, hainbat hilabetez esaten du... Aitak ematen zion sosegu apur bat gaixorik zegoela, leihora eramaten zuen, kalea ikustera, autoak... Baina beste gauza bat hori baino lehenago: benetan da protagonista ohean dagoen andrea? Main character, printzipala, nagusia, hero? Zer da Rosa orduan, zer da gaixoaren ahizpa? Protagonista bakarra behar da beti? Zer da hori? Neuk esango dizut: egoismoa. Egoismotik irakurtzen dugu: irakurtzen dudan bitartean, neu naiz protagonista hori, hero hori, eta ni bakarra naizenez, bakarra da protagonista, ni heroi bakarra. Gezurra! Ge-zu-rra. Zer da hori, Eszter?

      — Ge-zu-rra.

      — Ez egin burla agure siku bati, Eszter. Edo bai: egin burla lasai, merezi dut. Berriro galdu naizelako, horregatik merezi dut. Berriro aspertu zaitudalako. Non galdu naiz, Eszter, zer ari nintzen?

      — Oheko andrea, umetan gaixorik...

      — Hori da, eskerrik asko, Eszter, barre egin didazun arren... Absolbitu egingo zaitut, Nagy andrea, ahaztu egingo ditut zure irainak, baina jakin ezazu infernura bidean jarri zarela, Célinerekin batera, Borgesekin batera, hori argi izan behar duzu...

      — Argi daukat.

      — Begiratu berriro ipuinari: umetan gaixorik egon zenekoa kontatzen du oheko andreak... Eta gaixorik egon zen urte berean eraman zuten aita, kartzelara, fusilatzera, ez dakigu. Ez zen itzuli, hori argi esaten du, bakarrik egon zela ama gero beti. Baina zergatik gogoratzen du gaixoaldia? Luzea izan zelako, gogorra? Luzea izan zen bai, lau hilabetekoa, ume batentzat batez ere, ume batentzat lau ordu ere asko denean. Baina zergatik gogoratu du orain, ahizparen aurrean, ospitalean, hiltzeko dagoenean, usteltzen ari denean? Zergatik orain? Zertan ari da, Eszter? Zer nahi du?

      — Aita ekarri? Aita azaldu?

      — Aita azaldu, hori da, Eszter, gustatu egin zait: aita azaldu nahi du... Aitaren bila etorri ziren, fusilatzera eramateko, eta alabak ez zien “ezer” esan, ez zien “asko” esan. Hori esaten du. Horrek esan nahi du “guztia” esan ziela. Orduan ez zen ohartu, umea zen, baina guztia esan zien: zein zen aitaren denda, non zegoen almazena... Askotan esaten du almazenarena, handik eraman zuten aita. Hori da bere benetako gaixotasuna, andrearena, laurogei urteko gaixoaldia, horregatik dago gaixorik ipuin hau.

      — ...

      — Aitarekin berdintzen ari da orain, orain konta dezake, orain kontatu behar du. Nahasten ari naiz, Eszter? Gaixotzen ari naiz neu ere? Egon zara inoiz laurogei urtez gaixorik, Eszter?

      — Egunero...

      — Ai Eszter, Eszter... Gaixoak, fusilatuak... Gizarte gaixoa da hori. Ez da?

      — Seguruena.

      — Ahaztu, berdin dio, ez dut ezer esan... Orain artekoa, ipuinean gertatzen dena, guztia da normala: ospitalea, gaixotasuna, ahizpak... Batzuetan ohekoak ez du ahizpa ezagutzen, ez daki ahizpa dela, ez beti. Normala da, askotan gertatu izan da, munduko ospitale askotan, etxe askotan... Desorientatu egiten dira. Hori esaten zigun gure amak ere, aita gaixorik zegoenean, desorientatuta zegoela, ez gintuen ezagutzen. Hori bera gertatzen zaio oheko andreari, gaixorik dago, laurogei urtez egon da gaixorik; normala da beraz ahizpa ez ezagutzea, dena da normala ipuinean orain arte... Baina arrainak? Arrain laranjak? Arrainak lanbrotan? Zer da hori, Eszter?

      — Hori da ipuina. Hor hasten da ipuina. Hori iruditzen zait...

      — Hor hasten da ipuina? Ia amaieran hasten da ipuina orduan, zure ustez? Eta aurrekoak? Aurreko gaixotasunak eta?

      — Prestaketak. Gaixotasunak prestaketak dira beti. Hori esaten da gure etxean.

      — Gaixotasunak prestaketak dira beti... Ez dago txarto, pentsatu beharko dut... Baina arrainak, Eszter? Zer dira? Zer da kolore laranja hori, lanbrotan, lasai igerian? Zer da hori, Eszter?

      — Ez dakit. Ez diot antzik hartu. Pentsatu dut, baina ez diot antzik hartu.

      — Nik topatu dut zerbait... Beldurra da arraina nire ustez... Rosaren beldurra, ahizparena. Rosak ikusi ditu arrainak, Rosa da protagonista orain. Lehen ere esan dizut, ez da hain argia hori, protagonistena. Badakizu zer den “deuteragonista”? Ez? Berdin dio, ahaztu. Hasi naiz berriro galtzen...

      — ...

      — Arrainekin ari ginen, arrain laranjekin... Barruan argia dutela ematen du, horrela dio ipuinak, arrain sosegatuak dira bestela. Hainbeste gauza izan daitezke arrainak: kristautasuna, sexua, usaina, hatsa, memoria, oroitzapen txikiak, txikiak beti, laranjak, barruan argia dutenak... Baina beldurra ere izan daiteke, memoriari beldurra, norbere buruari... Usteldu egin daiteke burua, sikatu, ondo daki Rosak, ondo dakigu guk...

      — Burua galtzeari beldurra, orduan?

      — Izan daiteke, baina hainbeste gauza izan daitezke arrainak, arrain laranjak... Inoiz ez dugu asmatuko arrainak zer diren esaten, zeuk esan duzu, ez diegu antzik hartuko... Merezi du? Jarraituko dugu?

      — Nahi duzun moduan...

      — Ez, ez du merezi, bertan utziko dugu; nahi duzuna pentsatu behar duzu, nahi dudana pentsatuko dut nik. Hori da ipuin hau, hori da arraina, arrain laranja, arrain guztiak, ipuin guztietan... Nahikoa. Zelan zan hori, Erroman? “Asko da berbarik!” Barkatu, Eszter, gure zozokeriak dira... Irakurri dituzu Suitzako ipuinak, Austriakoa?

      — Behin eta berriro. Suitzakoak batez ere.

      — Ondo. Bihar komentatuko dugu Suitzako lehenengoa. Bihar ez, etzi. Bihar libre. Merezi duzu. Merezidu deu Eszter koitadeak, ezta, Erroman? Erre egingo zaitut bestela, Eszter, egosi. Afarian foruak azalduko dizkizut, hortik ez zara libratuko. Nirekin egoteko jakin behar da zer diren foruak... Erroman, ataraizuz Poloniako antxoak.