1

Azken egunetako uhar nasaiek ibaia loditu eta lohitu zuten. Erreka etxe zolan isurtzen zen eta, gauez loak har zorian zegoela, uraren burrunba elkorra entzun zezakeen. Azantz ikaragarria deika ari zitzaiola irudikatzen zuen eta bakarretan amets gaiztoetarik itotzear iratzartzen zen. Orduan ohearen gainean jartzen zen, hatsanka. Barnea iraultzen zion antsia tzar hori zer zen ez zekien. Destorbua, martxo erditsutako eurite etengabearen kontu ezarri eta berriro etzaten zen, mihise eta estalkien gerizpearen segurtasunean.

        Buhameak itzuli ziren. Nako eta bere familia osoa. Senar-emazteak, koinatak eta sei haurrak. Umeak etxekoen adinekoak ziren. Edo parekoak. Denak bihurrikeriaz hantuak, eta biziak. Bidean, urrunetik heltzen ikusten ziren, euriaren erasoei oldartzeko gorputzak ezkel eta makur. Ogi zaku higatuak zeramatzaten soinean eta, egia erran, ilunez apaintzen zirela, zapiaren beilegia eroaten zuten kolore bakarra zen.

        Bazterretan muskiletarik jazartzen ziren arboletako hosto berdeek hausten zuten gristasuna. Ahotsen harramantzak eta zakur mehakoilaren zaunka erlastuek buhameen hurbiltzea iragartzen zuten. Handik laster, haurrak eta gizonak, loiroan aiduru zeudela, taldean, Nakok atea jotzen zuen:

        — Egun on anderea, amoina otoi, jainkoak sariztaturen zaitu!

        — Zato barnera arren —ihardesten zion amak, baserriko haurrak mahaiaren inguruan metatzen zirela, ttattit eta behingoz mutu.

        Amak aulkia luzatzen zion. Nako sutondoan plantatzen zen, burua apal eta begiak ezkel, sukaldeko izkina orotara hedatuz. Hangar irekiaren maldan kabitzen ziren gainerakoak, mihimenezko zareak biltzeko prest. Halatan, arropa bustiek, ile beltz eta kixkurretan behera lerratzen zitzaizkion ur-ttorttolek, eskuan zeraman plastikozko poltsak, denek, euriak kearekin ezkonduz osaturiko usaina zeukaten. Hortik hara, buhamea hitza ahoskatze berarekin, bapore-hats heze hori etortzen zitzaion kasko zokoaren kilikatzera. Larruari zetxikan urrin berezia zen, Nakok ausarki eta ohartu gabe barreiatzen zuena. Airean geratzen zen bizpahiru egunez, aldi berean pobrezia mehatxu eta partitze oihu sakon.

        Anartean amak Nakori, etxe hartako gosaio andanek milikatu baina oraino soberaz utzi haragiz aberats zen xamangoa eskaintzen zion.

        — Arrautzik bazinukea, anderea?

        — Ez dute erruten, badakizu, euri itsusi hauekin...

        — Hiruzpalau, otoi! Jainkoak sariztaturen zaitu.

        — Aise mintzo zara. Baina, bai. Graxi, zoazi arrautzeka!

        Sukaldeko berotik ezkaratzeko hotzera lehiatzen zen neska. Aterkia jantzi eta buru-has, loiroa zeharkatzen zuen oilategiraino. Etxearen eta hangarraren arteka hertsian, gizonak eta haurrak taldean eleka ikusten zituen, baina ez zuen hargatik ametsetako lukainkak zenbatzeko astirik galdu. Oilategiko atea klaskarazi zuen, oilo kolokak eta oilar nagiak kurukuruka beren habietarik ihes izutuan abiatzen miretsiz, belar flokak eta luma arinak altxarazten zituztela. Txitxak piu-piuka sumatu zituen. Ahateak karrankaz. Eta ondoko zerragian, hurrengo abenduan galkatuko edo engisatuko ziren antzara kalapitatsuak. Oreka moldeko bat apurtu bailuan, damu. Baina, zurubi ahuletan gora jo zuen eta habietan errun berriak ziren lau arrautza harrapatu zituen. Uzta eskuetan, oilategiko horma kanpora zabaltzen zuen axeri zein azkonar zuloari beha geratu zen. Beste mehatxu bat, murmuratu zuen biloak hazkatzen zituela: oilategi zaharkitua, batez ere euri egunetan, zorri eta kukusotegi ikaragarria bilakatzen zen.

