2

Zirri-zarra urruna. Haize arinak bazterrak kateztatzen zituen. Arrats apalean ez zen seguru sentitzen. Erriflea eskuetan hartu eta zutitu zen Peter. Handik laster klaska mehatxukorra aditu zuen, are hurbilago aldi honetan. Atzera egin zuen. Sagebrush gaziek ttakatzen zuten errautsez estalitako lurrera makurtu zituen begiak: ez zuen ezer ikusten. Zer ote zen azantz hori? Nondik zetorren? Oinak dardaraka nabaritu zituen eta arma tinkiago atxiki zuen, eskumuturrak hormatzeraino. Iruditu zitzaion biziaz eta odolaz husten ari zela. Hasieran pentsatu zuen ardiak ebasteko barreiatzen ziren indio salbai haietarik bat zatekeela, zolarik zola hurreratzen ari. Bazekien, artzain zaharragoek erranik, bush likitsean horrelako lanjerra bazela. Inguruak mirazkatu zituen eta ez zuen nehongo gizon azal gorriren aztarnarik nabaritu. Bat-batean herotsak gibelean zeuzkan: klaska-klaska eta sabel sakon huxtu hatsantuak.

        Itzulikatu zen tanpez.

        Rattlesnake ikaragarria begi-bistan zeukan. Laguntza deia zintzurrean emokatu zitzaion. Bush zabal eta biluzian oihu egin arren, ez zen kiderik agertuko, bi mila ardi eta bildotsekin bakarrik baitzegoen Roosevelt Utah aldean. Neurtu ez zezakeen une etengabe batez gizona suge erraldoiaren parean aurkitu zen, horma bezain geldo, paralesiatua. Sugea, bere gorputz meharreko ezpalak kraskaraziz, begietara so zegokion. Txabola aldetik marraka ahul eta aseak sumatu zituen. Ttette zakurra artaldea zaintzen zebilen eta astoa hantxe, alhan.

        Sugea errauts artean berme azaldu aurretik, etxetik ekarri Biblia irakurtzen ari zen. Liburua, gaurkoan, lurrean hedailo zeukan, laguntza gutxiko. Peter mugitzen saiatu zen. Burua eta besoak inarrosi zituen. Sugea beti hor zegoen aitzinean, alimaleko ezten zitalaz ziztatzeko prest. Azken ordua bertan higatuko zuela iruditu zitzaion eta otoitzari eman zen: Gure Aita zeruetan zarena... Baina ez, ez zen Utah zoko horretan zenduko suge nazkagarri batek ausikirik. Oraino gazte eta geroaren jabe zen. Erriflea altxatu eta sugea jotzeari ekin zion.

        Erriflearen puntarekin hautsa nola-nahika zapaltzen zuen, suge sotil higikorra aldi oroz huts eginez. Gizona punpa eta jauzika ari zen, izuaren eraginez hatsa elkor hartuz; sugea aldiz, ezpalak ozen eta argi, uhinka zebilen, ezker eta eskuin. Borroka behin betiko derrigorrez irabazi behar bailuan. Herrestari trebe adina kexatua, Bibliaren gainera hupatu zen. Peterrek orduan, ikaragarriko kolpea bota zion, bizkarrezurra errautsiz.

        Gizona errifleaz tiro egin zezakeela oroitu eta guduka tokitik aldendu zen, rattlesnakea atzetik zebilkiola. Dindilizka keinatu zuen: tiroa naturan galdu zen; bigarrenak ere airea baizik ez zuen zulatu; hirugarrenekoaz azkenean sugeari lepoa urratu zion, ezten iluna kanpoan burua batera eta gorputz malgua bestera aurtikiaraziz. Narrastia hila zen baina ezpal soinularien oiharrak entzuten zituen, hezur karkarekin nahas. Doietarik pasatu zen. Kopetako izerdia esku-gibelaz lehortu zuen. Suge-lekedaz busti Biblia eskuratu eta esker onezko kanta bat eskaini zion Jainkoari.

        Harri metatuz osatu jargian pausatu zen. Akitua. Pairatzen zuen bakardadea deitoratzen. Otsabidetik partitu eta Utah ustel honetara etortzea erabaki zuen eguna madarikatzen. Coloradoko Grand-Junction hirian kokatua zeukan John osabak, sei urte zuela gonbidatu zuen, arraiki:

        — Haugi enekin Ameriketara.

        — Zertara?

        — Artzain lan ona atzemanen deat eta aberastuko haiz.

