GERICAULTEN ZALDIAK

 

 

Fakirrak, ispilu aurrean jartzen denean, kandela baten sugar dardartia ikusten du sarri aurpegiaren ordez: sugar atzemanezin bat, oraintxe bere aitaren irudikoa, oraintxe atzo goizera arte izan zen gazte lehoi tximadunarena. Etzidamu izango den agure hilzorikoarenak ditu hazpegiak bat-batean, bibote zuriari bizar beltz sarria gainjartzen zaio edo haur aurpegi bizargea... Bata bestearen atzetik denak, horiek dira suaren soslai ezberdin eta aldakorrak; ez dute irauten, baina etengabe txandakatzen dira ispiluko islan. Su baxuan jarritako aurpegi baten promesa neurtua diren nerabearen hazpegi uzkurrek, konturatu orduko, gainezka egiten dute. Noiz uzten dio aurpegi batek zirriborro izateari, noiz irakiten digu oharkabean behin izan eta betirako uste genuen bisajeak, noiz ematen du aurpegi batek amore, aurpegi baten promesa doia zelarik agindu zigun erretratu umorik sekula ematera iritsi gabe? Atzo gaztaro aurpegi dantzari bat zena, ardatz bihurri baten gainean bueltaka, pitbull masail erorien euskarri finko bilakatzen da helduaroan. Pizgailu izeki bat da Fakirraren bisajea ispilu aurrean, kulunka urduri eta bertikal bat. Ez da derrigor nartzisismoa ispilua bisitatzera garamatzana, denboraren makinari egin nahi diogun soako azkarra ere izan liteke. Kuku bat orakuluaren argi itsugarriari, ez besterik.

      Fakirra da lebitazioa eta telekinesia dakizkiena. Kristal apurtuen gainean edo txingarren gainean oinez ibili dena. Ahotik sua jaurtitzen duena, gasolina edaten duena, lanparetako argia berdin, kinkeetako olioa. Zuzia irenstean erretzen ez dena da Fakirra, iltzedun ohean egiten du lo eta bost axola zaio mina. Ezpata eztarrian behera sartzen du eta besoak zabaltzen ditu denok ikus dezagun ez dagoela han tranparik. Kandelari bi muturretatik su eman eta erretzen ez dena delako bera.

 

 

Bazuen etxe hark zer edo zer. Arakisen etxea izan zen beti, inoiz ez berea, pena eman zion, hala ere, hura utzi eta Bordelera aldatzeak. Bekaintiro eta gainerakoengandik urrun bizi da orain; Lucas Azurmendirengandik eta Paristik gertuago, ordea. Hegazkinetarako piezak egiten dituen ingeniaritza enpresa batean dihardu delineante, etorkin espainiarrak eta hegoamerikarrak dauden inguru batean. Teklas ere auzoan bizi da, eskerrak horri, badu tarteka norekin jardun, mozkortu eta abestu. Betaurreko lodiek hontz begirada egiten dioten adiskidearekin. Halakoxea baita Teklas: haren hontz aurpegia ikustean lepoari jira osoa noiz emango ote dion da otutzen zaizun lehen gauza. Hauspoa eman dio Teklasi bere poema bat abesteko modukoa dela esan dionean.

      “Lau sokako gitarra?”.

      “Bi goikoak apurtu egin zaizkidak, Teklas, eta ez diat dirurik berririk erosteko”.

      Bertsu gertatzen zaio Teklasi Olivettiarekin: “p” tekla izorratua du eta “o” letra erabiltzen du haren ordez. Gero, banan-banan marrazten dizkie boligrafo beltz batekin beheranzko isatsak, letrarik letra. Norbaiti erakustekoa bada idatzia, Imanolek berak marrazten dizkio; txukunago geratzen da, Teklasek baino askoz ere pultsu hobea dauka.

      Txileko jendea ezagutu dute Bordelen eta Violeta Parra eta Victor Jararen diskoak entzun dituzte haiekin. Txiletarrek tabakoaren ordez erromeroa erretzen dute pipan: usain gozoa du, baina kea lodia da eta aiseegi itzaltzen da; behin eta berriro piztu behar izan dute pipatzaileek. Elkarrekin voodoo erritu bat egitekotan geratu dira, txiletarren esanetan “Francoren heriotza aurreratu dadin”. Lurrean biribil bat eginez kandelak piztu eta telebista jarri dute, batere katerik sintonizatu gabe, elurra soilik pantailan eta aparatuaren zurrumurru estatikoa airean txistu-mistuka. Kandela beltz lodi bat ipini dute telebista gainean.

      “Desnúdense”, agindu die ezustean txiletarretan zaharrenak.

      Zalantza egin dute une batez.

      “Desnúdense por la revolución”.

      Nola ukatu hori.

      Telebista gaineko kandelarekin zigarro bana piztu dute denentzat. Lurreko kandelen inguruan eseri dira txiletarrak eta gauza bera egin dute Teklasek eta Fakirrak.

      “Nosotros no fumamos...”, Teklasek, herabe.

      “Lo mismo da: prendan la foto”.

      Begiak itxita su eman diote diktadorearen argazkia ageri den egunkari ebakinari. Txiletarrak trantze egoeran sartu dira. Gero, lurrean kandelekin egindako zirkuluaren barruan errautsak erortzen utzi, eta intsentsua eta salbia hostoak erre dituzte.

      “La salvia es para purificar”.

      Teklas eta Fakirra barregarri sentitu dira, kikilduta eta deseroso parte hartu dute sorginkeria ahalegin hartan, baina txiletarrek erritual horretan itsu-itsuan sinesten dutenez, errespetuagatik, ez dira ezer esatera ausartu.

      “Todos a una y quemen un pichintún más de salvia, no se me arruguen”.

      Zer galdurik ez daukatela esan nahi duen begirada trukatu dute Teklasek eta Fakirrak. Esandakoa bete eta kandela beltza itzali dute, denetan azken. Elkarrekin mozkortu dira gero.

      Baina atzekoz aurrera atera da zerbait. Hurrengo goizean, Pinochet jeneralak La Moneda jauregia hartu duela esan du irratiak, Salvador Allende hil dela estatu kolpearen ondorioz. Francok bizirik jarraitzen du, jakina. Txileko lagunak topatzean haiek ezagutzen ez dituzten itxurak egingo dituzte aurrerantzean Fakirrak eta Teklasek, zerbait lotsagarria konpartituko balute bezala.

 

 

Bordelen bizi direlarik ere, tarteka Zokoara jaisten dira, Bekaintiro eta haren emaztea, Raquel, bisitatzera. Aita izan berritan pozik beharko lukeen arren, mikaztuta topatu dute Juanjo Bengoa.

      “Bëihl kontsularen bahiketaren ondoren asko indartu da sektore militarista”.

      “Mata Hariri buruz ba al dakik ezer?”.

      “Hegoaldean zabilek hura, baina ez zakiat zertan. Ez zidak aspaldi idatzi. Azken gutunean Josutxo solfeo ikasten hasi dela besterik ez zidaan kontatzen”.

      “Zenbat urte zauzkak ba bere nebak honezkero?”.

      Bekaintiroren etxean gela bat daukate, bisitak etortzen direnerako. Maitekorra da umeekin Fakirra, eta are maitekorragoa Bekaintiroren alabatxoarekin. Baina berak ez du sekula seme-alabarik izango. “Maita ditzadan, ez dute zertan nireak izan: patriarkatuaren uztarritik askatu behar ditiagu ume guztiak”, esan ohi du, edota, “umeak gustatzen ote zaizkidan? Helduak bezala, batzuk bai eta beste batzuk ez. Ez zakiat zergatik gustatu behar zaizkidan guztiak”. Gorroto du, sarri hitz egin izan dute horretaz, “aita eta ama” hitzak erabiltzea; “ninia”, “maitea” eta “laztana” hitzak erabiltzea; “printzesa”, “mi rey”, “amor” eta “querida” hitzak erabiltzea; nortasunaren kontrako erasoak dira, nahiz eta berak maitaleei “mon coeur” irristatzen dien eta “panpoxa”, tarteka, edo “monamurtxo”, bestela. “Zerbaitetarako jarri ziguten izen bat: erabil dezagun ba. Dei diezaiogun izenetik elkarri, kamaradok. Ezta, Agnes?”. Agnesek txupetea zurrupatzen du mausta-mausta.

      “Agnes ados dago nirekin”.

      “Noski, Trotski!”.

      Esku batetik heldu eta besoa astintzen dio umeari, irribarrez hasi arte.

      “Besotxo ttipia dik gero, tokadisko batena ematen dik”.

      “Hi beti gauza bera pentsatzen!”.

      “Noiz grabatuko duk diskoa, bide batez?”, jakin nahi izan du Raquelek.

      Teklasekin etorri ohi da gehienetan Fakirra, eta halaxe gertatu da gaur ere. Baina ez datoz biak bakarrik: Agnesen jaiotza ospatzeko xanpain botila bat litzatekeen arren logikoena, horren ordez —“detaile bat izan beharko diagu, ala?”— ahate bat dakar besapean. Besapean eta nekez: bizirik baitago ahatea. Raquel harri eta zur geratu da:

      “Un canard? C'est une blague? Tu es fou!”.

      Raquelek berehala eskaini du bere burua ahatea labean erretzeko: badaki nola lumatu eta zerekin atondu. Baina hil, nork hilko du? Teklasek eta Fakirrak elkarri begiratu diote eta gero Bekaintirori. “Ardo hau ez da oso aproposa, ça irait bien, un Beaujolais, ezta Raquel?”, bota du honek, hitz beste eginez.

      Harentzako moduko lorategitxo bat badutenez, beste baterako utzi dute momentuz sakrifizioa: “Gizendu egingo dugu apur bat bitartean”, zuritu dute ahateari baino euren buruei emana dirudien moratoria. Bizitza erdia kemenaren ikasketari emana eta beste erdia zeure koldarkeria mozorrotzeko modu sofistikatuen bila. Gizentze kontu hura aipatzea nahikoa izan da, gainera, inoiz egin behar ez zuten akats larria egiteko. Ez sekula hau egin jatera zoazen ahate batekin: ahateari izen bat eman.

      “Geure kontu Gretel gizentzea”.

      Handik astebetera, Fakirra eta Teklas berriro Bordeletik jaitsi direnean, ahatea bizirik dago oraindik. Hantxe dabil, ahateen ibilera trabatu eta zurrun horrekin batera eta bestera. Fakirra beldur da bere oparia hain mehetuta ikustean:

      “Ez zaigu ba gosez hilko, ala?”.

      Flakiak jota dago eta gaixo itxura dauka. Agian heriotza naturala izatea espero dute, kutxilloaz lepoa egin beharrik ez izateko?

      “Badakik arra dela? Ezin dik Gretel izan”.

      “Orduan izan dadila Hansel”.

      Zein da distantzia egokia Hansel hiltzeko? Etxetik gertu dagoen basotxo batera eraman dute. Teklas, Bekaintiro eta Fakirra: hiru musketier ahate baten kontra. Baina baso ataritik ikusi egiten da oraindik haien etxea.

      “Hobe baso erdira joaten bagara”, bota du Bekaintirok.

      Are barrurago sartu dira. Behin honetaz gero, hori da dagoena. Basoko bizitza ez-hain-basatia eta basoko bizitza guztiz basatia. Aukeratu bi horien artean bat: zure etxetik ikus daitekeen zatia ala ezkutuan geratzen dena.

      “Zer gogorarazten dizu honek?”, galdetu dio Imanoli Bekaintirok.

      Elkarrengandik gertuegi diruditen pinu altuen bertikaltasuna. Bala-zorroak orbel artean. Enborren kontra egindako tiro probak. Ez dira hainbeste hilabete joan, baina beste bizitza bat dela begitantzen zaie.

      “Egin izan duzu hau lehenago?”.

      “Askotan ikusi diat egiten”.

      “Ez duk gauza bera”.

      “Hain zaila ere ez duk izango”.

      Bekaintirok eta Teklasek adar batetik zintzilik jarri dute ahatea, buruz behera; erromatar dira haiek, ahateen erreinuko Kristo gurutziltzatzen. Ez dago uste zuten bezain ahul; luma sorta ederra askatu du, espantu eta karranka. Galanta iskanbila.

      Teklasek, notario:

      “Nagok, hau ez dela horrela egiten. Enbor moztu bat behar genikek gainean jartzeko”.

      “Heldu iezaiok hik mokotik eta ebakiko zioat nik gero zintzurra; baina heldu fuerte!”.

      “Ume jaioberri bat ematen dik, badakik ez zaizkidala jaioberriak gustatzen!”.