        Eriak are zaluago ari zitzaizkion ileetan hazkabozka udako arratsalde amaigabeetan, oiloak baratzean bezala. Denbora labur barne, zorri eta kukuso leinu osoak buruan kabitu zitzaizkiola iruditzen zitzaion. Lau arrautzak amari eman zizkion, eta honek Nakori, ez da deus xurxurlatuz.

        — Jainkoak sariztaturen zaitu, anderea —erraten zion buhameak—. Beharbada baliatzen ez dituzun arropa zenbait ere bazinuzke, so egizu gure haurrak nola bezti diren.

        — Justuki, erabiltzen ez ditugun puska batzuk baztertu dizkizut. Pierra, hoa ezkaratzean den pildagiaren xerka. Agudo!

        — Jainkoak sariztaturen zaitu, anderea.

        Nakok irri maltzurra zeraman ezpainetan. Pierra, erbiaren abiaduran desagertu eta agertu arropa-poltsa zekarrela. Artean, amak, sutan berotzen ari zen kafea zerbitzatzera apailatzen zela, bihotza alegera, kantatzen zuen:

        — Jainkoa neurekin zorretan! Hoberik ez da! Baina tira, oizu kikera eta on egin dagizula!

        Bat-batean isiltasuna hedatu zen sukaldean. Euriaren atabal kolpeak aditzen ziren leihoetan, ardien marrakak, antzaren karranka, pulinda baten uhuru hantua, haurren hatsartze urria, koilareen asotsa kikeren hegietan, bi eztul eta loiroan geratu buhame-saldoaren karkaila uherrak. Elkarrizketa garatu zen, Nako lehen:

        — Eiherateko Zokoan egonen gara. Esperantzetan naiz eta ez dakit zuzen noiz erdituko dudan.

        — Zenbagarrena duzu?

        — Zazpigarrena. Zare beharrik baduzue?

        — Bai, bistan dena. Ene gizonak mihimenak zamatu ditu. Txirikordatzen ahal dituzue. Hangarraren aixolbean.

        — Pierrak zare-biltzen ikasi nahi baldin badu, aski du gureganatzea!

        — Jinen da.

        Nako sukaldetik atera ondoan, baserriko haur andana, sudurra leihoan itsatsirik buhame familiaren juntari beha zegoen. Euriak zerraikan. Haize kolpeek etxe inguruko zuhaitzen kukulak inarrosten zituzten. Loiroko lohian zanpa-zanpa aitak, Artoizeko elgera laguntzen zuen bildots-saldoaren itxura eroa baizik ez zen ageri. Eskuak xamangoz, arrautzez eta debaldezko arropa higatuz emokaturik, Nako gizon eta umeenganatu zen, azken aldi batez leihotik so zeudenei deiadarka:

        — Jainkoak sariztaturen zaituzte!

        — Arren emaztekia, haugi hona!

        Marraka marranta bat aditu zen, Nakoren senarra zirudien Martizena agian. Baina baserriko mukizuek ez zezaketen iragar zein zen gizon horietan Nakoren bizi-lagun zehatza. Kontatzen zen buhameek hapamapalapa hizkuntzaz gain, ezkontzeko ohitura berezia zutela: alabaina, pegarra hausten zuten eta lurrean hedatu zati kopuruaren arabera emaztea gizonarekin egoten zen, gero alda zezakeen, edo berdin batekin edo bestearekin ibil zitekeen, eta ez zitzaien nehondik bekatu.

        Jendeak izanagatik, aitaren partetik nola nahi ere jendea jende zela maiz aditzen zuten arren, fedezko urratsak orokorrean ongi seinalaturik zeramatzaten haurrak segur ziren begi-bistan zeukaten buhame saldoak ez zuela arras segitzen giristinotasun trinkoaren ildoa. Familia bien artean halako distantzia bat bazela nabaritzen zen, leize bat. Buhameak kanpoan zebiltzan, eske, bazter batetik bestera dindilizka, ke busti urrin eta gristasun olde, beraiek baserriaren geldotasunean ohatuak zeudela, sute idorraren beroa eta laborantzako emaitzaz bete katiluak segur.

        Noiztenka ze buhameak zareten oihua altxatzen zen aitaren edo amaren zintzurraren hondoko gaitzespen, haurrak zainetan zirenean, ilargi aldaketa garaietan eter edari likitsa eraginik gabe zegoela, zizareek hertzeak korapilatzen zizkietenean adibidez. Behialako leizea, bata bestearenganako gutizia batek azpatzen zuen eta, horregatik agian, Nakok maite zuen baserri hartara urtean bizpahirutan amoinaka hurbiltzea eta amak, erregina bailitzan, Nakoren errezibitzea.