        Ez bat ez bi, biloak hazkatzeko astirik gabe osabari baiezkoa eman zion. Hilabete batzuk geroago, airekotik jaitsi zen New Yorken, txapela kaskoan eta puskilaz bete zaku txikia ahurrean. Eta hor bushean, sugearekiko heriotzarainoko borrokaren ondotik, lehen aldiz usnatu Ameriketako airearen usainaren nostalgiak izpiritua larrantzi zion: hezea, karatsa, bultzakorra. Abiadura handian diruz okituko zen, herrira itzuliko gero, eta Maritxu dendari gaztearekin ezkondurik, aitatxiren etxalde abandonatuan laborantzan plantatuko.

        Dolar nahikoa sakelaratzeko hiru sasoi zilegitu zizkion bere buruari, baina jada seigarrena zazpigarrenera ari zen eta herriratzeaz etsitzen zihoan. Pierraren ordez kideek jada, euskaldunek barne, Peter deitzen zuten: Peter handik, Peter hemendik, hainbeste John, Jack eta Frankieren artean. Artzain-multzoak bereber eta barnekoi funtzionatzen zuen, nahiz artzain guztiak ez ziren mende laurden bat aitzinagokoak nola, denak Euskal Herritik etortzen: txikanoak, indioak eta Europa ekialdekoak baziren. Halaz Peter Frankierekin bazebilen, Pablo eta Jerzyrekin ere bai.

        1963ko azaroaren 22ko eguerdi hastapen hartan Los Angelesko Desert Inn ostatuan zegoen, Mike Emerson polizia lagunarekin, kafea hurrupatzen. Alabaina, zazpi urteren buruan, artaldea saldu eta osaba okituari agur erran zion. Dineh Jones navajo artzain kide baten autoan sarturik bideratu zen Las Vegasera. Nevadako hiri handiko Greatest kasinoan bizpahiru hilabete eman zituen atezain lanetan, mafiaren manu eta mehatxupeko beharra utzi zuen arte, hain zuzen. Irabazitako zent guztiak emazteetan gastatzen zituen: Marika polones pulposa, azpiak erraz irekitzen zituen Klozie eskoziarra eta apainketarako molde arras bereziekiko Monikaren konpainian, hau amerikarra zen jatorriz eta larrua diru eta errauts trukean saltzen zuen. Monikarekin barrabilak egunean lauzpabost aldiz husten zituen, Las Vegasko karrika ilun eta etxe zokoratuetan orduak droga bila ibiltzearen sari. Pentsatu zuen bere droga-sare propioaren antolatzea, baina italiarrak zeuden merkatuko arrano eta belaunak tiroz xehakaturik bururatu zuen hango egonaldia, ametsetik amesgaiztorako bidean.

        Dena aldrebes bihurdikatu zitzaion ezen, larrua salbaiki jo eta koman zegoela irudiz, motel bateko gela beilegi nazkagarri batean gaindosiaz hil zitzaion Monika. Hatzak eta aztarnak xeheki garbiturik han berean abandonatu zuen emazte apurtua. Peterrek lehen aldikoz begiratzen zuen hilotz bat, ardiak, rattlesnakeak edo bestelako kabalak hilik ardura ikusiak zituen arren: tristura eta eskapatzeko gutizia nabaritu zituen bere baitan. Hiritik ahalik lasterren ihes egitea deliberatu zuen. Halaz 66 highwayan barna zebilen trucker baten kabinan kokatu zen, hitzeman baitzion honek Los Angeleseraino eroango zuela.

        Desert Inneko kontuarrari bizkarrez berme, koskoilak karrakatu zituen eta eskumuturra sudurrera altxatu zuen. Mike Ermerson begi-zuloetara so zegokion eta Peterrek eleka zerraikan, bizia hitzez are ederkiago hornituko bailuan:

        — Soik, ya see man, trucker hark Kingmanera behar zian, Albuquerquetik garraiatzen zizkian haragiak denda handi batean utzi eta zuzen, right man, Los Angelesera abiatu gintuan, Mojave mortuan zehar Barstoweraino. Husky, fucking xofur bat baizik ez zian, Johnny Cashen K7a behatzen zian, bazter guztietan wanted man dela oihukatzen duen ahots barnakorrarekiko kantari berri horren zinta ya know, zakila eroki torratuz gidatzen zian trucka son of bitch hark, eta pitili puntatik giderraren gainera lerros, esnea burrustan isurtzen zitzaiolarik, bidean ezker eskuin sigi-sagaka ibiltzea izugarri maite zian. Uste nian parean ziztu bizian zetozen kamioi edo cadillac gorrietarik bat kuskatuko ginuela eta hor akabatuko zela ene bidaia.