      “Ez haiz batere erraza jartzen ari...”.

      “Ez nauk ni izan Hansel bataiatu duena, Teklas”.

      “Hago isilik, hik Gretel jarri hion eta, kalekumea!”.

      Haiek zalapartak, haiek hego astinduak eta gihar bulkadak.

      “Ziur nahikoa zorrotz dagoela? Lepomozten hasi eta erdibidean geratzea ez huke pulamentua izango”.

      Gertatu ohi da: kalte gehiago egiten duela labana kamutsak. Ez soilik ahatearen lepoan. Duda egiten du Fakirrak, alkandora kendu beharko ote lukeen ala ez, odolarekin ez zipriztintzeko. Renault Dauphine autoko orbanak oroitu ditu. “Estanpatua ekarri behar huen, Marcello, ez hire alkandora zuri bakarra”.

      Lerratu diote labana lepoan, zintzurraren bila. Lepo-sagarrik balu, koordenadak aiseago hartuko lizkioketela otu zaio Teklasi. Indarra egin eta labanaren ahoa ahatearen eztarrian sakatzea besterik ez dute falta, baina ezin.

      Raquelek, bien bitartean, aranak eta masustak murtxikatu ditu egurrezko ontzi batean saltsa egiteko. Ohea egin dio ahateari, tentuz hautatutako patata ttipi, zuritu gabeekin: patataren mamia baino gozoagoa da labetik pasatutako azal lakarrarena. Berdin gertatzen da ahatearen azal kurruskatsuarekin. Demontre, a zer gosea! Baratzetxo bat badutenez lorategian, azken momentuan hartuko ditu ezkaia eta mihilua, arnasgarri oraindik eta lurtar. Luze joan zaio Raqueli itxaronaldia; behin eta berriro begiratu dio labean pasatu beharreko denbora neurtzeko logelatik hartu duen iratzargailuari. Albistegia birritan irratian; zerbait gertatu ote zaien kezka eta gertatutakoaren berri buletinak emango dion esperantza irrazionala. Ahatea lumatzen dutenerako, berandutu egingo zaie. Ezin gehiago zain egon eta, belarrak hartu ditu atariko ortutik: sorginaren konjurua musketierrak etor daitezen ezkaiaren usainera. Eta, halere, ez datoz.

      Aitzakia jarri dute: Morgon botila bat nahi zutela erosi, ahatearekin batera Beaujolais ardoa ongi letorkeela aipatu zutenez aurrekoan. Bekaintirok eta Fakirrak poltsa batean ekarri dute azkenik ahatea, jada lumatuta eta berripaperez txukun bilduta. Raquel berehala jabetu da ez dela eskuarki irakurri ohi duten egunkaria. Pardela egiteko modu txukunegia ezaguna egin zaio, hartara ohitutako dendariaren toles eta guzti.

      “L'Équipe? Esan egia: Jean-Clauderi eraman diozue hiltzeko, ala?”.

      Teklasek lotsatuta lokia haztatzen duen bitartean, baietz egin dute Bekaintirok eta Fakirrak, burumakur eta herabe. Jean-Claude, Frantziako Tourraren eta Stade Toulousain errugbi taldearen zale amorratua da. Eta inguruetako harakin bakarra.

      “Zenbat kobratu dizue, ene gudari koitaduok?”.

      Fakirrak eta Bekaintirok elkarri begiratu diote, apuruagatik irribarre egiteraino deseroso.

      “Deus ez, Raquel. Ordainduta dago”.

      Hansel libre utzi eta harategian hildako ahate bat erosi dutela, hori, Morgon botila hustean esango diote. Edo agian sekula ere ez.

 

 

Traktorearen gurdian zutik, frantsesez esan duena gaztelaniaz errepikatu du kapatazak:

      “Nos vamos a repartir los surcos de la siguiente manera”.

      Argibideen zain geratu dira hiru lagunak.

      “Hori da hori aginpidea... Mahastietako Seiko urrea al da?”.

      “Hago isilik, Imanol”.

      Extremadurako ijito sendi zabalarekin eta Nimesko familia batekin partekatzen dute lo lekua. Bekaintiro, Teklas eta Fakirra, mahatsa biltzera jaitsiak dira, balentria proletarioaren esperientzia bizi asmoz. “Jornalariaren jornalaz abesten duk hik, baina jornalero aritu al haiz sekula?”. Alor berean jarri dituzte hirurak; uzta biltzen hasiberriak izateaz gain, eguzki galdatan egoteko ohitura gutxien dutenak dira, nabarmen. Tenaza zorrotz banarekin ari dira mahats-mulkoak biltzen. Kapataza urrundu ahala, gero eta ozenago hasi dira ijitoak koplak abesten: “Carita buena, carita de recoger”. Gero, lanaren mekanika neketsuak gain hartu dio txantxa giroari. “Ari nauk proletario bihurtzen”, pentsatu du bere artean Fakirrak, Tomas ijito gazteak eskainitako zahatotik edaten ari dela.

      Teklasek bi eskuak behar ditu mulkoen zuztarra etengo badu. “Nire tenazak kamutsago zaudek”, desenkusatu dira bere hontz begi erraldoiak norbait begira duela ohartu denean. Fakirrari berriz, umotze puntu betean dagoen mahats mordoa eskuetan hartzea naturarekin hari zuzena izatearen pareko begitantzen zaio. Euforiko dago. Teklasek beste nonbait topatu du euforia:

      “Ikusi al duzue Tomasen emaztea?”.

      “Niri haren ama gustatzen zaidak”.

      Txantxatzat hartzen dituzte Imanolen ateraldiak, baina Fakirrari emakume helduak gustatzen zaizkio, horixe da egia.

      Saskiak mahatsez betetzen doazen heinean, elkarri begiratzen diote hiru adiskideek, zeharka; batak bestearen saskiak ikuskatzen dituzte, barne lehian. Bekaintirok bildu du gehien; Fakirra da denen artean motelena. Altua izatea: hainbeste makurtzearen makurtzez xixko egina du gerria. “Carita buena, carita de recoger”. Bazkalostean, eltzeko kafea edaten duten bitartean, gitarra atera du Tomasek eta kantari hasi da haren emaztea. Lotsa poxia ezarian uxatu eta ahotsaren uhina apurka-apurka ozenagotuz, koplatxoren bat hasi da gaztelaniaz abesten Imanol ere, gainerakoek esku-zarta alegeraz lagundu bitarte.

      Bigarren egunean Teklasek hatz bat moztu du deskuidatuta tenazekin. “Eskerrak kamutsenak ziren!”, lagunek adarrean. Tomasen amak bere lepoko paineluarekin bildu dio zauria eta “interesantearena egiteko” aholkatu dio, odol lar gal ez dezan: ukondoa belarri parean duela zuhaitz baten kontra bermatu eta hatza gorantz begira jar dezala, eskolan galdera egiteko txanda eskatzen duen ikaslearen gisako. Preguntón ezizena jarriko dio norbaitek, eta hala deituko diote extremeñoek une hartatik aurrera. “Pregúntale al Preguntón”. “Hau ez da zuentzat, zergatik etorri zarete mahatsa biltzera?”, galdetu diete Nimeskoek, tankera hartuta. Dirua behar dutela, “Denok bezala”. Ez dute itxura sinesgarria eman. Nimeskoak ez dira, ordea, inoren bizitzan muturra sartu zale: sinesten ez duzunarekin konformatzea ere ezinbestekoa da kamaraden artean. Zuztarra beheraxeagotik moztuta samurrago dagoela eta orduko mahats-mulko gehiago aterako dituztela aholkatu die Tomasen amak, errukituta. “Mila esker, Felisa”, eskertu dio Fakirrak, begirada haren eskote izerditutik ezin bereizi. “Zuen kasa konturatuko zinetela uste genuen, bestela lehenbiziko egunean esango genizuen”. Baina harroak izan. “¡Haber preguntado el primer día, Preguntón!”.

      Laugarren egunean, denak ortozik jarri eta oin zolekin mahatsa zapalarazi diete, molde zaharrean. Makinekin egiten dute jada zukutzea, baina botila batzuk, etxekoentzat, oinekin zapalduta egitea da gutizia, mendetako usadioa galtzeak pena ematen dielako mahasti jabeei. Arto landare lehorren bigungarriak dituzten ohantzeetan egin dute lo, denak elkarrekin.

      “Tomasen ama, Felisa, alarguna omen duk”.

      “Zer seta sartu zaik Tomasen amarekin, Imanol?”.

      “Egia al duk honi Felisa gustatzen zaiola?”.

      “Imanolekin ez zagok jakiterik, Teklas”.

      Bosgarren egunean, porru eginda, Bordelera itzuli dira Teklas eta Fakirra eta Zokoara jaitsi da Bekaintiro.

      “Laster ikusiko dugu berriro elkar, ala?”.

      “Noski, Trotski!”.

      Alorrak banatu, izerdia bota, arrastoan sartu, “carita buena, carita de recoger”. Jada badakite zer den mahatsa biltzea, eta are garrantzitsuagoa dena: esan dezakete badakitela. Beren bizitzako lehen balentria proletarioa izan da eta beren bizitzako azkena.

      “Carita buena, carita de recoger; ¡ay, quien más recoja, que la luna se lo pague a él!”.

      Handik gutxira Lucas Azurmendiren beste gutun bat jaso du Paristik. Gogo handia dauka haren poemekin zer egin duen entzuteko. Bisita bat egin behar liokeela aholkatu dio.

      “Paris pil-pilean zagok, gustatuko zaik”.

 

 

Jendea kafetegietan eserita, kalean dabilen jendeari begira. Uste orokorraren kontra, hiri iluna da arratsean Paris. La ville lumière, argindar artifiziala estreinakoz bertan jarri zelako ipini zioten izen hori, ez berez argi natural berezirik duelako. Horixe gogorarazteko daude hor eraikinok: zeu ez zarela bertan bizi. Chambre de bonne bat da zure etxea, txapitula, ganbara; neskame jaioa neskame hilko da. Itsasorik gabeko zenbat itsasargi auzo altuetan, bokazioa ofizioa baino inportanteagoa baita hemen; “marinel izateko ez da behar itsasorik, Sena daukagu”. Udazkena astuna da parkeetan ere, neoi gorri eta metro sarrerako farola laruen balizagatik ez balitz nekezagoa litzateke hiriaren goibeltasunak ito gabe lekuetara iristea. Beleak beldurgarri handiak dira Champ de Marsen eta Montmartren, kaioen tamainakoak ia.

      Teklasek konbentzitu du Bordeletik Pariserako pausoa ematera.

      “Non lan egingo dugu, ordea, Teklas?”.

      “Montmartren oraindik mahastiren bat geratzen dela entzun diat...”.

      Azkar sortu dira harremanak. Gela merke bat alokatu diete Lucas Azurmendiren lagun batzuek eta lan gutxi eginda pobre eta zoriontsu bizi dira Parisen.

      “Ezetz asmatu nor bizi zen hemen zuen aurretik?”.

      “Napoleon Bonaparte?”.

      “Agian ezagutuko duzue: Lurdes Arakistain”.

      “Arakis?”.

      “Orain Mexikora exiliatu da”.

      “Nahita ere. Badirudi bere pausoen atzetik gabiltzala...”.

      Gutxien uste duenean, izen handien ondoan abesteko aukera izango du Imanolek, euskal errepresaliatuen ordezkari bezala. Paco Ibañez kantaria aurkeztu dio Lucasek, eta berak ere abesten duela entzun orduko Théâtre de la Villen ospatzekoa den Frantziako Alderdi Komunistaren jaialdira gonbidatu du.

      Théâtre de la Ville, kotaraino beterik. Fakirra apur bat kikilduta sentitu da hainbeste jenderen aurrean.

      “Primeran egon haiz, izugarri polita izan duk. Hi ez haiz gustura aritu?”.

      Baietz esan dio Pacori, zer esango dio ba? Pacok, kantari gehienek legez, adrenalina borborka izan ohi du kontzertuen ondoren: “Orain muskuilu batzuk jatera joango gaituk Rodanoko lagun batek ekarritako ardo zuriarekin, eta gauean gogoratu Tunisiako hirukote bat entzutera goazela, beste adiskide batzuen etxera. Badauzkak Cuarteto Cedrón ikusteko sarrerak? Bestela lortuko ditik nire anaiak...”. Troupe polita dute inguruan, zaleak eta akainak, nola bereizi jende ezagunaren arrimura biltzen direnak parasito likatsuetatik? Batzuetan ezinezkoa da. Gauarnoteka batean azkena —hitz egiteko modu bat da— hartu orduko barreiatzen doaz artistak. Zaila da denak merezi bezala agurtzea, zorion aitortza eta besarkada artean joan direnen kontu egitea zehazki; batzuk bitan musukatzen dituzu eta beste batzuek agurtu gabe alde egiten dute.