        Ohoin fama zeukaten ordea. Etxeko laugarren alaba Mattina behin gaitzeko malko-uholdean lehertu zen, buhameek Parisko osabak bere zorionetarako igorri panpina ustez ebatsi ziotelako. Ortzaizean han hara galduak ziren jada, zira arrosazko pupetaren desagertzeaz neska ohartu zenerako. Eskolara, katiximara eta igandeetan mezetara eroaten zuen oparia eta zinez atxikia zitzaion. Ondoko egunetan Otsabideko sasiak mirazkatu zituzten etxekoek, baina ez zuten Sisiren aztarnarik kausitu. Mattina ezin kontsolatua zen. Mutur zegoen sukaldeko izkina ilunenean, eri kartzelatua.

        Graxi ahizpa txikiaren lasaitzeko saio adiskidekorretan zinpurtzen zen, ondoriorik gabe. Neskatoak buhameak biraoka madarikatzen zituen batez, Pierrak panpina labean urtuarazi zuela aitortu zuen, mendekuz, Mattina zelakoan haurretan gastatuena, paga eta peka zezan behingoz:

        — Irrigarria zen ikustea zira jori malguzko itsasoaren erdian plastikozko bi begi bakartu igerika! Nahiko nuke Mattinarekin gauza berdina obra ahal baneza!

        — Mutiko mentsa, baduka burutik?

        Amak Mattina altzoan hartu zuen eta hitzeman zion Donapaleun panpina berria erosiko ziola eta handik hara, buhameak ebasleak izateaz baino, etxeko haurrak bata besteaz mesfidatzen hasi ziren.

        Gaurkoan, Pierra zaregintzaren ikastera abiatu zen lasterka, hangarraren maldara, buhameen erronda moldatu berritik hatz batean zegoela ordea. Martizek borobilaren bihotza zirudien sua piztu zuen. Xirmenduz zein buruxkaz sustatu sutetik hastapenean, ke marra meharra bermatzen baldin bazen, ondotik su nasaia, ausarta eta tematsua emendatzen ari zela ikusten zuen Pierra etxeko premu iragarriak. Amak eman xamangoa nabalaz karrakatu zuen Nakok: hezurrari xingar peza politak kentzen zizkion oraino! Makila baten puntan dilindan errearazi, eta txori umeak nola, hala txioka ari ziren umeen artean partekatu zituen. Une batez, Pierrak, hortzen martzilika, zintzurren irenste hotsa eta euriaren kolpeka baino ez zituen entzun. Martiz buhameak sakelatik ganibeta jalgi eta saihetsean metatuak ziren mihimen ezpaletarik bat hartu zuenean, mutikoak bazekien ekiak, ilunpeak, uhar bortitzek eta haizeak joaz beltzatu aurpegiarekiko gizon zardaia zare txirikordatzen hasiko zela.

        Pierra so geratu zen: han, euri trebeskariak teilatuak eta loiroa astintzen zituela, buhame taldeak sua atitxatu zuen. Bazterretan bildu belar metatxo baten gainean, bi egur idor bermatu zituen Martizek eta gizonetarik batek sua eman zion. Nako eta haren alaba gehienek mihimenen puntarik lodienak erre zituzten. Martizek lurrean kukubilkaturik, mihimen gotorrenak gurutzean jarri zituen, zare zolaren oinarria osatzeko. Gero, gune hartan, mihimen flakoagoak sakatu zituen eta, handik hara, zarearen biltzeari ekin zion.

        Orena aitzina zihoala, zarea handitzen eta moldatzen segitzen zuen Pierrak, begiak zulo. Mihimenen zati hutsalak sura aurtiki zituen. Azkenik Martizek zarearen giderra landu zuen: hamar bat mihimen mehe plegatu zituen eta trebeki bihurdikatu. Zarea egina zen eta erabili aurretik, lehortzera utzi behar zela irakatsi zion Pierrari buhame nagusiak. Mutikoa, zare berria eskuetan, etxeko sukaldera abiatu zen, lasterka. Itzuli zenean, ikasia egiaztatuz, berak molda zezan, Martizek beste zare baten hondoa ondua zuela begimendu zuen.

        Bederatzi urteko baserri hartako andregaia zen Graxik eguna amaren gonapean pasatu zuen, Nakok aipatu esperantzetan hitzak zer deabru erran nahi zuen jakinguraz.