        Kontaketaren une zehatzean Mike botatzear zegoen. Sabela nahas nabari zuen eta estomaka trebes. Hala ere gogoan zetxikan Peterrekin taldea osatzera deitu zuten eguna: LAPDko burua zen John Biscayk, polizia izateko etsamina erdietsi berri zuen Peter aurkeztu eta hortik aurrera elkarrekin patruilan ibiliko zirela iragarri zion.

        Mike, Watts auzoan sortua zen eta bere amaren etxetik ez zen anitz urrundu. Ama aipatzen zuen, aita, alkohola trafikatzen zuela, ezezagun batzuek Riverside aldean zitzikatu ziotelako, oraino haur hotza zela. Aitaizuna kalitu zioten gaiztaginen harrapatzeko sartu zen LAPDan. Ez zuen, egia erran, ikerketa handirik eramateko baimenik erdietsi, karrikako iskanbilak, istripuak eta izenik gabeko beltzen edo txinatarren shopcenter-etako ebasketa urriak argitzeko salbu.

        Zeregin horretan, bikotea moldatzen zuen Euskal Herritik hastapenean artzain, gero atezain eta gaur polizia lanetan zebilen gizon misteriotsu bezain tirriagarriarekin. Loa zutik hartzeko istorioak lerrokatzen zizkion Peterrek, ya know eta ya see-ka, basamortuan Europa zaharretik etorri beste immigratuekin, hinki-hanka mintzatzen ikasiriko amerikar perpausaren bihotzean fucking elea edonon sakatuz. Desert Inn-en zeudela, kafe kikera ketan aitzinean, Mikek Peterri amultsuki eta telebistari aldizka begiratzen zien, gerrietan zintzilik zeuzkaten talki-walkien zurrunga-bitsak ostatuaren barnean oihar.

        Kolorezko itxurek Ameriketako lehendakaria Dallasen erakusten zuten. Peterrek ez, atzerritarra zen orduan, naturalizatu berria baitzen, baina Mikek bai, John F. Kennedy hautagai demokratarentzat bozkatu zuen, hiru urte zuela. Presidente modernozalearen urratsen segitzea gustatzen zitzaion, zela pantailetan, zela egunkarietan. Itzalak bazituen noski: emazte zalea zen, kristaua, Cochinos Badiako zorri-zakua debaldetan inarrosi zuen... Halako barne-poz aitorrezinaren bulkadaz, presidentea eriz erakusten zion polizia lagunari:

        — See him Peter... Our president!

        — Bai, man, our president. Enea ere bai. Errak Mike civic-rights delakoen eremua zabalduko ote die beltzei? Borrokatu beharko duzue naski. Zuriak zuritegi dituk. Baina hi erdi-beltza haiz... erdia baizik. Jakin ezak ez huela hatz bakar bat higituko ni artzain ibili naizen mortuetan, ez rattlesnake edo koioteengatik, baina four corner aldean beltzak ez direlako maite. Lanean elkarrekin jarri gintuzten arte, nik halaber ez nizkian beltzak biziki estimatzen. Ya know, Euskal Herrian beltzik ez duk eta azken beltza ikusten denean, miseriaren seinale garratza dela aitor dezakeat. Bertsolariek eta ditxolariek beti kontatzen ditek, meza eta bezpera arteko kermezetan, haurra beltza sortu zitzaien Manex eta Memenaren istorio irrigarria: kedarrez likisturiko gizonaren tximiniarena aditzean, karkazailka lehertzen gintukan, apeza barne. Mike, hi ordea, ez haiz arras beltza, kafesne kolorekoa baino. Eta lankide haut, gainera ene istorioei ahoa zabalik beha egoten haiz.

        — Aita mexikar zuria nuen. Ama bortxatu zuen eta gero marineetan sartu zen 1945ean Berlingo batailan hiltzeko. Ama Dimorrekin ezkondu eta bost anai-arreba baditut, denak ni baino gazteagoak. Dimor ere erail zuten ezezagun batzuek duela sei urte...

        — Sei urte...

        Euskaldunak mutikoaren solasa moztu zuen:

        — See Mike... Duela sei urte, Wyomingeko mendi urdinen maldan dagoen Dinosaur Land eskualdeko Roosevelt Utah aldean ene lehen rattlesnake bat eho nian. That fucking beast...