      “Cous-cousa gustatzen zaik?”.

      “Cous-cousa, Paco?”.

      Nola esango dio Fakirrak ez duela sekula probatu, ez dakiela zer den ere, amazighen dantza bat dela esango balio ere berdin sinetsiko liokeela. “Cous-cousa... jakina... Zalea nauk, nori ez zaiok bada gustatuko cous-cousa? Excous-cousez-moi, mais le cous-cous... c'est la folie!”, antzeztu du Fakirrak. Jatun bizia da Paco, bizitza koska handitan ahoratzen duen horietakoa.

      “Gustura egon haiz orduan, ala?”.

      “Ez nauk gitarrista ona...”, desenkusatu da Fakirra, Pacoren Passage Molière-ko atelierrera bidean.

      “Hara bestea! Ezta ni ere!”. Biek barre egin dute ozarki, Aita Noel eta Père Noël, afaritan euren ahotsa urrunera heltzen dela sentitzen duten bi gizonezkoren ahots ozenak. “Nor naizen jakin nahi baduzu, itxi begiak eta entzun”. Dohain bat duzula deskubritzen duzunean, “ahots polita daukazu”, zer egin dohain horrekin? Funtsean, erabili, munduari eskaini, eta horren trukean inoren arreta jasotzera ohitu.

      Moustakiren ondotik egokitu zaio eszenatokira ateratzea. Borroka kantak abestu ditu. Txalo egin diote, txalo zaparrada ez, baina ezta txalo zirimiria ere. “Parisko txaloak dituk, motel, zein duk arazoa? Théâtre de la Ville, Paris!”. Txiki sentitu da, baina txiki sentitzeak lagundu dio jakiten handi sentitu nahi duela egunen batean.

      “Primeran egon haiz, Imanol”.

      “Hik uste, Paco?”.

      “Jakina, berealdiko ahotsa daukak! Ezer izatekotan, agian apur bat...”.

      “Agian apur bat?”.

      “Iritsi dituk kazolak, kasu! Hara... zuek ere azaldu zarete? Baina izan al zarete kontzertuan, sasikumeok? Ziur ez zaretela festara zuzenean etorri? Ongi ezagutzen zaituztet, gero! Hator, Imanol: hau ere euskalduna duk, baina lerro gogorrekoa, ojo... ez zaizkiok hi bezalako troskoak gustatzen, kar-kar...”.

      Jende gehiago heldu da, tropelka. Eztei batera doan zazou andana dirudi azken talde honek. Marx anaien kamarotea da Pacoren atelierra. Fakirrak bostekoa luzatu dio jendetzaren erdian aurpegirik ikusi aurretik aurkeztu dioten gizasemeari.

      Biak geratu dira harri eta zur.

      “Seiko? Hi hemen?”.

      “Ez esan lehendik ezagutzen duzuela elkar?”.

      Pacok sartua du enegarren muskuilua ahoan:

      “Hmmmm! Gozoa, oso gozoa; etsaitu zaitezte gura baduzue, ni afaltzera noak”.

      “Ez da etsaitzeko premiarik izango”, bota du Fakirrak irribarre behartu batekin. “Ez da etsaitzeko premiarik izango, lehendik etsaituta gaudelako”.

      “París fabrica adversarios respetuosos”, bota die lepotik heltzen diela Pacok, baratxuri eta perrexiletan beratutako muskuiluak bata bestearen atzetik irentsiz.

      Parisen dagoelako izango da agian; Seiko oroitzen zuena baino samurrago mintzo dela iruditu zaio.

      “Ez didak esango Carrero Blancoren heriotzarekin poztu ez haizenik, ala?”.

      Carrero Blanco: haren Dodge auto leherrarazia hegan. “¡Voló, voló, Carrero voló!”.

      “Bëihl kontsularena garbiagoa iruditu zitzaidaan, egia esan”.

      “Niri ere bai, baina Bëihl kontsula ez zuan Francoren oinordeko zuzena...”.

      Fakirrak ez dauka gaur, hain zuzen, borroka politikoaz lar hitz egiteko gogorik. Pacoren azken esaldia geratu zaio iltzatuta, “ezer izatekotan, agian apur bat...”. Agian apur bat, zer? Harritu egin da bere buruaz, bere jarreraz, borrokarekiko orain sentitzen duen desatxikimendu ttipiaz, bere sorterriko kontuak aletzen hasteko irrikarik ezaz. Moustakiren goxotasuna nahi luke kantatzeko. Edo Rafael Albertiren A galopar horrek antzoki guztia zutik txaloka jarriz ekarri duen zoramena. Imanolek ikusi du Pacok jendearen baitan eragin duen zirrara eta zirrara hori sortzeko gaitasuna desio du berarentzat. “Agian apur bat zer, Paco?”. Seikok gazte izu bat aurkeztu dio Imanoli, erretako komando batetik ei datorrena. Erretako komandoak. Déjà vu. Biak bakarrik geratu direnean baino ez dio bere izena esan:

      “Fabio”.

      “Fabio?”.

      “Bai, Fabio”.

      Bedi Fabio, baina ez zaio oso izengoiti sinesgarria iruditu. “Ezizen bat asmatzen hasita, aukeratzea zeukan beste bat”, otu zaio. Jan dute bakailaoa ardo beltzez lagundua, Rodanoko zuria glo-glo muskuiluekin amaitu zaielako. Fideua bat dator gero eta gitarra hartzea hurrena. Caminito de Erandio abestu dute eta Los ladrones. “Patxarana ere badaukagu, nafarra! Ezkurrako basaranekin egina!”. Ducadosa erre eta erre dabil bere burua Fabio bezala aurkeztu duena, politikaz suhartasun askirekin hitz egiten duen mintzalagunik topatu ez duelako zapuztuta.

      Lotara erretiratu dira asko, atelierreko txokoetara. Lekua sobera dago, eta ez balego ere bost, gozo daude elkarren gainka nahas-mahas erdi besarkatuta. Alkandora hegal-puntadunak puntuzko jertse-lepoetatik kanpo gizonezkoak; emakumezkoak zapatak erantzita sofan etzanik, oinbular gurutzatuak batak besteari laztan eginez, zetazko mediak elkarri igurtzita su nagi bat piztu guran bezala. Pompidou ondoan egotearen abantailak: goizeko lehen metroa hartzea nahikoa izango dute, Passy, Grenelle, La Villette edo norbere periferiara itzultzeko. Latin Auzoan bizi direnek ibaia oinez zeharkatu besterik ez dute, hemisferioz aldatzea, Paris erdigunea Senak bitan banatutako garezurra den heinean.

      Bat-batean gogoratu da Paco:

      “Ostias, tunisiarrak. Ez gaituk haienera joan! Seko ahaztu!”. Inguruan lo daudenei begiratu die; sorbaldatik helduta bakarren bat astindu eta esnatzen saiatu da, alfer-alferrik. “Zergatik ez dit inork tunisiarrena gogorarazi?”. Gero, Fakirrari begiratu dio. “Ea hurrengo astean... Sinets iezadak: festa itzelak egiten ditiztek, gero!”.

      Baretu da apur bat giroa. Bere burua Fabio bezala aurkeztu duen gizon isila atelierreko koadroei begira-begira dago, jakin-minez. Gitarrari akorde trauskil pare bat igurtzi eta belarrira inguratu zaio Paco Fakirrari: “Hitz egin duk euskaldun gaztearekin? Ez harritu bide militarrean oso gora egitea horrek, borondate sendoegiko horietakoa duk, esanekoegia. Ulertzen didak, ezta? Aprobetxatu orain, bigunago dagoela. Seiko ez duk eragin ona horrentzat. Agian hik erakar dezakek Frente Obrerokoen alde. Begia keinatu dio gero. “Ya se sabe: ¡París fabrica adversarios respetuosos!”. Pacorena ote da esaldi hori? Arerio ondraduak. Galdetu nahi lioke hori ere, baina gizon hau urakan bat da, berehala egin du berriz ere hitz beste.

      “Kanta berri bat entzun nahi?”.

      “Adi-adi naukak”.

      Orduan etorri zaio berriz ere bukatu gabeko esaldia gogora Imanoli, bart gaueko alkohol aparretatik bueltan: “Berealdiko ahotsa daukak! Ezer izatekotan, agian apur bat...”. Igarri behar zuen, norbaitek gustura kantatu duzun galdetzen dizunean, izango da agian ez duelako zure lanak asebete. Zeure autoexigentzia maila intuitze aldera galdetzen dizu, hark bere iritzi zintzoarekin zu mintzeak merezi ote duen ala ez neurtzeko. Profesionalak uste du amateurrari aski zaiola norbere gozamena, eta gozamen hori gertatu bada, bedi; iritzirik eman ez eta kritikan gehiegi ez sakontzeko modua litzateke hori. Paco berriro ere kantari hasi aurretik ausartu da Fakirra:

      “Benetan gustatu zaik nire zatia?”.

      “Horixe baietz, kristoren ahotsa daukak”.

      “Baina...?”.

      “Ez zagok bainarik: kristoren ahotsa daukak eta punto. Diamante gordina”. Eten ttipia egin du. “Horrexegatik joango nindukek ni kanta-eskola batzuk hartzera, ahots hori alferrik galtzen utzi ez eta ondo abesten ikasteko. Eta orain, utziko ahal didak behingoz gitarra! Primizian, ici, pour vous tous dans cette salle ce soir…!”.

      Ponpezia itxuratu eta guzti, aurkezpena eta kanta beretzat direla sinetsi du, hasiera batean, Fakirrak: nolabaiteko ordaina eman nahi diola, entzun berri duen egia mikatza konpentsatzeko. Nori abesten ari zaio, bestela? Izatez, esango luke bera dela han lo ez dagoen bakarra, Fabio musugorriarekin batera.

      Samurtasunez abestu du Pacok, egunsentiari dagokion tonuan. Sotil eta leun, baina ez Fakirrarentzat, hain justu. Mahukatik tira egin dio Fabiok, esna dagoen laugarrena seinalatzeko:

      “Anna Karina aktorea al da hori?”.

      “Zenbat edan duk hik? Tankerarik ere ez du-eta! Ibizakoa duk, Manuela izena dik”.

      “Ez ziok izen horrek batere pegatzen”.

      “Konfiantzan: hiri ere ez Fabiok”.

      Paco, Ibizako emakumearentzat kantari. Harentzat eta ez beste inorentzat. Txalo bakarti eta bakanak, eta, hala ere, Théâtre de la Villekoak bezain gozoak. Fakirrak beretzat nahi lituzkeenak. “Inoiz izango dituk”, pentsatu du.

      Ibizako gosariak birentzat diren jakitun abiatu da Fakirra metrorantz, baina atelierra utzi aurretik besotik kateatu du bere burua Fabio gazte lotsatiarekin.

      “Goazemak, arerio ondradu hori, sobera gaudek gu biok hemen”.

      “Eta Seiko?”.

      “Aspaldi joana izango duk, oilarrarekin ttanko esnatzen denetakoa duk hura. Diziplina. Noiztik zarete adiskideak?”.

      “Gaur bertan ezagutu diat”.

      “Orduan ez dago dena galduta”, pentsatu du Fakirrak, bere artean.

      Granitozkoa da Parisko egunsentia batere lorik egin ez duzunean. Balkoi batetik bota dizuten baldekada bat argi monumental. Erdibiderik ez du hiriak: edo ilunegia da, edo argiegia.

      “Eta hi, Fabio, non bizi haiz, asko galdetzea ez bada?”.

      “XII. barrutian”. Ahultasun une batek mokokatu dio gazteari kontzientzia. Zalantza egin du, baina nekatuegi dago ispilu jokoetarako.

      “Egia esan, ez nauk Fabio, Karlos duk nire benetako izena”.

      “Askoz ere goitizen egokiagoa duk Karlos, inondik ere, hire benetako izena ezkutatzen hasita”.

      Amore eman du. Orain bai, elkar errespetatu baino gehiago egingo dutela iruditu zaio. Sabaian freskoak marraztuta dituen La Coupole-ra sartu dira brioche bana eta kafea gosaltzera, uretan pasatutako arrautza pare batekin.

      “Aholku bat nahi baduk, Karlos, egin nik bezala eta eskatu binaka kafeak. Titarexka honekin, nora goazak ba?”.

      Orduan bai, bere benetako izena Pello dela aitortu dio.

      “Pello Huarte”.

      “Hiri bluesa gustatuko zaik, ala, Pello?”.