        — Zer da esperantzetan izatea?

        — Haur bat ukanen du laster Nakok —labur eta gehiegi sakondu gabe erantzun zion amak.

        — Nola sortzen dira haurrak?

        Neskatxa lelotu zen, galdera halako antsia batez apainduz. Amak ez zuen alabaina, gaiaren muinera lerratzeko inbeia handirik:

        — Badakixu bildotsak nola sortzen diren? Haurrak berdin sortzen dira!

        Labe gainean irakiten ari zen urari, mekanikoki eta kasurik gabe, zuritu eta ebaki baratzekiak bota zizkion.

        — Utz nazaxu bakean, neska...

        Solasaldia bururatua zela ontsa konpreniarazi zion, bortitz.

        Isilik geratu zen arren, Graxik ez zuen xehatsunik aski: bildotsa bezala haurrak munduratzen baldin baziren, emaztearen kasuan, pixa egiten zuen lekutik jazartzen zirela argi zen. Pottotta itxuratu zuen eta haur baten pasatzeko leku nahikoarik ez zela iritzi zuen. Une hartan, haurraren sortzea, toki hartarik ezinezkoa iruditu zitzaion. Eta disgustu erraldoiak kateztatu zuen, bera ere behar bada, hodi ilun, bekatu gunea zen pottotta hortarik ilki zela pentsatzera ausartzean. Garbi zitzaion halaber, amak ez zuela arazoaren nondik norakoen azaltzeko gutiziarik. Funtsean, ez zuen Graxiren galderei nehoiz erantzunik ematen. Graxi, jadanik, itsumandoka bizi zen.

        Etxetik hangarraren maldara joan zen Graxi ere, Pierra zaregintzan nola ari zen kukuxkatzeko. Pierra eskulangintzan trebe zen. Martizek hasi zion zarea, emeki-emeki, nahiz eta buhamearen ekinaren orekarik ez zeukan, gora zetorren. Graxik, begirada jeloskorrak botatzen zituen Nakorengana. Haren sabel hantua ikusten zuen, amarena noiztenka zen eran, anaia edo ahizpa txikia sortu baino lehen. Buhamea lurrean zegoen, zangoak zabal-zabalik.

        Emaztea batzuetan zutitzen zen eta esku-ahurrak gerrian pausatzen zituen aiaiaika. Dena oihu elkor eta hasperen zen. Kolore zurbail bereziaz hornitua zuen begitartea. Larrua trunpilo gorriz tatxatua. Euriz busti eta haizez nahasi ile beltzak kopetan behera erortzen zitzaizkion. Mihimen puntak erretzen akitzen zenean, etzaten zen, burdina herdoilduzko baserriko lanabes baliogabeetan bizkarra emanez. Orduan, Martizek emaztearen nagi bulta orro zakar eta zaintsuaz inarrosten zuen, non ez zen ukabilka:

        — Emaztekia! Higi hadi amiñi bat! Deabru auherra...

        Nakoren sabelari beha zegoela, oroitu zen aurreko eguberri karietara aitarekin Mehainera zirenean zaldia Miruenera saldu eta laguntzera, Damaseko errekan buhameak harrapatu zituela. Ohartua zen jadanekoz Nakoren tripa loditzen ari zela, baina ez zuen deus erran. Bazuen beste egitekorik: zaldiak zaindu eta beharrean, akuilatu! Ohituraren arabera, bidea errazago eroateko, zaldiak binaka gidatzen ziren. Orduan, aita zaldien aitzinean zebilen urratsean eta bera ondotik, trinkili-trankala, eskuan matoa zatxikala.

        Heltzerik ez zeukan xendra, isilik aztalkatuko zuten aita-alabek buhameekiko juntarik suertatu ez balitz. Bazkaldu gabe zegoen Graxi eta gozokiak martzilikatzen zituen, paperak, batzuk harri zuri koxkorrak bailiran, lurrean barreiatuz. Eguberri izanez alaina, elizatik etxeratzean Maria harrapatu zuten, aitaren adineko lehengusu erdi itsua. Graxiri bere zakuan aspaldian mutxitzen eta zahartzen ari ziren la pie qui chante ononak eskaini zizkion. Emaitza eder eta bakarra.