        Eta hitzez hegaldatzen zen, muturpean zeukan kafeari muzin eginez, istorioak errotzen zitzaizkion mortuetara, Mikeren zoramenerako.

        Four Corner eskualdea zuen aipagai: New Mexiko Gallup hiriaren sartaldeko eremu zabalak hain zuzen. Bi urte pasatu zituen herrialde garratzean, John osabaren hiru mila ardiak zaintzen. Gero eta artalde handiagoen ardura ematen zioten eta jadanik bederatzi hilabeterentzat joaten zen, astoa, zaldia eta ttette zakurra lagun. Ez hain aspaldiko Dinosaur Land hartan behin rattlesnake hura kalitzera behartua izan zenean, ez zuen gehiago bakartasunaz sufritzen: bizian txertaturiko elementu garrantzitsua bihurtu zitzaion nehor gutxik hain luzaz paira zezakeen mina. Bederatzi hilabete horietan egiazko salbaia bilakatzen zen, kabalen erdiko kabala burugabea. Joey nagusiaren mutilak lau asteetarik behin bizigailuak eroaten zizkionean, ardiez ahalik lasterren axolatzera lehiatzeko, haragi freskoa gordinik irents zezakeen: ai zer plazera odolaren jario lodia kokotsean behera isurtzen sentitzea!

        Garai haietan Kayenta, Chinle eta Moencopi navajo hirixken artean ibiltzen zen artzain. Basamortuetan, errautsez eta gatzez emokatu belarrez asetzen ziren ardiak. Eta ardiez, gaua apaltzen zenean, desertuetako azeri oihukariak. Koioteak egiazki partida zituen: urruneko lur ertzetan garrasika ari izan ondoren, nehork ez ustean, itsumandoka hurbiltzen ziren. Bildots mantso edo ardi motel baten lepora jauzi egiten zuten. Ilunpearen isiltasunean, hasperen elkorra baizik ez zen entzuten eta zer herrestatu baten oihartzun uhargia. Alha-tokietara heltzean, beti jestu berak bihurdikatzen zituen Peterrek: ur xirripa edo putzu bat atzeman, arroka arteko itzal bat, suerte gehiago zeukanean zuhaitz bat, eta han eraikitzen zuen oihalezko etxola, eskumenean zeuzkan ekaiekin. Lekuaz jabetua zela irizten zuenean, debaldezkoak bailiran, puskak lurrera aurtikitzen zituen. Noiztenka, besterik ezinean, zeru-betean pausatzen zen, izarrak geriza eta ilargia beilari.

        Hargatik, bizia salbatu zion erriflea ondoan zetxikan. Anitzetan hala zioen Mike lankideari behintzat, koioteak eta suge ziztulariak ez ziren areriorik gaiztoenak. Alabaina, Albuquerquetik Flagstaffera zihoan bide handitik bazterturiko lege eta jainkorik gabeko cow-boy deabruek edo berrehun kilometro eskasetan zegoen Mexikoko mugatik etorri gosaio pikarraiek ardiak ebasteko raid delakoak antolatzen zituzten. Orduan, bospasei gizon armatu bakarraren kontrako borroka horretan, erasoak irauten zueno, artzainak bazekien hobe zuela arroila sakon baten gerizan geratzea. Hilarena egitea, hots. Tiroak, heiagorak eta zaldien lauhazka azantzak jabaldu arte.

        Ortzaizean altxaturiko errauts zutoina zen atake horien iragarlea. Gero zaldien aztalkaden harramantza. Eta azkenik, astoaren aztoramena. Zakurraren zaunka-intziriak, herioari. Une horietan artzainak ez zezakeen laguntzarik eska: polizia tribal posturik hurbilena Shiprock herrian zegoen, erokeria bat. Etxekoek nehoiz deus jakin ez zuten arren, Peterrek ezagutzen zituen zuzentasun eta oreka izpirik gabeko gatazketan zendu euskaldun zenbait. Hala nola Tanny izenarekin Ameriketan ibili zen Donazaharreko Bettan. Basamortuko gaiztaginek Farmingtongo eremuts batean ehortzi zutela ikasi zuen geroago. Osaba Johnek, hilabeteroko bisitaz joan zitzaiolarik ardiak barreiatuak, zakurra hezur eta astoa saiek eta arranoek haragi hiroaz biluzia kausitu zituen, baina Tannyren arrastorik ez.