      Besagaina goratu du.

      “Bluesa?”.

      “Memphis Slim ikustera joango gaituk gaur gauean. Txoratzekoa duk”.

      Kafe hutsak binaka, pichet de vin rouge, demi de bière-ak eta bluesa, herriminaren kontra.

      Handik egun batzuetara, Cuarteto Cedrón-en kontzertuaren aurretik, zilar kolore deigarriz osatutako mosaikoa soinean daraman emakume bat topatuko dute Pellok eta Imanolek Théâtre de la Ville ondoko terrazan. Kapelua ere zilar paperez egina duela dirudi, ispilu-emakumea balitz bezala. Fakirra inguratu zaio bere soinekoaren zergatiaz galdezka. Irribarrez itzuli da Pellorengana.

      “Zer esan dik?”.

      “Soineko situazionista bat dela”.

      “Zer demontre duk hori?”.

      “Niri galdetzen didak? «Zure desioen isla besterik ez naiz», bota zidak. Ez zioat txortenik ere ulertu”.

      “Erabat pitzatuta zagok jendea hiri honetan”.

      Ikasi dute leziorik ederrena: begira diezaiokezu zeure zilborrari edonon, baina Parisen bazaude, munduaren zilborrean begiratzen diozu zeureari.

 

 

“Emadazu eskala bat. Zurea, naturala”.

      Eman dio Fakirrak. Lore sorta bat eskatu balio, berdin emango lioke. Bera baino hamar urte zaharragoa da madame Duprez. Emakume puska, bizi puskak piztu eta bizitutakoa.

      Esperientziaren talaiatik egin du bere diagnosia:

      “Baritonoa. Bon: afinazioa ederra, baina ahotsa beste leku batetik atera dadin saiakera egin beharko zenuke. Bestela, hamar urteren buruan eztarririk gabe geratuko zara. Ez duzu tarteka marrantarik izaten?”.

      Marranta, galdetzen dio? Duprez irakasle paristarrak jakingo balu hiru kantaldi nola egin zitzakeen egun berean, eta, gainera, gitarraren hatz mami gogortuez sokei kolpea kolpearen atzetik eman, nekazari gaztelarren moldera gitarra goldatu. Eztarri urratzegintzatik dator; etxeko giroan jasotako ohitura gozagarriaz gain, borrokarako tresna izan da betidanik ahotsa beretzat. Sekula bururatu ez ordura arte, kanta eskolak jasotzerik. Baina bere lagunik miretsienak eta mentoreak hala iradoki badio, zerbaitegatik izango da.

      Irakaslearen gomendioa: “Zuk aukeratu: manifestazioko lehen lerrorako moduko ahotsa nahi duzun, ala nahiago duzun Jacques Brel izan”. Berak, atzora arte, manifestazioko lehen lerroa aukeratuko zukeen zirkinik egin gabe, baina orain ez dago horren seguru. Kanta eskolaren ondoren Brelen disko bat erosi du. Brassens eta Leo Ferre ondo ezagutzen ditu jada; Brel, ez horrenbeste. Liluratuta geratu da kontzertuan dena eman eta bisik sekula eskaintzen ez duen gizonaren ahotsarekin.

      Ospe ona du bere kanta-irakasle paristarrak. Emakume atsegina da Jacqueline Duprez, soprano izandakoa, eta normalean ez du ikaslerik hartzen Place des Vosges ondoko bere etxean. Batek daki Pacok nola konbentzitu duen. Termino horietan sekula pentsatu gabea zen: ahotsa kokatu. Diafragmarekin abestu behar dela esan ohi dute, ipurmasailak estu eta bizkarra tente, baina Imanolek ezker orkatilatik abesten du gehiago: oinetako minez amaitzen ditu kantaldiak. Baldar arinaren ajeak. Urteekin taburetea estimatuko du eta oineko hatz lodiaren gainean abesten hasiko da, indarra bertatik baletorkio bezala.

      “Oso ondo abestu duzu; nik eskola batzuk hartuko nituzke”. Oin bat onespenean, bestea onespen gehiago jasotzeko gauzak beste era batera egin behar genituzkeela iradokitzen duen aholkuan. Bi-pareta gazi-gozoa: bi esaldi kontraesankor aldi berean. Jende gutxik erabiltzen duen estrategia, auskalo zergatik; hain eraginkorra da, izan. Iritzi zintzo esaten zaion hori, aldiz, hausnarketarik gabeko krudelkeria zabarrari lotuegi egon ohi da gehiegitan.

      Hasieran frustragarri samarra da: eskala osatzen ere ez dio Jacquelinek uzten: “Ez, horrela ez... Ireki xuabeago ahoa, sentitu zure ahotsaren erresonantzia aurpegian gora, irribarre egin, erlaxatu zure mihia, hartu arnasa diafragmatik...”.

      Fakirrak kanta bat osorik abestu nahi lioke Duprezi, abesti haren gainean gomendio zehatzak jaso, lanerako balioko diotenak, grabaziorako, eta ez beti eskalarekin gora eta behera aritu, asperdurarekin amorratu bitarte. “Eskala on bat ematen didazun arte, kantarik ez”. Eskala, eskailera, igo eta jaitsi, tinbrerik jo ezin, aterik inork zabaldu ez, ataritik kalera ezin atera. Unagarriak suertatzen zaizkio ariketa haiek guztiak.

      Halako batean utzi dio berarenetik abesten. Euskaraz egin du Fakirrak, Duprezek frantses azentua —“Oh là là, quelle horreur!”— zuzendu ez diezaion. Zeuk beste inork ez dakien hizkuntza munizio bezala erabil daitekeen une bakan horietako bat.

      “Ondo, mais... nik goragotik abestuko nuke. Kontzertu batean ezingo duzu inoiz horren baxu abestu, baldin eta ohetik jaiki berritan ez bada”.

      Fakirrak pentsatzen duena esango lioke gustura: “Ez ni zuk ohetik jaiki berritan duzun itxura irudikatzera bultza, gainera jauzi egingo dizut bestela...”.

      “Behin gertatu zitzaidan, Imanol: baxutik kanta bat prest eraman nuen etxean goizean goizetik entseatuta, eta estudiora iritsi ginenerako nire grabe guztiak alde eginak ziren. Akabo. Aukeratu beti abesteko zeure tonalitatea zein den gau beranduan; afalostekoa da balio duen erregistro bakarra”.

      Arazorik ez kontu horrekin. Duprez andereak asko jakin zezakeen eztarria kokatzeaz, baina afalosteei zegokienean ez zion Fakirrari aurre hartuko.

      “Niri ez didate grabeek alde egingo, zaude lasai”.

      “Kasu, Imanol: grabeak egunsentiko txori herratuak dira”.

      Paristarren hitz egiteko modu fin hura. Haiek bai, hegazti herratu. Gitarrarekin lagunduta abestu dio beste bat.

      “Ahaztu gitarra, Imanol”.

      “Nola?”.

      “Gitarra, ahazteko. Taberna zulorako ongi dago, baina... ez zara aski ona kokotsa beheratu gabe jotzeko. Eta mikrotik aldentzen bazara, arazoak izanen dituzu aforo handiko antzokietan, ulertzen?”.

      Mikroa, jakina, detaile bat zen. Aforo handiko antzokiak lortzeko prezioa bazen hura, prest zegoen gitarra baztertzeko.

      “Oso itsusia da hatzak trasteetan ongi kokatzeko kokotsa makurtzen duen kantari bat eszenatoki gainean”.

      Paristarren dotorezia. Tentetasuna lehenbizi; gero, gainerako guztia.

      Egun gogorra izan da eta oso bakarrik sentitzen da Parisko neguan. Gamelu larruz egindako bota kanpero batzuk ikusi ditu eskaparate batean. Parisen oinez ibiltzeko derrigorrezkoak direla erabaki du. Aski izango da horiek ordaintzeko hiru egun baraurik pasatu eta Brelen disko preziatua Sena ertzeko bukinista bati birsaltzea.

 

 

Tunisiarrek erritmoa baino zerbait hobea daukate: taupada. Fakirra ez da haien tresnak izendatzeko gai, lautaren antzeko sokazko instrumentua da salbuespen bakarra, eta liluraz geratu da hari begira. Lehenengo aldiz bere bizitzan, musikaren alderdi ia solidoaren kontzientzia hartu du, planotik altxatzen den eskultura entzungarri baten aurrean egotearena. Zenbat denbora behar izan ote du musikari bakoitzak bere tresnarekin hain modu naturalean bat egiteko? Horixe gertatzen zaio Parisen eszenatoki gainean ikusi dituen musikari askorekin, elkarrengandik bereizi ezinezkoak begitantzen zaizkiola tresna eta musikaria, jende hura, eszenatokitik kanpo eta tresnarik gabe ezin imajinatzeraino. Inoiz bere ahotsarekin harreman natural hura berbera izatea amesten du.

      Tunisiarrekin harago joan da kontua, kontzertua amaitzera doala dirudienean trukatu egin baitituzte tresnak lautistak eta perkusionistak, eta trukatu ondoren ere, naturaltasun berberarekin jarraitu dute denek jotzen, nola jarraitu duten haizezko instrumentistarekin erlojuaren kontrako norantzan berriro ere tresnak trukatu dituztenean, denboraren giltzari atzerantz eragiteko gaitasuna balute bezala. Ezinago eder eta hunkigarriago iruditu zaio Fakirrari ikus-entzulearekin jolastu eta kontzertuari suspentsea eta lilura eransteko modu hau. Ezinago eder eta hunkigarriago, eta, aldi berean, etsipengarria, musikari haiek beste upel bateko sagardoa eta beste sagardotegi bateko upela diren uste osoa baitu. Esan beharrik ere ez, abestu ere denek abesten dutela.

      Tunisiarrak apartamentuz aldatzekotan dira; eta dena ospatzen dutenez, festa bat egin dute haien alokairuko etxe zaharrari agur esateko.

      “Partitzeko tenorea ospatu, bueltatzen garenean itzulera ospatzeko”.

      Pacok diotsa momentua dela etxekoei telefonoz hots egiteko.

      “Hemendik beretik, tunisiarren etxetik?”.

      “Jakina! Nondik, bestela, Imanol? Poztuko duk hire ama Margarita!”.

      “Baina... Deus pagatu gabe?”.

      “Espabilatu, gizona! Gaur gauean doan duk guztiontzat telefonoa, zer uste duk, hauek faktura ordainduko dutela, ala? Azken gaua ditek hemen!”.

      Leku askotako jendea dago telefonoz hots egiteko zain, gehienak hego-amerikarrak, Perutik eta Argentinatik etorriak. Francoren argazkia erre zuten txiletarrekin akordatu da Imanol. “Telefonoaren guatekea” esaten diote agur festa hari. Bere aurretik, emakume segail bat, telefonoan errusieraz mintzo. Fakirra xaramelatuta geratu da hizkuntzarekin.

      “Tu es une espionne russe?”.

      “C'est pas ce que tu crois, j'ai une tante à Moscou... Baina paristarra naiz jaiotzez”.

      Frantsesez edo gaztelaniaz hitz egin lezakete biek, baina lehen gau horretan, gehiago hitz egin du Tatianak errusieraz, Fakirrak hala eskatuta, eta berak, Tatianak hizkuntza debekatua erabil dezan erregutu diolako, euskaraz esan dizkio hitz batzuk, “panpoxa” edo “monamurtxo”.

      Itzultzailea dela argitu dio Tatianak, dozena erdi hizkuntza dakizkiela.

      “Dozena erdi hizkuntzatan maitatu dezakezu, beraz?”.

      “Edo gorrotatu. Nondik begiratzen zaion”.

      “Indiferentzia ez den bitartean...”.

      “Indiferentziak ez du hizkuntzarik. Indiferentzia mutua da”.

 

 

Lebitazio puntu batez ibiltzera ohituak daude paristarrak, denak ala denak berez direna baino bizpahiru zentimetro altuago agertzeraino munduaren begietara. Alkandorarik gabe jantzi arren gizonezkoei jertseak elegante ematen diela iruditu zaio Fakirrari, eta gainetik jartzen duten gaban edo jaka da —bigarren eskukoa baina dotorea— horren arrazoia ziurrenik. Bera ere halaxe dabil aspaldi, nahiz eta artileak azkura eragiten dion eta gorritasunak sortzen azalean. Munduan beste hiririk ez balego bezala jokatzen dute paristarrek, eta buruaskitasun horrek halako enkantu bat ematen die, haiek daukatenik ez dakiten, baina Fakirraren begietara nabarmena den zaurgarritasun bat: aski da horretarako, finezia eta portaera sofistikatuko gizon-emakumeak lipar batez haien habitatetik kanpo imajinatzea.

