Hirugarren bazterra

Don Alejo izan zen Euskal Herria bisitatu zuen azken erromantikoa. Eta Flaubert eta Hugo bera ez bezala, euskaldunek idatzia irakurteko beta hartuko zuen: «Donibane Lohitzune, non etxe guztiak baitak eta eneak diren...» dio 1934an Carteles aldizkarirako egindako kronika batean. Alabaina, aurrerago ikusiko dugunez, mende honen hogeikadan behar zen egina bidaia.

        Nik uste hasiera honek ez dut esanen txunditu, baina ustekabean harrapa dezake Urrutia s.j. Don Alejo erromantikoa? Eta orduan errealitate liluragarriaz jarduteko aukera izanen dut, eta erromantikotasunaren gaurkotasunaz. (Prestatu). Flaubert? Bai, Euskal Herria bisitatutakoa, eta euskaldunez idatzia. Aipamena eramanen dut, badaezpada ere. Gero, irrifartsu, etxeen izenak irakurtea ez dela euskaldunek idatzia irakurtea aurpegiratuko dit ironikoki, eta ni lasai, metafora bat dela, alegoria bat, alegia Don Alejo euskal gauzei eta gizakiei erne erreparatu ziela, eta aurreiritzirik gabe... eta presentzia bat eman ziela El Siglo de las Luces-en, Esteban Iparraldera datorrenean. (Oh! Euzkadi-n itzulitako pasartea —2. alea, Ekaina 1980— izenperik gabe, baina Sarasolarena ziurrenez).

        Don Alejok ez du espreski Bidasoa aipatzen, baina aurrerago ikusiko denez, iritzi interesgarriak ematen ditu zubiei buruz. Zeren, lan honen azpititulua Ubiz eta Zubiz izan baitzitekeen...

        «Bidasoa: Espainiako probintzia baskongadetako ibai txipia, famatua haren bazterretan frantsesek, Soult buru zutela, eta ingeles, espainol eta portugesek, Wellington buru zutela, eman zituzten batailengatik».

        Bidasoari buruzko artikulu hau New American Cyclopedia-koa da (3. alea, 1858) eta egileak Marx-Engels dira.

        Aspaldisko du beraz lekua egina diotela Bidasoari enziklopediek, Bidasoa hitzari bederenik. Ez noski Nilo edo Amazonas baten gisako ur-handia delakoz, ez eta haren bazterretan leudekeen tribuak aipatzearren, baina bai Bidasoaren bazterrez, inguruez eta biztanleez gain dauden bi mamutzarrek, Frantzia Buruhotzek eta Espainia Odolberok, elkarren arteko zedarritzat zutelakoz ezarri. Eta euskaldunok aipu garenean, aurkintzaren osagarri hutsa bezala gara munduratuak:

        «Gainera, bertako kontrabandistek Bidasoa errekaren hiru ubi erakutsi zioten, denak iragangarriak itsasbeheran eta frantsesek ez ezagutuak, zeinek guztiz salburik uste baitzuten beste aldean» (Marx-Engels, aip. lan.).

        Bidasoa esan, eta ez gintuzten euskaldunok esaten. Bidasoa ur hutsezko ibaia zen, bazterrik gabeko kanalea. Bidasoak ez zeukan Bidasoalderik.

        Ongi, ongi, esanen du honetan Urrutia s.j.k, denok maite dugu poesia, baina ubi ala ibi?, galdetuko dit irrifarrez. Eta seguru Armendarizek hitza hartu eta u/i alternantziaz eta ü-aren teoriaz hasten dela, eta Urrutia s.j.k beti baitu esaldi egokia ezpainetan, entzun beharko ditugu Oihenarte eta Duvoisin eta... Zurikerian segiko du, eta «frantsesek ez ezagutuak» baino ez ote den jatorrago «frantsesen ez ezagunak», barkamena eskatuz bezala bere zorroztasunagatik...

        Euskal poetek maiz hartu ohi dute Bidasoa kantagai:

                          «Kontrabanda ederrik badoa gainetik

                          ez dire urrats oro izokinenegatik»

adibidez, edo J.M. Hiribarrenen beraren beste pasarte hau:

                          «Eman gabe auzoek elkarri harrika

                            bertzelako behar da euskaldun fereka.