        Shiprockeko polizi-etxera joan zen John. Ikerketa neketsuaren ondorioz, Tanny Redroad zekarren egur puska zuria harrapatu zuten Farmingtongo zelaian, gizagaizoa munduan egon zeneko lekukotasun bakarra. Nehork ez zuen Bettan Bidegorriren ama zaharra, semearen herio tristeaz abisatzeko kuraiarik ukan. Frankie Etxandi herriratzen zenean, eta Bettanen amak bere adiskide minaz galdatzen zionean, adiskideen artean hitzartutako ihardespena zeraman ezpainetan:

        — Ez dakit, egia erran, badu bulta bat ez dudala haren berririk. Uste dut artzaintzaz aserik, San Francisco aldera jo duela bizitzera. Peterrek erran dit ez hain aspaldi neska ukrainar batekin ezkondu dela...

        — Haurrik badutea?

        — San Francisco ez da Durangoko atean.

        — Bettan mutiko moxkotea izan da betidanik —eransten zuen amak, berri gabezia ulertzeko eta onartzeko.

        — Noizbait agertuko da...

        Solasa esperantzatsu bururatzen zuen Frankiek, egia bere latzean bazekiela: ama bati dolorerik ez zitzaion hazten ahal, alabaina, semea salbaietan salbaiena baldin bazen ere.

Goian bego marmarikatu zuen, Mikek gurutzearen seinalea zegien artean, Desert Inneko ostatuko barran telebistari begira zeudela. Eguerdi zen Dallasen. John F. Kennedy lehendakaria, gain zabalduarekiko beribil beltzean sartu zen, arrosaz beztitu Jackie emaztea eta zaindariak saihetsean. Dallasko Herriko Etxetik ateratzen ari ziren hautetsi eta lekuan lekuko arduradun politikoak agurtu zituzten, hirian zeharreko ibilaldiari lotzear. Alegrantzia nabari zen bazterretan, halaber Desert Inneko barne keztatuko jendeen joan-etorri alferretan. Taberna bidearen aldamenean kokatua zen, ezantza saltegia eta drive-in jatetxea zetxizkiola. Kaliforniako eta batez ere Los Angelesko goiz ederra jauki zen egun hartan. Peterri, basamortuko argi-urrako ikaragarriak oroitarazten zizkion haietarik. Begietarik bat pantailan iltzatua, hitz uholdea ez zen gelditzen:

        — Hey Mike, ya know, lurralde leherretako zirrintak benedikatze moduan hartzen nizkian. Gaua salbo eta sano pasatu zitzaianaren zigilu. Ardien marraka eztia eta astoaren zintzur-karraka elkorra aditu nizkian, iratzartzen eta jan bila zebilen edozein herrestari edo hegaztiren azantz xehea eta azkenik, lur ertza ekialdetik gorri. Su horrek erretzen ninduan, soleitzen, kiskaltzen, sortzen, basamortuko errautsarekin nahasten zihoan hautsa bihurtzen banintza. Bet ya man!

        — Bederatzi hilabetez artzain egoten zinen, emazterik gabe?

        — Ya Mike, ene makila ferratuaz urrizarik zirikatu ezinik. Baiki. Baina segur izan hadi arrats bakar bat ez nuela iragan ziztua husteke. Aski nian, eman dezagun Motelera nentorren pausa-garaietan txikatzen nuen Maureen irlandesa biluzirik itxuratzea: haren sabel gurintsua, haren izter borobilak, haren hanka laburrak, haren bular balantzariak, haren lepo lodia eta partikulazki hain trebeki eskaintzen zidan haren uzki-zuloa. Gibeletik gainkatzen nian, ni zamari eta hura behor. Pitilia sartzen niokan gogor, kolpe bakarraz, busti-bustirik gordean atxikitzen zian alu erraldoian. Gustatzen zitzaidan ipurdi-mazela oparo haiek ene sabelpe gosetiaren jo-mugatzat sentitzea. Gerriko gantzazko eraztun trinkoak aztaparkatzen niozkan eta lauzpabost errain-ukaldiz basamortua inarrosiko zian oihua largatzen nian, esneak alde guzietarik euri irristatzen eta zaplastatzen gintuela. Maureenek gero behatza hazi-bitsez emokatu alura bideratzen zian ile artean bermatzen zitzaion kukurusta arrosaren bortitz ferekatzeko, berak ere intzirika gozatzeko gisan. Buztana milikatzen zidaan bururatzeko eta ene koskoil pare ximurtua musuka ausikitzen. Artzain nintzelarik, Maureenen xuxurla imajina eta altxatzen zitzaidaan, tanpez. Zenbatetan ez dut Maureenen izena ene nabalaz mortuko zuhaitz apurren enborretan zizelkatu? Arbola guztiek Maureen idatzia dakarten Chinleko leku bat ezagutzen diat, boy. Emaztegairik baduka Mike?