      “Ezin dut sinetsi oraindik Louvren izan ez zarenik”.

      “Ez dut denborarik izan...”.

      “Baina... Les copains d'abord gustatzen zaizu?”.

      “Brassensen kanta? Jakina!”.

      “Eta ez zara Gericaulten Medusaren baltsa ikustera joan? Bon sang!”.

      Otzan doa Fakirra Tatianaren ondoan; itsu bat da bere itsu-neskarekin. Zaldien koadroz betetako gela bateraino eraman du. Tatiana bera baino gertuago dago axola duten gauzetatik, hala iruditzen zaio. Horrek, Tatianarengandik gertuago egon nahi izatera darama bera.

      “Gericaulti zaldiak gustatzen zitzaizkion ikaragarri”.

      “Ezagun da”.

      “Carle Vernet bere maisuari ere bai, baina berehala ikasi zuen Gericault gazteak harekin ikasi beharrekoa: «Aldea dago: nire batek aise irentsiko lituzke bere sei zaldi», esan zuen Gericaultek”.

      “Apala, gure mutila”.

      “Ez zeukan apal izateko motiborik. Hogeita hamabi urterekin hil zen, eta hara, ez zen Picasso izango, baina historiarako geratu den koadro sortaren egile da... Waterlooko desastrea adierazteko, zaldi bat erabili zuen. Bere muskuluen tentsioa eta urduritasuna, tximista bat gertu erori balitz bezala eta dena une horretantxe argitu: hor dago izua eta desastrea, zaldiaren gihar bakoitzean. Ez dago soldadu alerik, eta, hala ere, dena kontatzen digu gerrako porrotari buruz”.

      Jeloskor sentitu da Imanol. Gericaultez, Gericaulten zaldiaz. Bataren talentuaz, Tatianaren begiak malkotzeko bestearen gaitasunaz. Ageriko abantailei heldu behar izan die gero zeloak uxatzeko: “Gericault hilik zagok eta zaldia ez duk koadrotik aterako”.

      “Nola hil zen?”.

      “Gauza bakoitza bere garaian, laztana. Hori geroago kontatuko dizut”.

      “Bien sûr, irakasle andrea”.

      “Epsomeko derbyari buruzko koadro hau. Begira horri: zaldi bakar batek ere ez du hankarik lurrean...”.

      “Hegaz doazela dirudi”.

      “Hain zuzen ere, bereziki garaikidea iruditzen zait hau. Beha koloreen erabilerari. Salbuespena: normalean baino askoz ere alaiagoak dira hemen”.

      “Non dago Brassensek aipatzen duen Medusaren baltsa?”.

      “Apurka-apurka... Ez diot zure harridura aurpegia ikustearen plazera nire buruari ukatuko, baina lehenbizi beste zerbait erakutsi nahi dizut. Zatoz”.

      Hurbildu egin behar izan dute hormara, Epsomeko zaldi karrerakoak baino puskaz txikiagoak dira koadro hauek.

      “Hona hemen Medusarena ulertzeko lehen irudia, ttipi hori: morgeko hilotz baten burua da. Koadroa pintatzeko, morgera bisitak egiteaz gain, Gericaultek bertatik lapurtu zituen oin eta zango erauziak, dokumentatzeko... Trapuz bildu eta etxera. Harategitik baletor bezala. Imajinatzen? Hildako gorpuen kiratsa omen zegoen bere atelierrean”.

      “Utzi asmatzen, Tatiana: hogeita hamabi urterekin hil zela esan duzu... Bere buruaz beste egin zuen?”.

      “Ez zaitzala mito erromantikoak itsutu, mon amour. Gericault ez zen suizidatu”.

      “Beha beste hauei. Salpêtrièreko psikiatrikoko gaixoen erretratuak egin zituen garaikoak: kleptomano bat, ludopata bat... Horiek ere zoroen artean sartzen zituen... Et voilà! Hor dago”.

      Hantxe dago, baiki, Medusaren baltsa. Georges Brassensen Les copains d'abord kantan aipatzen zen baltsa hura: “Non, ce n'était pas le radeau de la Méduse, ce bateau...”.

      “Inpresioa egiten du, ezta?”.

      Koadroa erraldoia da eta irudikatzen duen egoera larria: haren eskalak sorosle izatera bultza nahi du behatzailea. Irudiari isilik begiratzen utzi dio Imanoli Tatianak, bere begi miopeekin xehetasun bakoitza xuka diezaion. Soako konplizea trukatu dute koadroa arkatzez kopiatzen ari den arte ederretako ikasle batekin. Tatianari gustatzen zaio ahapeka mintzatzea, parean duten koadroa lapurtzeko intentzioa balute bezala.

      “Benetan gertatu zen. Frantziarrek ondo gogoan zeukaten 1816ko Méduse ontziaren naufragioa”.

      “Istorio asko daude hor. Nobela oso bat”.

      “Zenbaitek esperantzari buruzko koadroa dela diote”.

      “Esperantza? Naufragio bat zela uste nuen”.

      “Mauritaniako kostaldean naufragatu zuen Méduse ontziak”.

      Mauritania? Neira katekistari aspaldi ikasita daki Imanolek mauritaniarrak zirela Dioklezianok hala aginduta Sebastian gezikatu zuten soldaduak. Esan egin behar lioke gero, seguru Tatianak ez duela xehetasun horren berri. Baina Tatiana oso sartua dago bere gida paperean, eta ez dio tarterik uzten.

      “Hamahiru egun pasatu zituzten jitoan 146 gizonezkok eta emakumezko batek. Galleta sorta bat, ardo upel batzuk eta bi ur edukiontzi baino ez zeuzkaten denentzat bizirauteko. Lehen egunean bukatu zitzaizkien denak”.

      “Eta gero?”.

      “Gero borroka, hilketak, kanibalismoa eta suizidioa... Frantziarentzat lotsaizunerako motiboa, mantxa beltz bat...”.

      Norbere lotsa: txiletarrak, Francoren argazki errea, kandelen zirkulua, La Moneda jauregia, Salvador Allenderen kasko okerra, Pinochet jeneralaren bibotea.

      “Hamabost baino ez zituzten erreskatatu”.

      “Eta hor, non ikusten duzu zuk esperantza?”.

      “Behatu koadroaren hondoan, horizontean: ontzi ttipi bat ez duzu han ikusten? Hari laguntza eske ari dira”.

      “Beltza al da baltsaren brankan doan gizaseme hori? Afrikarra?”.

      “Esklabotzaren abolizioaren alde zegoen Gericault”.

      Olatuak, zeru ubela, laino ilunak, gorri printza bat horizontean. Orotariko jarrerak baltsan dauden bizirauleen artean.

      “Eskuinean beheko aldean dagoena”, jarraitu du Tatianak, “belaunpean habe hori duena, beti iruditu izan zait olatu batek gurutzetik bota duen Kristo iltzatua”.

      “Desiltzatua esan nahiko duzu...”.

      “Horixe bera. Ikusten dut ikasten ari zarela”.

      “Eta pentsalari greziar itxurako bizardun hori? Ez al dago lasaiegi naufragoa izateko?”.

      “Ez dugu denok jarrera bera desesperazio uneetan ere, ala?”.

      “Inorekin sentimentalki katigatu aurretik eskubide unibertsal hau behar genuke, agian”, pentsatu du Fakirrak, “behin bederen, hura une desesperatu batean nola portatzen den ikusteko eskubidea”.

      “Ez zait oso errealista iruditzen. Bizirik zenbat atera zirela esan duzu?”.

      “Hamabost”.

      “Nik hemeretzi zenbatu ditut hor”.

      “Gorpuak eta gorputzak daudelako. Ez duzu bereizten zeintzuk diren hildakoak?”.

      Imanolek begiak ñarrotu, lepoa eskuinaldera makurtu eta betaurrekoen patilla igurtzi du. Hilik daude hasieran biziduntzat jo dituen lau.

      Medusaren baltsa ikusmiratu ondotik, alferrik da koadroei begira segitzea. Arnasa hartu behar duzu. Bukinista baten postalak maiseatzen entretenitu dira Sena ertzean. Lehenaz gain piztu zaio begirada Tatianari Hadrianoren oroitzapenak liburuaren ale bat eskuetan hartu duenean. Zabaldu egin du, usaindu. Gero liburua itxi eta bularrean estutu du. Mojen eskolatik etxera letorkeen hamalau urteko neskatila dirudi. Heziketa laikoa jaso zuen, ordea, Tatianak. Inbidia handia ematen dio horrek Imanoli, Ni Dieu ni maître. Kosta egiten zaio hainbeste askatasun duen emakume baten buruan sartzea. “Paristarrok beti prest gaude larrua jotzeko: erne eta txukun”, bota zion behin, zuzen eta zorrotz. Gutxik dakite Tatianak bezala egiantzekotasunari lustrea emateko txantxa erabiltzen. “Hori bai, goizean goiz nork bere ohea egiten dugu. Hadrianok ere halaxe egiten zuen: enperadorea izan arren, ez zion inori bere ohea egiten uzten. Informazio gehiegi oparitzea litzateke”.

      “Hadriano enperadoreaz ari zara?”.

      “Irakurri duzu Marguerite Yourcenar?”.

      “Yourcenar?”.

      “Marguerite ere ez? Ai, ai, ai...”.

      Burua astindu du Tatianak eta mihiaz aurreko ezpaina bildu, patrika ttipiegitik diru pizarrak ateratzeko ahalegin handia egin beharko balu bezala: “Marguerite ere ez? Ez daukak, bada, ezer ikasteko!”.

      Marguerite, Emil, Albert. Imanolek gorroto du Tatianak, osaba-izeko balitu bezala, idazleei izenetik beretik deitzeko daukan ohitura.

      Hadrianoren oroitzapenak oparitu dio.

      Bukinisten postalei begira berantetsi dira gero, Imanoli gehiago gustatzen zaion arren Tatianak liburu eta grabatu zaharren artean zenbat gozatzen duen ikustea, bera zer suma ibiltzea baino.

      “Begira hemen: gure lagunaren postalak!”.

      Espero gabeko zerbait topatu duenaren poz hori adierazteko modua, paisajeari kutsatzen zaiona. Eskerrak eman nahi lizkioke horregatik. Horregatik, eta existitzeagatik. Baina Tatiana aurreratu egin zaio, besaburuan jarri dio eskua, samur. Serio jarri da bat-batean.

      “Teoria ezberdinak daude”.

      “Zeri buruz?”.

      “Gericault. Nola hil zen jakin nahi zenuen, ala?”.

      “Ahaztua nuen honezkero”.

      “Zenbaitek diote zalditik erori zela, baina ez da segurua”.

      Gericaulten Gizon kleptomanoa eta Emakume ludopata erosi dizkiote Sena ertzeko saltzaileari. Baita hirugarren postal bat ere.

      “Ziur hau ere Gericaultena dela?”.

      “Bien sûr”.

      “Ez dirudi ba”.

      Ez da zaldirik ageri, ez deus ilunegirik ere.

      Muxua deritzon marrazkia da, bikote bat biluzik izara artean. Horrelakoetan ohi denez, izara arterago gizonezkoa, ageriago emakumezkoa.

      “Jatorrizkoa ez dut sekula ikusi, baina zirriborro ttipi bat dela esango nuke: ikatzez eta guache zuriarekin egina. Garbi dago emakumezkoa aurrez aurre eta biluzik erakutsi nahi zuela pintoreak, baina akrobazia ezinezkoa da gizonezko batek ohe ertzean inor era horretan erori gabe sostengatzea, ez duzu uste?”.

      Eskultura klasikoan, noski, zerbaiterako balio dute oihal eta tapakiek: lotsariak estaltzeko adina, bueloa hartzen duen eskulturaren zatiari eusteko oinarria izan ohi dira.

      Lasterketan zango bakar batekin ere lurrik ukitzen ez zuten Epsomeko derbyko zaldiekin akordatu da Fakirra, emakumea ohe ertzean dilindan, lebitatuko balu bezala, erori gabe ikustean. Gero irribarre egin du. Irribarre bat esan nahi duena: “Nahi baduzu gero probatuko dugu etxean”.

      Metroko bagoiak leporaino beteta datoz. Haiek baino beranduago etorri diren bidaiari oldarkorrei sartzen utzi diete, jendetasunez. Hurrengo trenaren zain geratu dira. Ez daude bakarrik eta ez daukate batere presarik. Hurrengo metroa ere ez da aurrekoa baino hutsago etorri.