                            Egin dezake orok lainoki arrantza

                            guti balio luke eginik azantza:

                            Paris eta Madrilek egorriren jaunak,

                            klikatzeko astiroz gizendu arrainak».

        Paris eta Madril, ezin elkar hil. (Urrutia s.j.ren irri maltzurra ripioa entzundakoan). Bidasoaren buruan eginen bakea, ibaiaren bazterrak elkarren harrikatzeko suturik, estatuen eskubideen ohorerako...

                          «Itsaso aldera beti

                          zabal zabalik begiak.

                          Oh Jaun maitea, zer urrun dauden

                          Euskal Herriko mendiak!»

        Iparragirreren bertsorik onena nire iritzirako. Saudadearen adierazgarri garbia. Eta Urrutia s.j.ri berriro gain hartzeko, euskal saudadearen azterketa bat egin litekeela botako dut, euskal kantak eta Cancioneiroa alderatuz, ezkerreko bekaina jaso besterik eginen ez badu ere.

        Mendia haren ikusmina. Mendia ikusi arteko herrimina berea. Ez da harrigarria beraz Bidasoaren gaindi begiak luzatuz «Hara nun diran mendi maiteak!» esatea etxera heldutakoan. Eta itsas bazterrean bezala dago Bidasoaren bazterrean, zabal zabalik begiak:

                          «Hara España, lur hoberikan

                          ez du Europa guztiak!»

        Ikerle eta olerkizale zenbaiten arabera, halaxe dateke berezko bersioa. Aunitzek du, aldiz, bestelako usterik. Kerexeta'tar Jaime euskaltzainak, Luis de Castresanak eginiko Iparragirreren biografiaren euskaratzaileak, honela diosku:

        «Beste batzuek "Ara España" jarten dabe emen. Zelan esan ete-eban Iparragirre'k? "Ara Euskalerri", urrean. Izan be, Euskalerriari eutsan biotz-miñagaitik etorri zan Ameriketatik, eta eusko-mendien aurrean egoan orain Endaia'n.»

        Egun eta hemen, ordea, «Hara Euskadi» kantatzen da. Baina Iparragirre ez al zegoen, berak aitortua, Hendaian? Ez al zegoen iadanik, lurrez, Euskal Herrian?

        Bai Urrutia s.j. jauna, badakit ezin dela gaurko kontzientzia (nazionala) ehun urte atzerago zeharraldatu orduko jokaerak aztertzeko, baina nire argudio honek, hain zuzen, autorearen lana «hobetzen» saiatzen direnenak deuseztatzeko da, zeren nire aburuz Iparragirrek «España» esan zuen. Hendaian zegoen, mugan, eta jakin behar zuen, karlistetan ibilia izaki, Bidasoaz haraindian errefuxiatzea zer zen... Bazekien, zer duda egin, Madrilen atzaparraren ihesginari Parisen meneko eremua Bidasoan zitzaiola hasten. Bazuen muga-kontzientzia, bazuen estatuen berri. Horrengatik kantatu zuen:

                          «Gure anaiak dira españolak

                            gure anaiak frantsesak

                            adiskideak italianoak

                            aleman eta inglesak.»

        Iparraldea España ez baldin bada, eta Hegoaldea Frantzia ez, nola uler liteke españolak eta frantsesak anaiak izatea? Eta hona iritsitakoan irakurteari utzi eta klase osoari behatuko diot, eta buruz jarraituko dut: Euskaldunok «gu» garelakoz Bidasoaren bi bazterretan, frantsesak eta espainolak orobat auzo ditugulakoz. Auzo, ez etxeko. Baina zuek eta gu, alegia Hendaia eta Hondarribia (Behobia/Behobi), ez gara auzo, elkarren auzoan bizi garen herri bat baizik. Lasai, lasai Urrutia s.j., berehala nator Iparragirrerengana.

        Esandakoa kontuan harturik, «Hara España» ez da kontradikzio bat Iparragirreren obran. Guretzat da kontradikzioa, «Zazpiak Bat» sortuz geroztikakoontzat. Iparragirrek ez zuen «Euskadi» ezagutzen «España» ordezkatzeko, eta orduko «Euskal Herria» konnotazio politikorik gabeko izena zen. (Gehiago sakondu). Guk ordea badugu izen egoki bat, eta horrengatik saiatzen gara «España» ordezkatzen... Baina nago ez ote genukeen hobe «Hendaia» kendu («Hendaian nago zoraturikan...») eta «Baiona» esan, «Hara Euskadi» kontradikziorik gabe kantatzekotan behintzat. Erdiek ez didate ironia ulertuko, baina ez naiz hasiko esplikaziotan, gerotik gerora luzamendutan haria ez dezagun nahas, errebela eta huts egin, Urrutia s.j.k esanen lukeen antzera klasikoak ahotik ezin kenduz.