        Peterren poliziakidea isildu zen. Soakoa pantailan hormatzera utzi zuen. Hasperenka. Ahurra bilo-aire kizkurretan pasatuz. Dallasko karrika zabalak miretsi zituen, Watts bere auzoko ertz zikin eta hertsiekin erkatzen zituela. Peter ere kartier likits eta ezeztu horretan aterpetzen zen, orduak etxean ez, baina polizia autoan gastatzen zituen arren. Biek funtsean. Los Angelesko polizia zerbitzuetako funtzionarioak izanagatik pobreak ziren, bazekiten hargatik Aingeruen hirian, eta beren barranda-ibilaldietan frogatzen zuten, beraiek baino askoz pobreagoak bazirela. Basamortuko gerorik gabeko erreserbetarik etorri indio hipnotikoak, Asiatik ontzi doietan heldu xinaurri-familiak, Deprezione Erraldoiaren ondotik Mississippi ibaiaren haran hezeetarik goseteak bultzatu zuri zurbailak, sator-zuloetan metatuak bizi ziren beltzak eta aberastea helburu zeukaten euskaldunak, ez bakarrik Los Angelesen, baizik eta Kalifornia osoan biltzen ziren denak.

        Artean Kennedy lehendakariaren auto iluna Texasko hiriko karrika irekitik txukunki lerratzen zen. Espaloietan jendeak bandera amerikarrak harrotzen zituen alegrantziarik handienean, batzuek beren etxe-goretako leihoetarik konfetiak aurtikitzen zituztela. Lehendakariaren bizkartzainak alde orotara barranda zeuden, eskua palto azpian zeramaten pistolen gainean, zer gerta ere!

        Mikek kaxa ilunean, presidentea eta arrosa arinez apaindu bere emaztea garraiatzen zuen beribila haur begiz zerraikan. Zoratua.

        — Gaizo Anderea...

        Jackie erakutsi zuen lagunak ikusteko gisa, eta nehork salbu koilareak kikeren hegiak kuskatzean zegien asotsak hautsi ez zuen isiltasun unearen ondotik segitu zuen:

        — Iragan urtean hil zen mister presidentearen ohaideetarik bat zela zioten Marilyn Monroe pulposa! Hemen berean. Beverly Hillsen.

        — Norentzat ari hintzen gaizo-ka Mike?

        — Jackie eta Marilynentzat, bientzat.

        — Hey man, aise urrikaltzen hizala hi! Ez didak erantzun: baduka emaztegairik?

        — Bai.

        — Baia? Nor da?

        — Matty, Riverdale auzokoa.

        — Errak, haren karrikatik pasatzen arduratuko gaituk ez, ikusteko dena ongi dabilanez? Riverdalen ez direa zuriak bizi? Emaztegai zuria duk orduan?

        — Yes.

        — Baina, ya fool man, ez duk eskubiderik. Hemen beltzak beltzekin dituk, zuriak zuriekin, eta gu poliziak zaindari, nehor ez dadin nahastu... Ez Jackie ez Marilyn ez dituk gaizoak, hi haiz bai, egiazko tetelea.

        — I know.

        Burua apaldu zuen mutikoak. Mutu geratu zen. Peterrek gerriondoa ukabilaz jo zion, bere zoritxarraren zurunbiloaren menpetik erauz zedila erregutzeko. Soa, aldizka karrikara eta pantailara zerabilkion. Hitz egiteko itxaropena galdu zuen eta halaz, oroitzapenetan barna igeri abiatu zen. Mentalki, zazpi urte lehenago utzi Euskal Herriko xendretan kausitu zen: herriko plazatik behera jaisten zen, idiak uztarrian atzetik zeuzkala, behia-be motelki errepikatuz eta zenbaitetan orroaz kantari. Katzo eta Migatxo izeneko idiak ziren eta gogoan zuen uda zela, nola muturra gantzaz estaltzen zitzaien ulu bluien ziztadak ekiditeko. Batzuetan Aran auzoko tabernan gelditzen zen ardoz erdi-bete baso baten hurrupatzeko.