      Joaten utzi diote. Geltokian zain denbora gehien daramatenak izan arren, plazer hartzen dute iritsi berriei sartzen utzita. Doala metro bat eta datorrela hurrengoa. Handik puska batera, tren bat erdi hutsik heldu denean, elkarri begiratu eta batak besteari aurre hartu nahian, harrapataka jaulki dute biek: “Adiskideak, lehenbizi!”.

      Hauspo bakarrarekin egin duten algarak bidaiari bakanen atentzioa piztu duela ohartu direnean, eskua elkarren ahora eraman dute listua irentsi eta lagunaren barrea itotzeko. Trenaren triki-traka zalapartatsuak berarekin eraman ditu Fakirraren aitanoel ahotsa eta Tatianaren txolarre irria, besarkatuta biak, etxera ertzak zimurtuta helduko diren postalak patrikan daramatzatela ahaztuta.

      Hurrengo goizean, dutxatik atera berri, Tatianak igandez jantzita eta bufanda luzea lepotik zintzilik duela topatu du Imanol, ohea egin nahian. Trauskil ari da, ordea: izarekin batera, bufanda muturra ere sartu zaio nahi gabe koltxoi azpira.

      “Zeure burua urkatu nahian, ala? Utzi niri”.

      Internazionala txistukatuz egin du ohea, biluzik, Imanol txokotik adi-adi begira duela.

 

 

La moitié du ciel irakurtzen harrapatu du Tatianak, Txinako emakumeen egoeraz mintzo den kronika liburua. La moitié du ciel, zeruaren erdia. Desio bat zen hura ala errealitatea? Arakisekin gogoratu da, gustura bidaliko lioke Mexikora liburu hura, baldin eta haren helbidea balu.

      “Nor da Arakis hori? Askotan aipatzen duzu”.

      “Ez dut ezagutzen, baina arima bikiak garela uste dut. Bere etxean bizi izan nintzen sasoi batez, bere gauzen artean. Bere liburuak-eta...”.

      “Irakurri duzu oparitu nizuna?”.

      “Hadrianorena?”.

      “Yourcenarrena”.

      Jakina, izeko Marguerite-rena.

      “Oraindik ez”.

      “Masperok ateratako liburu marxista horietaz gain, beste zerbait ere irakurri beharko zenuke tarteka”.

      François Masperok La Joie de Lire liburu-denda ireki aitzin, L'Escalier izeneko beste bat izan zuela azaldu dio Tatianak, “ttipia eta katu-txiza usaina zuen lokal bat”. Gaur egun, ordea, Saint-Michel inguruko La Joie de Lirera hurbiltzen dira pentsamendu, filosofia eta iraultza gose diren sasi-intelektualak, Masperok berak editatutako liburuak erostera. Erosleetako zenbait Espainiatik etortzen dira, frankismoak debekatutako liburuen egarri. Masperori buruzko istorio asko dakizki Tatianak: eguna joan eta eguna etorri, François Maspero jabetzen da hainbat liburu falta zaizkiola. Mordoxka bat, baldin eta ostirala bada. Egunak eta egunak daude liburuak lapurtzeko ere. Ebasle gehienak trakets samarrak dira, ez dakite disimulatzen, baina zer esan behar die harrapatuta ere? Bere edizioak bereziki garestiak ez diren arren, pentsatu nahi du diruz larri dabiltzalako ebasten dituztela Althusser eta Paul Nizanen liburukiak, ez bera izorratzeagatik. Poliziari abisatu behar lioke? Nola egingo du zelatariaren lan hori aita Buchenwalden hil eta ama Ravensbrückera deportatu zioten liburuzainak?

      “Martxa honetan itxi egin beharko dut denda”.

      Norbaitek gomendioa eman dio:

      “Zergatik ez duzu sotoan boxeolari bat jartzen?”.

      Esan dioten posturan, balirudike eguberrietako pinu bat jartzeaz ari direla.

      “Nola boxeolari bat?”.

      “Liburu bat lapurtzen harrapatzen duzunari hiru aukera emango dizkiozu: edo liburua itzultzen du, edo ordaindu egiten du, edo jipoitxo sinboliko baten bidez pagarazten diozu”.

      “Burutik zaude... Muturrekoak emanda konpondu nahi dituzu lapurretak?”.

      “Aste batzuetako kontua baino ez da izango: zurrumurrua zabaltzen denean, ebasteari utziko dio jendeak”.

      Ideia ez zen hain ona suertatu: jende gehienak nahiago zuen muturrekoa jaso eta liburua etxera eraman. Horrelakoak ziren sasi-intelektualak. Masperok boxeolariari ere zerbait ordaindu behar izaten zionez, negozioa are gehiago hondoratzea baino ez zuen lortu. Esana zuen inork boxeolaria eta Maspero elkarrekin ikusiak zituela lan egun luzearen ostean zerbait edaten, eta liburu-saltzailea barik boxeolaria zela han errondak ordaintzen zituena, denda hartan dirua irabazten zuen bakarra bera zelako.

      Agian elezahar bat baino ez zen, baina Tatianak entzunda bezala kontatu dio Imanoli, erositako prezioan. Badaezpada, ez dute libururik lapurtzen La Joie de Lire liburu-dendan. Beste denda batzuetan bai, eta ez dira horregatik errudun sentitzen.

      Tatianak liburu mordoxka dauka, Fakirrak askoz guttiago. Hadrianoren oroitzapenak liburutik, ordea, ale bana daukate. Maite diren liburuetatik bi ale erostea. Horixe zegokien, beharbada, maitaleei: liburu guztiak binaka erosi eta nork bere aldetik azpimarratzea, gela ez, baina bai biblioteka bat norberarena; eta gero azpimarrak konpartitu eta konparatzea.

 

 

La Coupolen izan da, gosari beranduan. Lucas Azurmendi aurkeztu nahi dio Fakirrak Teklasi, biak idazle, biak poeta. Susmo hori du, ongi konponduko direla. Hasieran samur joan da dena, Baudelaire eta Verlaine, Rimbaud eta Lautreamont, badute zer konpartitua. Montaigne irakurtzeko aholkatu dio Azurmendik eta kasu egingo diola hitz eman Teklasek. Urte batzuk gazteagoa da Teklas eta autore publikatua Azurmendi, lezioa jasotzea egokitzen zaio lehenari eta gogo onez entzuten dio beteranoari. Lucasek indarkeria mota guztiak gaitzesten dituela esan duenean uhertu da kontua.

      “Guztiak?”.

      “Jakina, salbuespenik gabe”.

      “Indarkeriari kontra egiten diona ere bai?”.

      “Hara, nik ere hik bezala pentsatzen nian lehen, baina... guztiak diodanean guztiak dituk”.

      “Insurgenteen eta askapen mugimenduen kontra hago, beraz”.

      “Bazaudek antolatzeko beste bide batzuk”.

      “Eta norbere defentsan aritzeko eskubidea, senak agindutakoa?”.

      “Sena bezatu ezean, ez gaituk ezer. Gainera, zerbaitek esaten zidak, sena zerbait kolektiboa dela ulertzen duala hik... Eta senak ezin taldearena izan”.

      “Zer esan nahi duk horrekin?”.

      “Subjektibitatea orokortzearen atrebentzia duk iraultza guztien galbidea. Talde txiki baten ustea besterik ez dena orokortzat ematea. Pentsatzea masa sozial handia dagoela zure erabaki bakoitzaren atzean, eta are, gaur zurekin dagoen masa sozial berberak automatikoki zurekin jarraituko duela bihar ere. Hor zagok nire ustez zuen akatsa...”.

      “Gure akatsa? Bakarra nagok mahaiaren alde honetan, nik dakidala”.

      “Zerbaitek esaten zidak senak huts egiten dien haien aldeko bandera astintzeko prest dagoen horietakoa haizela herorri”.

      “Bada, niri, zerbaitek esaten zidak elkarrizketa bakarrizketa bezala ulertzen duen hitzontzi trebe horietakoa haizela hi”.

      “Hitz egiten ari gaituk, lasai arraio, ala?”.

      “Lasai arraio ez, baina hitz egiten ari gaituk”.

      Haien artean isilunea sortu eta inguruko mahaietako mintzaira lokarrigabea presente egin da, eulizto ulergaitzen zurrumurruen gisako.

      “Liskar bila bahabil...”.

      Zilarreria hotsa lozazko plater eta katiluetan; ezpata ttipiegiekin egiten diren duelo urrun eta nagiak.

      “Liskar bila banabil, zer? Lautreamont gora eta Montaigne behera, eta orain amaitu gabe uzten dituk esaldiak?”.

      Ziztada batzuk leku mingarrietan jasotzen dira; beste batzuk, mina iraunkortzeko gaitasuna duten lekuetan. Zenbaitetan, bi lekuak dira leku bera.

      “Madrilgo Rolando kafetegiko atentatua astakeria galanta izan duk, edonondik begiratzen dela ere”.

      Rolando kafetegia: hildako zibilak, polizia frankisten habia behar zuen lekuan. Egoera hartzen ari den ziaboga zakarra ikusita, Fakirra saiatu da biak baretzen.

      “Tira, mutilak... Bion letrak abestea gustatzen zaidanarekin, ez zarete orain bata bestearekin muturtuko, ezta?”. Arerio ondraduak Parisen, hura zen leloa, ala? Baina eztabaidak bere horretan jarraitu du. Tinko eta gotor norberaren jarrerak. Intrantsigente izatea leporatu dio Lucasek Teklasi.

      “Hitz egingo diagu hogei urte barru”.

      “Bizitza duk handiena. Ez hago ados horretan? Bizitzarik gabe ez zagok ezer”.

      “Arrazoi duk: ez zagok ezer bizitzarik gabe. Ez onetik eta ezta txarretik ere”.

      “Integrista batek bezala hitz egiten duk”.

      “Eta hik erlatibista baten epelkeriarekin”.

      Kafea amaitu gabe alde egin du Teklasek. Larria da hori, Parisko kikarak diren titare ttipiak izanik. Handik bi egunera, bere harridurarako, Seikorekin eta Pellorekin ikusi du urrunetik Saint-Lazare geltoki inguruko kafetegi batean.

 

 

“Zerbait egiten duzu jendaurrean, ongi pasatzen duzu ala ez, eta jendeak ongi pasatzen du zurekin ala ez. Zuk ongi pasatzeko ez dute zertan entzuleek ongi pasatu, eta alderantziz. Orain, zer gertatuko litzateke, menturaz, denok pasatuko bagenu ongi?”.

      “Sinplea ematen du horrela esanda”.

      “Eta zergatik izan behar dute konplikatuak gauzek?”.

      Iturriko urari aditzearen parekoa da Tatianarekin mintzatzea. Bai, agian arrazoi du. Horretan ere bai.

      “Kantari bezala ari zara pentsatzen, baina bizitzan berdin-berdina da: elkarrekin gaude eta elkarrentzat antzezten dugu. Tarte batez gertatzen da hori. Gero, oholtza utzi eta hanka. Dena aldatzen da: aldakortasuna da irauten duen bakarra”.

      Tximista erortzen den unea: Gericaulten zaldiko gihar bakoitza, kandela batez gertutik argitua bezala. Zenbat horrelako une zaizkigu oparitzen?

      “Une bat besterik ez da mundualdia, edo bai, bederen, mundualdiaren baitan merezi duen puska”.

      Tatianak edozertaz konbentzitzen zaitu —“tira, bai, arrazoi duzu”—; bere xarmaren parte da. Bois de Boulogneraino joaten tematu da gaur, liburu asko erosi dituelako aspaldion eta aleak “umezurtz” dauzkalako. Nagia ematen dio Fakirrari Bois de Boulognerainoko trena hartu beharrak. Hotz dago giroa.

      “Eta Luxenburgora joango bagina, besterik gabe?”.

      “Ez da gauza bera. Lorategietara ez, basora joan behar dut gaur”.

      Indi gaztainak, lizarrak, intsusak uraren ondoan. Horiek dira gaur Tatianaren beharrak. Basoko bizitza ez-hain-basatia eta basoko bizitza guztiz basatia, ez dago besterik. Erosten duen liburu bakoitzean hosto bat, ohitura hori du: hostoak ondo aukeratu eta gero liburuen barruan gordetzekoa. Orriak eta hostoak, masailik masail. Etxean pilatuta dauzkan aleak hartu, zabaldu, eta beti erortzen da zerbait lurrera. Hostorik ezean, liburua “umezurtz” dagoela esaten du. Loreak ere zanpatzen ditu batzuetan: amapolak, bioletak, begoniak... Baina nahiago ditu hostoak, gehiago iraun eta hobeto zahartzen direlako liburuen barruan.