        Bidasoaren bazterretan promenatuko zen, handik urteetara, gure Unamuno ere, Primo de Riverak ezarri deserrian. Benetako deserria hura Unamunorentzat, hegoalderako zituelarik soa eta bihotza:

                          Un puente de campanadas

                          tiendes sobre los alfaques

                          del Bidasoa... (Fuenterrabía III)

        Zubi bat behar zuen Unamunok Bidasoaz gaindikoa, Santiago zubi berezia, Via Lactearen Santiago Bidea, Espainiaren bihotzerainokoa:

                          Tu voz, campana de Fuenterrabía,

                          expira en la bahía,

                          mientras que el sol expira en la montaña

                          y mi paz en España.

        Ez dira bat eta bera, ez, Iparragirreren «España» eta Unamunorena:

                          Fuenterrabía es un cromo

                          sobre la tapa de España

                          que se cierra oliendo a rancio,

                          caja de pasas de Málaga.

        Unamunoren españoltasunak ez du beste komentariorik behar noski, baina ez dator gaizki aipa diezazuedan Don Alejori esandako esaldi historikoa, Bidasoa bazterrean:

—Ya ve usted... ¡Estoy de ujier de España!...

        Baina ordurako Bidasoak ez zuen ur hutsezko ibaia izan nahi, bazterrik gabeko kanalea. Bidasoak bazuen Bidasoaldea, aberriaren Bidasoak urpetuak zituen ezker-eskuineko lurrak, euskaldunok eta eskualdunok haurride bataiaturik (Murmurio bat betiko aulkietan):

                          Gure gogoak berextekotan

                          eman dute Bidasoa,

                          ai, zabaldurik ere nolazpait

                          gur'artean itsasoa.

                          Batzuer eta bertze haurrider

                          ebats zezaketen soa

                          baina bihotza ginuen orok

                          beiratuko bat osoa!

        Marx eta Engelsen ibai txipia itsasoa zitzaigun bilakatu, bi bazterrek ezin ikusteraino zabalduko zen Bidasoa, haruntzakook eta honuntzakook haurride ginela ohar ez gintezen, elkarri begitartea eta besartea ez baina, bizkarra geniezaion eskain. Eta argienak, haurridetan ausartenak, «bihotzez» izan zitezen bat! Iparragirre Ameriketarik bezala. Izarrei beha Hendaiako eta Hondarribiako itsas bazterrean Unamuno txipiak. Nolako ozeanoa bitarteko!

                          Zazpi ahizparen gai den oihala

                          ebakirikan erditik

                          alde batera hiru soineko

                          utzirikan lau bestetik.

                          Guraizeakin bereizi arren

                          bakoitza bere aldetik

                          ezagutzen da jantzi dirala

                          zazpiak oihal batekin.

        Bai Urrutia s.j. jauna, hain maitea duzun Orixeren «Euskaldunak» ere aipatu behar dizut, Lete trontzalaria Lete poeta balitz bezala mintzo denean:

                          Oihaltzat hartu zagun Euskera

                          guraizetzat Bidasoa

                          —ibai koxkor bat besterik ez da,

                          hutsa... balitz itsasoa.

                          Elkarren hurbil daude zazpiak

                          muga deitzen da Pausoa.

                          Zergatik izan ez behar dugu

                          famili bakar osoa?

        Oxobiren itsasoa gaitzerdi litzateke Orixerentzat: ebakiko genukeen bideren bat bazterrik bazter, Bidasoa itsaso besterik ez balitz! Ondikotz, Bidasoa ez da bidasoatasunez zatitzaile eta urrunarazlea. Euskara den oihalean —uler genezake Euskadi den oihalean— Bidasoak guraize, artazi, aizturrarena du zeregina. Bidasoa guraizez da urrungarria, ebakitzailea. Eta ebakitzailea hi hatzek darabiltelakoz. Esku desberdinetako hatz bik, Parisetik eta Madriletik honainoko luzeak: Estadoak, Fronterak, Erdarak... (Aski borobila).