        Gaztea zen oraino. Belar edo ogi biltze sasoietan neskekin ederki jostatzen zela zerasaion segidan, ondoan zeukan Mike poliziakide beltzaran interesatuari. Bereziki dendaria bihurtzeko seroretan ikasten ibiltzen zen Maritxurekin. Hargatik, amak igorri azken gutunaren arabera, andere lerden harekin ezkontzeko xedeak oro ezabatu zitzaizkion: Maritxu jada Salarteko Pauli hitz-emana zen Jainkoaren aitzinean. Negar muskila menperatu zuen han, Durangoko Basque Hotel likitsean; bera ere ez zen, arte horretan, hain garbi eta sanoki bizi izan. Damuek ez zuten iraun eta bertan zegoen Meriemen jokatzera lehiatu zen, Aitaren batean.

        — Ya know, Mike, hots emaitean, uste nian munduaren jabe nintzela. Eta tirrint... Itzain zikin bat baizik ez ninduan.

        — Herrialde berde batetik heldu zara beraz?

        — Bai, right, geroztik ez diat ene lurra bezain ezti eta samurrik nehoiz eta nehon kausitu.

        — What's a pity!

        — Ya.

        Pantailek lehendakariaren autoa erakusten zuten beti, Dallasko karriketan paseatzen. Ertzetan metatu jendeek star and stripe bandera inarrosten zuten eta CBSko mintzalariak Kennedyren goizeko hitzaldia laburbiltzeko kontzentratzen ziren. Bat-batean Peterren kolkoa itxura idor batek andeatu zuen: sei-zazpi hilabete Arizonako edo Mexiko Berriko basamortuetan artzain zinpurtu eta, sosa sakelan Durangoko Basque Hotelera hurbiltzen zen, gela alokatzen zuen, jana eta arropa garbiketa segurtatzen. Behin baino gehiagotan Koshe bizkaitarrarekin Colorado zolan aurkitzen zen Plazerville hiri fantomera joaten zen, han bizi baitziren malestrukaki juntatu egurrez moldatu etxola batean, Arnalt eta Pette bi zuberotarrak.

        Maule inguruetarik jinak ziren Ameriketara mende-zirrintan, eta ez zuten sekula aski diru sakeleratu etxera harro itzultzeko; alabaina aberastuak baizik ez ziren herriratzen! Halaz donadoen bakartasunean ezjendetzen ari ziren. Uranio meategietan lanean zebiltzan indioak gordetzen ziren aterpe abandonatuetan. Gustatzen zitzaion dineh-ko semeak eguzkiaren ohorez dantzan mirestea eta haize azkarreko gauetan jendeen deboila irudikatzen zuten egoitza erorietako ateak danbaka entzutea. Izuaren oihartzuna. Noiztenka koiote garrasi bat. Urrats astunak errautsez ito karrika nagusian. Pette eta Arnalten Plazervillen kokatzeko errabia ez zuen ulertzen, non ez ziren bi gizonak arrunt aberetuak.

        Peter, halaber, sekula herriratuko balitz arras bestelakotua atzemanen zuketen otsabidetarrek. Desert Inneko kontuarrean bazekien jakin, ez zela nehoiz itzuliko. Balizkoan arrotz higatuko zela Euskal Herriko bere xokoan. Alta Otsabide maite zuen eta nola! Trufaz hertsatzen zitzaizkion itzain zeltiarrei erraten zien hordimenak gatibatu baino lehen: am proud to be a wild basque-american man, fuck ya! Hargatik John Biscayk zuzentzen zuen LAPDan sartuz geroztik, jendetzen ari zela egiazta zezakeen, nahiz eta maiz herioarekiko hurbiltasun tirriagarriaren zirrarak eskas sentitzen zituen.

        Bakartasuna, larru-gosea, hauts gorri zutoinak airatzen eta begiak itsutzen zituzten haizeak, Rocky Mountainsen gailurretan kilikari zartatzen ziren argi-urrako urdinak eta ardiak aurrean zein urrixak solasgai, hirira bideratzea plazer zitzaiola aitortzen zion Mikeri. Kosheren cadillac arrosa zeukan menean, askatasunik biluzienean edonora abiatzeko prest, Plazerville, Grand Junction, Roosevelt, Albuquerque, Phoenix edo behinekoan nola Mississippi ibaiaren aho lohitsuan faltsuki kukutzen ziren krokodilen haiatzera Saint-Louiseraino. Hondarrean salbaitasuna hobesten zuen, bai eta LAPDen dastatu orduen finkotasuna, ordreen zehaztasuna eta bertako elkartasun sentimendu arraroa.