      “Imajinatu jada ni ez nagoenean. Imajinatu jada Parisen bizi ez zarenean: Hadrianoren oroitzapenak zabaldu eta hosto bat topatzen duzunean nitaz gogoratuko zara. Tatianaren oroitzapenak izango dira”.

      “Zu gabe eta Parisen egotea. Bi gauza horiek batera, pentsaezinak dira niretzat”.

      “Pentsaezinak diren gauzetan pentsatzea da garunaren oparia, n'est-ce pas? Pentsagarria dena pentsatzeko bada soilik pentsamendua, bai aspergarria, ez?”.

      Eskutik irabazten dio beti Tatianak.

      Bois de Boulognen heze dago lurra. Gamelu ileko botak lohituko zaizkio; hobe estimazio handirik ez dien mokasinak hartu izan balitu, lokatzez eta legarrez estalitako estrata haietan barrena mokasinekin ibiliz gero Tatianak gogotik barre egingo liokeen arren. Egina du inoiz: nahita desegoki jantzi, Tatianaren algarak goizean goizetik entzutearen gozamena bere buruari oparitzeagatik.

      “Les fleurs du mal-en edizio berri bat atera dute. Zer sartuko diogu barruan, zerbait pozoitsua? Pozoitsua eta ustela! Jasmin lorea? Belladonna hostoa? Edo zerra itxurako bat nahiago du berorrek, gaztainondoarena bezalakoa?”.

      Analfabeto samar sentitzen da haren ondoan, baina astigar hosto batekin arriskatu da Imanol. Ezetz, Tatianak: “Gozoegia, gehiegi maite dute erleek astigarra Baudelaireren liburu batean sartzeko”. Landare igokariek erabat estalitako enbor bati begira geratu da hurrena.

      “Ez al da zoragarria?”.

      Gericaulten zaldiekin lortzen duen berbera lortzen du huntzari begira jartzean ere: Imanol zuhaitz haren jeloskor sentiaraztea. Fakirra ez da bereziki hostozale edo mendizale; are gutxiago, Parisen dagoenetik. Beste gauza batzuk deskubritu ditu, eta ez ditu lehengoak sobera faltesten. Saint-Lazare geltokian Seiko eta Pellorekin ikusi zuenetik, gutxiago egoten da Teklasekin. Pello obreristen aldera erakartzen saiatzeko aholkatu zion Pacok, eta horren ordez, borroka armatuaren aldekoenek limurtu dute, itxuraz, Teklas. Ez du gehiago harekiko itzalik Imanolek. Nostalgiaz oroitzen du bere lidergo galdua: Bekaintirorekin zinean lokartu eta Mata Harirekin Vespinoan ibiltzea, Fidel Castroren hitzaldiak. Urrun geratu da hura guztia.

      Tatianarekin bizi da Neuve des Boulets karrikan, nahi bezain ozen jar ditzakeen diskoekin, gaztainondo hostoz betetako liburuekin eta lagunek bidalitako gutun eta postalez betetako tiradera duen gau-mahaitxo batekin, bere lehen LP handia iritsi denean. Bere-berea den disko luzea, bere izena eta grano lodiko zuri-beltzezko argazkia lehen aldiz azalean: lehoi txima luze eta beltzaranak, ahoa zabalik, munduari aldarrika, Paco Ibañez gitarrarekin lagun. Madame Duprez harro egongo da.

 

 

Kosta zaio, baina behin hasi delarik, ezin du utzi. Yourcenar irakurtzen ari zarenean, ezinezkoa da loak hartzea.

      “Zer da insomnioa, pentsamenduak, arrazonamenduak, silogismoak eta definizioak eraikitzeko geure adimenak duen seta maniako hori ez bada? Zer da insomnioa, bada, begi itxiekiko ergelkeria bedeinkatuaren edo ametsen eromen jakintsuaren aldeko abdikazioari uko egitea ez bada? Lorik egiten ez duen gizakia —gehiegitan nozitzen dut hori nire larrutan azken hilabeteotan—, kontziente izan ala ez, gertakarien berezko joanaz fio ez dena da. Inoiz ez zait gustatu maite ditudan haiei lo egiten duten bitartean so egitea: nitaz ari dira atseden hartzen, badakit hori; eta badakit baita ere, loa, nigandik ihes egiteko duten modua dela”.

      Tatiana lo dagoen bitartean irakurri du lehen aldiz Hadrianoren oroitzapenak, bere burukomin kroniko eta bere insomnio gauetan. Artearen munduari belarritik tira egiteko modu bat iruditu zaio Yourcenarren pasarte hura. Lo zegoenari miresmenez begiratzea maitasun ekintza samurtzat ikusten baitzen gehiegitan, Klimten eta Rodinen lotiak lekuko.

      Hainbeste denbora zabaldu ere egin gabe eduki ondoren, erabat harrapatu du Tatianak oparitutako liburuak.

      “Jende guztiak bezala, hiru modu baino ez dauzkat giza existentziaren nondik norakoak ebazteko: nire burua azter dezaket, bide guztietan zailena eta arriskutsuena da hau, baina baita emankorrena ere; gainerakoak beha ditzaket, akaso, baina haiek ia beti lortzen dute euren sekretuak ezkutatu edo, okerrago, egiaz batere sekreturik ez izan arren halakorik badutela sinetsaraztea; edo, azkenik, liburuetara jo dezaket, lerro artean jaiotzen diren perspektiba akatsak gorabehera”.

      Indar gehiagoz azpimarratu du pasarte hau eta asterisko bat ipini dio alboan, garbi gera dadin non pausatu den bere pentsamendua.

      “Nire burua behatzeari dagokionez, hartara derrigortzen naiz, azken beltzeraino harekin bizi beharko dudan izaki honekin akordio suerteren bat erdiesteko besterik ez bada ere; baina ia hirurogei urteko elkarbizitza gorabehera, handiak dira tronpatuta egoteko aukerak oraindik. Sakon-sakonean, nire autoezagutza iluna da, barrukoa, adierazi gabea, konplizitate bat bezain ezkutukoa”.

      Masak noiz altxatuko zain egoteak zentzurik ba ote du, masa horretako kideek beren burua ezagutzen ez badute? Altxatze kontziente bat espero dute, autokontzientziarik gabeko gizakiek egina? “Ez dakigu ezer geure buruari buruz”, pentsatu du Fakirrak.

      “Sarri hitz egiten da gaztetako ametsei buruz. Baina sarriago ahazten dira gaztaroko kalkuluak. Amets dira kalkulu haiek ere, eta ametsak bezain zoro”.

      Kalkulatzailea ote den galdetu dio Imanolek bere buruari. Eta izatekotan, zertan den kalkulatzailea.

      “Bigarren postuan geratu denak bere esku daukan bakarra: esaneko izatearen arriskua, errebelatzearen arriskua, edo guztietan larriena, transakzioarena”.

      Seikoren eta Bixarren arteko lehiaz akordatu da. Eta bera lehiakorra ote den galdetu dio bere buruari. Izan beharko ote lukeen. Izan nahi ote duen. Prest ote dagoen izateko. Neurtu ote daitekeen —kalkulatu— konpetitiboa izateak ordainarazten duen prezioa. Bada lehiakorra, baina ez dago onartzeko gertu. “Izatekotan, nire buruarekin lehiatzen dut”, dio bere artean. Gezur polita da.

 

 

Porte de Clichy eta Clignancourteko geltokien artean eta Maréchaux bulebarraren azpian dago Rue de la Moskova. Kalearen izenak ez dirudi kasualitatea. Kalexka estu bat da, egiaz. Etxea ez da egokiena bilerak egin eta iheslariei aterpea emateko, baina horrexetarako darabilte apartamentua.

      Seikok bereganatua du Pello. Teklas ere haien orbitan dabil. Hirurak dabiltza orain Imanol limurtu guran.

      “Oraindik ez duk armak uzteko sasoia”.

      “Ez ote da hobe goizegi utzi izanaz penatzea, beranduegi utzi izanaz baino?”.

      “Ez niri esan noiz den goizegi eta noiz beranduegi”, ihardetsi dio Seikok, gurasokeria aire batez. Abangoardia armatuaren alde dago. Beraren ustez, gerra dinamikari eutsi behar zaio eta obreristak eta haien jarraitzaileak ez dabiltza zuzen indargunea beste leku batean jarrita. “Gerra dinamika” esan liteke eta ados egon. “Jendea hil” esatea, zailagoa da hori. Agian ez luke Fakirraren aurrean horrela formulatuko, baina humanista bat, sakon-sakonean, ekintzadunen pentzura abantaila ateratzen duen besoak antxumatutako indibidualista burgesa baino ez dela uste duenetakoa da Seiko. Ba ote da lur azalean ekintzaile peto-petorik, ekintzaile ez direnei buruz honela pentsatzen ez duenik?

      “Ez duk bada pentsatuko gitarrarekin bakarrik urrutira iritsiko garenik, ala?”.

      Esaldi hori entzuna du Imanolek lehenago inoren ahoan. Berria da, ordea, ahots tinbre hau: Pello ari da hizketan, entzundakoaz fidatuz. Hausnarketak ez du hor tokirik; inori entzundakoak geure eztarrian hartzen duen lekuaz besterik ez gara ari.

      “Lehenaz beste gogortzen ari haiz Parisen, Pello. Hiri honek higan kontrako eragina izatea espero nian”.

      “Parisen ezagutu genian guk elkar, zer dakik hik nolakoa nintzen ni lehen?”.

      Seikok irribarre egin du Fakirra eta Pello mokoka ikusitakoan.

      “Eta hi, Teklas, ados al hago bi hauekin?”.

      Teklasek bere hontz begiekin begiratu dio betaurrekoen akuarioaren bestaldetik: irenste ahalmen handia du begirada hark, baina hasieran ez du hitzik ebaki. Lehenbizi pentsatu eta gero idaztea izan da beti bere estiloa, Lucas Azurmendirekin izan zuten ika-mikan jarrera aldaketa bat ikusi bazion ere.

      “Gogorrago ematen ez badiegu, deus ez da aldatuko”.

      Haren hontz aurpegia ikusitakoan, lepoari jira osoa noiz emango ote dion da otutzen zaizun lehen gauza. Bada, badirudi, jiratu duela apur bat honezkero.

      “Horrela pentsatzen duk orain?”.

      “Horrela pentsatu izan diat beti”.

      “Xaloegia haiz, Imanol”.

      “Eta zer, niri xalotasuna gustatzen bazait, Pello?”.

      Fabio, Karlos, Pello. Zein da bere benetako izena? Xaloa izateak ez dauka tentela edo memeloa izatearekin zerikusirik. Banitateak ere egiten gaitu xalo, beharbada. Zer ginateke geure banitaterik gabe? Eta geure xalotasunik gabe, zer ginateke? Xalotasunik gabe ez legoke anbiziorik. Xalotasunik gabe ez litzaiguke otu ere egingo geure burua eta mundua aldatzen hasterik. Ezta besteen burua eta geure mundua ere. Xalotasunik gabe, zinismoaren aurpegi harrikara baino ez litzaiguke geratuko, edo haren aldagai gaingabetua den eszeptizismo moldabera.

      Zein da arazoa? Imanol ez beste guztiak direla han ekintza gizonak? Kontua da ekintza gizonek, hala utzi zuen idatzita Marguerite Yourcenarrek, ez dutela diariorik idazten: memoriak soilik. Eta hori ere, ez berehalakoan, garaiak baretu eta ekintzetatik apartatzen diren sasoi urrunean baizik, bizitzaren amaieran. “Eta ekintza gizonek memoriak idazten dituztelarik, harritu egiten dira, eskuarki”. “Dinamika” itsusia ez zen bezala, “harritu” ere ez zen hitz desegokia; zabala zen eta abegikorra, anbiguoa eta baikorra, aukeran. “Harritu” ez besteko hitz itsusiagorik pasatu zaio burutik Fakirrari, baina nahiago izan ditu bere gogotik uxatu. Damuari polikiago etor dadin erregutzeko modu adeitsu bat ote da harridura, molde babesgarri bat gauzen zergatian harrapataka ez sartzeko? Zaila da jakiten.

      Pellorekin eta Teklasekin begirada konplizeak trukatzen ditu Seikok; zerbait darabilte esku artean. Konspirazioan kide direnen tentsio doi hori nabaritu die, usaindu egiten den zer edo zer: jendaurrean aitortu ezin duten zerbait konpartitzen dutela igartzen zaie, bai eta konpartitzen dutenaren indarra partekatzaileen kopurua gehiago ez handitzean datzala sinetsita bizi direla ere.