        Horrengatik da iragangaitza Bidasoa, berez ibai koxkor bat izan arren itsaso batek ahal dezakeena baino urrunagotzen baikaitu alde batekoak zein bestekoak. Elkarren hain hurbil egonik, bata Ipar-aldea dugu eta bestea Hego-aldea. Ez dago elkarrengana gaitzakeen Erdi-alderik. Bidasoa guraizeak eten egiten Bidasoa gaineko zubia...

        Eta hemen ez dago gaizki Don Alejo berriro ekartea arestian aipatu kroniketan euskal herriko zubiez ohar interesgarri batzuk egiten ditu eta. Itzulpena neurea da.

        «Zubi arbitrarioak, estuegiak gurdi bati bide emateko, Pirinioetako milaka erreken gainean luzatuak modurik harrigarrienetan. Hauetako zubi batzuren gainetik, uztai kakodunekoak, pertsona bakarra iragan ahal izanen da aurrez... Honek bi bazterretako biztanleen arteko liskar zaharrak mantentzen lagundu behar du, jakina baita herri bat ibai edo errekaren batek bitan zatitua denean eskuineko bazterreko auzoek segurtatu egiten dutela bestekoak anker adardun batzuk direla, ezkerreko auzoek aldiz bestekoek deabrua gonapean dutela aldarrikatzen duten artean...»

        Zubia utzi eta ubia hartu beharra daukagu beraz. Eta hemen, Armendariz ergela, eta Urrutia s.j. dialektologo jakintsua, garbi ikusten da (entzun: zubi-ubi) zergatik hautatu dudan ubi eta ez ibi... Hitzak elkarren ondoan jarteko eginak daudelakoz. Harri perfektu batek ez du etxea osatzen, baina bai harri trakets aunitzek. Urrutia s.j.k baiezko zeinuak eginen ditu buruarekin, behakoa hatzazal manikuratuetarik jasotzeke... (Adibidea hobetu).

        Baina itzul gaitezen Orixeren azken bertsora, eta «Muga deitzen da Pausoa» irakurririk, guk, poeta zaharren irakurle berriok, Marx-Engelsen hura apur bat moldatuz, muga honek bere kolkoan daramala bere buruaren apurtzailea, ulertzen dugu: pausoa. Esan nahi baita besoak gurutze ez egotea, mugitzea, arduratzea. Pausoa ez da pausua. Aitzitik, pauso ematea. Eta honetan Armendarizi behatuko diot. Ahalen ergela. Eta pauso emate horretan aurkitu dugu berriro oihal beraren Iparra eta Hegoa garela, denok garela Bidasoaldea:

                          Arbola baten zainetatikan

                          sortzen diran landareak

                          bezela fiera, Bidasoaren

                          bi aldetako jendeak.

        Egun, famatzen hasia dago Bidasoa ez ezik Bidasoaldea ere, eta ez Wellington edo Soult-en batengatik, baizik guti edo gehiago denok egin garelakoz poeta eta kontrabandista, eta ubi berri bat dugulakoz aurkitu zubi etenaren azpitik. Eta ez gara ingelesentzat ari. Ez dira urrats oro izokinengatik.

        Bidasoaren bazterrik bazter doan Bidasoaren «hirugarren bazterra» (Guimarães Rosa-ren ipuin bat) ari gara osatzen.

        Isilune bat eginen da apunteak biltzen ditudan bitartean, altxako da Urrutia s.j. eta ni ere altxa eginen naiz biok geure leku naturalak har ditzagun berriro, goian bera eta Marijoseren ondoan ni, eta eztultxo pare bat egin eta abozik eztiena aterako du zuri: oso interesgarriak poeta zaharren irakurketa berriok, nik uste dut gure lagunari entzunik egia dela guti edo gehiago kontrabandista eta poeta egin garela denok ere une batez, baina nik esango nuke, gure asignaturari bagagozkio...

        Eta bere azken argudioa bota beharko du. Eta nik ere lasai eta maltzur, esaldi historiko bat botzen dudalako ziurtasunez, argudiorik ederrenaz, suntsituko ditut Urrutia s.j. eta ez s.j. guztiok: gure poesia ezin da poetika horien legeetan aztertu, eta hau Bidasoak hiru bazter dituela bezain egia da...