        Kosheren cadillac arrosaren irudi distiratsuak eroan zuen telebistan geldigabe agertzen zen lehendakariaren anderearen kolore bereko jantzira. Arratsaldeko biak ziren. Isiltasuna hedatu zen bi gizonen erdian. Ostatuko berinaz bestaldean ibilera kulunkaria zeukan alimaleko beltz bat iragan zen. Haren itzalean, jatorri ezin asmatuzko beste bizpahiru gizaki kulunkatu ziren: asiarrak izan zitezkeen, amerindioak, Europa hegoaldeko greko edo italiarrak. Azal iluneko nafartarrak ere bai. Zazpi urteren buruan Amerikak zer ziren bazekiela uste zuen: arragoa zen. Nornahik zernahi obra zezakeen lurraldea. Hemen zioen, lehendakaria erakutsiz, ororen gainetik libertatea da indarrean, ez herrian bezala beti auzoak erranen, pentsatuko, kitzikatuko, kontatuko duenaren lotsaz, buruak apal. Bizia ukatzen bailitzan.

        — Han, nola beztitzen eta merkatuan edo meza saindutik landa norekin mintzo hizan kasu eman behar duk. Han dena hertsia eta txikia duk! This fuckin' care. Herrian lanean aritzen ahal haiz turkoaren pare, ez duk sekula ez eskerrik, ez saririk eta ez ohorerik, etxe onetik ez baldin bahator! Ameriketan alderantziz. Lan eta bazter-laguntzaz zurubian gora hupatzen ahal haiz, Polizian berean. John Biscay ere artzain hasi zuan Mojaveko mortuan eta soik, orain Los Angelesko poliziaburu duk. Edo Pette eta Arnalten gisa, Plazervillen antzeko hiri fantoma batean gorde haiteke, lotsarik gabe: jendearen edozein ibilmolde zilegia duk.

        — But ya land is beautiful.

        — Of course. My bloody land. I am a basque-american boy.

        Peterrek Mike ikertu zuen goitik behera, bitxiki.

        Lehen xixtan endelegatu ez zuen isiltasun dorpea hedatu zen ostatuaren barnean. Karriketan mantsoki edo presaka zebiltzanak berinetan behari plantatu ziren. Mikek pantaila erakusten zuen hatsanka:

        — Somethin's happening... See him! The president. His head.

        — Ya... Burua inguratzen eta gibeleko pausagian luzatzen dik, leihoetarik agurka ari zaizkionei ihardesteko.

        — No, see the woman: she's afraid.

        — Right, zerbait gertatzen duk hor, Mike...

        Desert Inneko behatzaile guztiek, Jackie bitxiki lau hanketan bermaturik autoaren atzealdera hapataka lehiatzen jarraitu zuten. Orduan zen kameren aitzinean argitu emaztearen gonaren ezker aldeko odol tatxa.

        — Laguntza eske badabilak.

        — See, auto beltza ziztuan badoak karrikaren erditik!

        — They kill the president...

        Han zeudenak aldizka oihuka ari ziren ezinezko gauza agitu bailitzan. Beste batek behialakoaren agiturikoa gezurtatu zuen. Multzo batean jada they hark nortzuk biltzen zituen ikertzen zen: hipotesi gehienak Errusiako zein Kubako komunisten edo mafia sareen ardatzetan biribilkatzen ziren. Mike eta Peter hitz-huts geratu ziren, berotzen ari zen jendaldearen baitan urtuak.

        Kalamatatik eratorri Georgos taberna jabeak, grekatuz, berriak eragin loeria zamatsutik aterarazi zituen bi polizia-gizonak:

        — He-hemen ego-go-nen zarete a-ala? Ez duzu-zue la-lanik?

        — They kill our president...

        Mikeren ondoan errautsi zen Peter. Txapelak ozkan jarri eta bortara zuzendu zituzten urratsak, Watts auzoko sirenak oro ozen zirela. Kanpoan emazte taldeak negarrez ari ziren, batzuk borobiletan trinko, salmoak kantatzen, eta Peterrek gizonen mateletan behera nehongo malkorik ez zela lerratu ez zezakeen segurta. Egun tristea zen amerikanoentzat, izanagatik euskaldunak. Edo beltzak. Edo navajoak. Edo Beijingo haurrak. Denak ahul sentitzen ziren. Geriza gabe jadanik. Destinuaren harri barkagaitzak lehertuak. Denbora laburrean, kasik ehungarrenekoz, Mikek automata moduan erran zuen:

        — They kill our president!

        — Fuckin' the fuckin' the fuck...

        Murdukari, Peterrek tu egin zuen airera.