 

 

Frantzian argitaratu den LParen irabazi osoa dakar Fakirrak larruzko zorroan: hamar mila disko saldu dira hiru astetan. Diru asko da hori. Donostian delineante lan egiten zuen sasoian soldata guztia amari nola ematen zion oroitu du. Hala zen garai hartan. Dena amari eman, hark gero nahieran parti zezan, etxeko premien arabera. Arazorik gabe pasatu dute Pellok eta biek Espainiako muga. Estació de Françan bereizi dira bien bideak. Ezin dute jakin, baina ez dute berriro elkar ikusiko.

      “Ez gutxietsi xalotasuna, Pello”.

      Izan bitez arerio ondradu: elkar besarkatu dute, gizonek ohi duten moduan. Ez aurrez aurre, baizik eta diagonal zeiharrean, bataren aldaka bestearen izterrari emanda, ezkerreko hanka eta hankartea pauso bat atzerago, babesean eta salbu. Gizonak dira, finean; besarkada maskulino orok du bere baitan zezen oldartzearen kondar adarkoi bat, espezieko arrak talentu gehiago edo gutxiagorekin disimulatzen saiatzen direna.

      Galerías Preciadosera abiatu da Fakirra, patxadaz. Bertan geratu da kontaktuarekin. Bere kontaktua. Horixe bai ez zuela espero. Enlazea hura izatea.

      “Istorio asko entzun ditiat hiri buruz”.

      “Ez ote zuan beti istorio berbera izango, mila aldiz errepikatua?”.

      Nor eta Bixar berbera.

      “Beste norbait espero huen, ala?”.

      Muga zeharkatzeko erabili duen pasaporte faltsua erakutsi dio: Bixarren faktoriakoa, Gestoría Arribaseko funda eta guzti. Irribarre egin du Bixarrek bere artelan erabilgarria ikusitakoan.

      “Hain gutxi al gara ba buruzagia bera aurrera eta atzera ibili behar izateko?”.

      “Txo, gera dadila hau garbi, Imanol: asko gaituk eta, gainera, oso langileak. Hi ikusteko gogoa nian, besterik ez. Gainera, bilera bat izan diagu Canfrancen, parean tokatu zaidak. Bekaintirok eskumuinak bidaltzen dizkik, bide batez”.

      “Zertan dabil?”.

      “Bigarren haur baten esperoan”.

      “Haragiaren iraultza... Gure adinkideen izurria. Benetako iraultza egiteko antzutu egin beharko genitizkek gudariak”.

      Irribarre egin du Bixarrek.

      “Ez hadi astapotroa izan”.

      “Ez hago ados, ala?”.

      “Gustatzen zaidak pentsatzen duana tanpez esateko hire joera hori... Lagunak azkar egiteko modu bat duk. Baina habil tentuz, izan daitekek lagunak azkar galtzeko modu bat ere”.

      Larruzko uhalak askatu eta zeharka begiratu du Bixarrek zorroak barruan dakarrena.

      “Diru asko duk hau”.

      “Dena duk gutxi presoentzat”.

      “Ez zakiat zer esan...”.

      “Esadak garagardo hau hik ordainduko duala”.

      “Primera clase-n etorriko hintzen, behintzat...”.

      “Trenean? Jakina! Dandy bihurtzen hasia nauk Parisen!”.

      “Entzun diat hire diskoa... Ikaragarri zabaltzen ari duk, jende askorengana heltzen ari haiz”.

      “Eta hiri, gustatu zaik?”.

      “Gero eta hobeto abesten duk”.

      “Ondoegi, agian? Horrek apur bat kezkatuko nindukek”.

      “Ez hadi pasatu, oraindik ez haiz Paco Ibañez”.

      Touché.

      Imanolek zalantza egin du une batez, esan-ez-esan.

      “Seiko ikusi nian aspaldi ez dela”.

      Buruz buruko arerio naturalaren aipamenarekin begirada piztu zaio Bixarri.

      “Parisen?”.

      “Gurutzatu besterik ez gaituk egin, pare bat aldiz”.

      “Badakik horrek zer esan nahi duen, ezta? Jendea mobilizatu eta hornigai bila zabilek hura. Kaskagogorra duk”.

      “Armak?”.

      “Badakik zergatik deitzen dioten Seiko...”.

      “Inoiz ez diat jakin... Hiruko taldeen buru delako... Ez duk horregatik?”.

      Isilik geratu da berriz Bixar, zalantza-balantza.

      “Izan ditik beste goitizen batzuk lehenago: Cartierretik, Carti, Casio edo Omega. Azkenean Seiko geratu zitzaioan. Familiatik zatorkiok: bere gurasoek erloju-denda bat ditek Azpeitian eta Zestoako harrobian lan egiten zian berak... Badakik bi gehi bi heure kasa batzen, ala? Detonadoreez eta karbonitratoez jakin beharreko guztia zakik horrek”.

      Orduan ulertu du Imanolek Paris utzi aurretik Seikok misterio airez eta harrotasun zaurituarekin bota zuena (“Ez niri esan noiz den goizegi eta noiz beranduegi”; edo “Batez ere, kasu orratz luzeari, orratz luzea da delikatuena”). Eskumuturreko erlojuari begiratu dio.

      “Barka, baina trena hartu behar nikek, Bixar”.

      “Ekarri hona bostekoa”.

      Eskutik heldu eta beregana erakarri du Imanol, besarkatzeko asmoz. Handia da Fakirra, baina ez da askoz txikiagoa Bixar: alkandoraren bular pareko patrikaraino makurrarazi du Fakirraren burua, laguna patrikan sartu eta berarekin eraman nahi balu bezala. Besarkada guztiak ez dira berdinak.

      Imanolek astearteetako kanta eskolak galdu ditu joan-etorri honekin. Parisen egon nahi luke berriz lehenbailehen, Tatianaren alboan gozatzen, madame Duprezen ondoan ozpintzen, munduaren zilborrean eta bere maitalearenean.

      Sargori da Bartzelonako kaleetan; hobeto egoten zen Galerías Preciadoseko freskuran. Oinez egin du Rambletan barrena, Ravalean eta Bornen itzulinguru bat eman eta Estació de Françara iritsi arte. Hartuko luke garagardo bat, baina sosik gabe dago. Ideia bat izan du: arazorik gabe aldatu diote txartela. Bigarren klasekoa merkeagoa denez, diferentziarekin sandwich bat afaldu du estazioan eta titularrak irakurri ditu kiosko batean: Björn Borgek Roland Garrosen irabazi duela eta Pescarolo izan dela Le Manseko 24 orduetan nagusi. Londresko Komunen Ganbaran IRAk lehergailu bat jarri duela ere badakar egunkariak. Hamaika zauritu izan direla dio, alanbrezko apalategitik atera gabe albistea osorik irakurri ezin badu ere. Kargu hartu dio saltzaileak:

      “Això no és un carrusel. Si vol llegir el diari, compri'l”.

      Patrikan begiratu du. Zortzi pezeta balio du egunkariak, baina duro bat baino ez zaio geratzen.

 

 

Hiru urte falta ditu Fakirrak hogeita hamarrak betetzeko: akatsak egiteko daukan tartea kalkulatzen du. Frantsesez pentsatzen du aspaldion, “une certaine marge d'erreur”.

      Itzali dira honezkero maiatzeko iraultzaren zantzuak Parisen. 68ko maiatza irratiaren iraultza izan zen, belarriz egin zen, aditutakoaren arabera: 400.000 transistore saldu ziren astebetean. Tatianak kontatu zion izan zela programazio osoa jendeak kalean zioenarekin osatu zuen irrati katerik. Populuaren ahotsa. Gobernua Parisko espazio irrati-telegrafikoa kontrolatu eta eteten saiatu zenean, irratietako kazetariei etxeko ateak ireki zizkieten paristarrek, kronikak telefono partikularretatik egin zitzaten. Baita atzerrira ere, baita deiak zirenik eta garestienak izanda ere. Telefonoaren guateke moduko bat.

      “68ak denok aldatu gintuen eta betiko”.

      “Dena eta beti, debekatzeko moduko hitzak dira, Tatiana. Zuk erakutsi zenidan hori, gogoratzen?”.

      “Debekatuta dago debekatzea. Hori ez nizun erakutsi? Asko izan ginen, denon artean egin genuen posible”.

      Fakirrak badaki ez dela horren kritiko izateko unea, baina nazkatzen hasita dago kolektiboekin. Bixarrez harago, inork ez dio presoentzat emandako dirua eskertu.

      Tatianari bisajea lausotu zaio: oroitu du bere ezagunak ziren bi gaztek nola arpilatu zuten eskaparate hautsi batetik telebista bat, eta nola auzotik gehiegi urruntzeko nekerik hartu gabe telebista hura salgai ipini zuten handik astebetera. Hori ere izan zen 68ko maiatza. Eta bai, espazio irrati-telegrafikoarena egia zen, baina bere lagun bat bortxatu egin zuten etxe horietako batean. Ate irekiko komuna giro inprobisatu horrek ez zuen gizakiaren sen iluna zokoratu. Egia hura mingarriegia zen, baita norbere buruari aitortzeko ere; nahiago zuen gertaera kriminal hura ez oroitu edo 67. urtean kokatu, baina egutegia egoskorra zen eta 1968ko udaberrian gertatu zen hura ere. LSDa hartuta zegoen Pauline bortxatu zutenean; Tatianaren adiskidea ez zen hitz hura erabiltzera ausartu, “bortxaketa”, erdi lotsatuta, erdi errudun. Marseilla gogorretik zetorren Pauline, eta izterreko ubeldurak aipatu zituen soilik, harramazkak lepoan, ez zuela besterik oroitzen, azazkalen petik uxatu ezin izan zuen eta astebetez mokadurik probatzeko gogoa kendu zion tipula erregosi usain okaztagarri hura salbu. “Zer tipula eta zer mokadu, Pauline? Bortxatu egin zaituzte!”.

      Imanolek esnatu du bere gomuta garratzetatik.

      “Joango gara bar à huîtres batera orain? Ez legoke gaizki...”.

      “Dirurik badaukazu, ala?”.

      “Ez”.

      “Nik ere ez”.

      Baina Tatiana prest dago dauzkan lau sosak gastatzeko. Itzulpen bat entregatu berri du eta aurrerapena kobratu. Fakirrak eskua sartu dio abrigoan, izter babes. “Méchant”, goxatu zaio Tatiana.

      Kafe bana eskatu dute. Gero garagardoa eta croque-monsieur batzuk, ostra dozenarik ez gaur. Otordu desordenatua da intelektualaren topikoa; merezi izango du konbertsazioa edo larru-paxara tamainakoa bada gero. Arratsaldeko egunkariak heldu direnean arretaz irakurri dituzte.

      Transatlantiko handiegia da mundua, baina haiek jarriko dute norako egokian.

 

 

Agonia luze baten ondoren bere ohean hil da Franco diktadorea, 1975eko azaroan. Paco Ibañezen atelierrean mozkortu dira. Denetik bildu da han: anarkistak, komunistak, separatistak, askotariko atzerriratuak... Teklas besarkatu du, aspaldiko partez. Gauarnoteka batetik bestera ibili dira gero. La Coupolen ere egin dute geldialdia. Xanpainarekin topa egin dute eta taberna jabeek tabernari gazteei gaztigatu diete ez kobratzeko horiei gaur tragorik. Errepublika frantsesaren alde egin dute topa eta Errepublika espainiarraren alde, biak parekideak eta garaikideak balira bezala. Hurrengo egunean, bestondo guztien ama buruan zirimolaka daukatela esnatu direnean, minutu batzuk beharko dituzte diktadorea hil dela gogoratzeko lehenbizi, benetan sinetsi eta ospatzen jarraitzeko gero. Kalean hegoamerikar itxurako norbait topatzen dutenero, txiletarrak ote diren galdetzen diete Teklasek eta Fakirrak, azaltzen zaila den desesperazio premiatsu batekin. Azkenean topatu dute Valparaisoko bikote bat.

      “Txiletarrak zarete?”.

      “Bai, zer ba?”.

      “Teklas! Txiletarrak dituk!”.

      “Benetan zarete txiletarrak?”.

      Bina muxu eman dizkiete txiletar zurtuei, bai eta barkamena eskatu ere. Txiletarrek ez dituzte muxuak ulertu, hain gutxi barkamen eskeak. Xanpaina edan dute gosaltzeko bezperako tabernan, baina gonbidapenak amaitu dira jada: libera parrastada bat utzi beharko dute trukean.

      La Coupoleko jabeak zerbitzari gazteari errana: “Haiek eraitsi balute agian mereziko lukete goizean ere xanpaina, baina bart gauekoarekin nahikoa: ohean hil duk diktadorea finean, ez duk hainbesterako”.

      Amaitu da festa.