        Bi sunpur hertsiz osatu zubitik trebeskatu zuen ibaia. Aita eta zaldiak uretatik pasatu ziren. Erreka haren ertzean ikusi zituen buhame taldearen sutearen hondakinak, errautsa, ilauna, ikazki egurrak eta sasietan dilindan, botaiak ziren hainbat etxeetan erdietsi arropa zapituak. Eta Nakoren sabelaren erronda. La pie qui chante bat biluzi eta ahoratu zuen. Pasta sukratuaren erruz, hortzak sabaiari itsatsi zitzaizkion. Hamar kilometro urrunago Graxiren oin txikiak nekatu ziren; mintzatzeko ahalmena halaber urritu zitzaion; aitari ez zion ezer galdegiten, salbu:

        — Urrun dea oraino?

        Eguberri hartan buhameak, zaldiak eta baserriko jendeak, Damaseko patarraren maldan zeudela, elkarri agurka saihetsetik hunkikaratu ziren. Ez zuketen zorionik ere opatu zutenez bata besteari. Buhameak ez ziren fededun kiskalduak eta baserrikoek ez zuten bestabururik ospatzen. Alabaina, meza saindua segurtatu eta etxean, izan Eguberri edo astean behineko ostiral, lanak baizik ez zuen garrantzirik. Eta bozkario zerbait baldin bazen, norberaren pozaren ez erakustea garrantzitsua zen: irri eta kantarik ez, sekula.

        Ez zen hargatik familia tristea, ez. Baina, hiltzearen mahuma zeruan zirurika ibiltzen zela zirudien, saia hegalari: bizi-alegrantzia muskilen itotzaile. Graxi oroitzen zen aitak nola kontatzen zituen tribuaren istorio guztien oinarrian herioa zegoen: aitatxi, arreba, izebak, bera baino lehen sortu bi umeak, denak misterioski hil ziren, sendiarengan eta partikulazki Graxiren izpirituan errua dei zitekeenaren aztarna sakonak zutabetuz. Errua biziari buruzko eskakizunekiko arrapostu ezarekin ezkontzen zenean, horma itsua eraikitzen ari zitzaion ondikoz.

        Alta, eta beharbada herio mehatxuaren kontrako arma zen, umorea eta zirto iturri bilakatzen zen edozein solasaldi, izan etxekoekin, izan auzoekin, izan ahaide hurbil eta urrunekin, izan azkenik buhameekin. Baserriko giroa bitxia zen: ematen zuen guztiak azken jujamenduaren aiduru zirela, une orotan bizitza zalantzan zegoela eta edonor supituki hil zitekeela hitz edo pentsamendu bat oker marmaratu orduko. Graxik soinean zekarren herio metatu haien zama: aldi berean haurretan tristeena zen, nehoiz sortu behar ez zuelako, eta alaiena, beti aitzina eta eremu berriak ikertzera deliberatzen zelako. Ilunpe eta argitasunezko Eguberri hartan, Mehainerateko xendra hertsian, aita buhameen hizkuntzan trufatu zitzaion:

        — Apakipitupuapa hipizapa?

        — Epezepez —ihardetsi zion, hartze ona eta arraileria larruari josia bailuan.

        — Apaitzipinapa opordupuapan.

        Graxik azken begirada zorroztu zuen Damaseko patarraren zolara, zaldiak axolagabeki haiatzen zituen bitartean. Goxoki bat biluzi eta ezpain artean ito zuen: sukrea berriz ere hortzetan isuri zen, pastak ahoaren irekiera trabatzen ziola. Bazterretan, buhame saldoaren harramantza salbu, ez zen ezer entzuten, txori hoztu eta goseti baten hegaldia agian; deus gutxi. Zaldi-oinetako burdinak klaska-klaska ozenez antzeman ziren eta erritmo lagungarriaz baliatzeko, denbora pasatzeko, kantuz hasi zen neskatoa.

        Ezagun zitzaion ahairea hartu, elizan hainbatetan adituetarik bat menturaz, eta bat-batean berak asmatutako hitzez apaindu zuen. Ikara latza sentitu zuen bizkarrezurrean behera sigi-sagatzen: Zer ziren bada burumuinaren harpe hitsetarik jaukitzen zitzaizkion ele horiek? Zer lotura zuten aurrean bazihoakion zaldi parearekin, doi-doia ikusten zuen eta huxtuka zebilen aitarekin, laburki baina sakonki begitandu buhame taldearekin edo nehondik jaukitzen zitzaion melodiarekin? Ez zion, behialakoan, euri geldiezinak erantzunik eman.

        Tapatapa bazebilen, Mehainera heltzearekin ideiak narrats eta jadanik bide eginaz nekatua. Egiaren errateko, zaldietako bat, urteko garainoa, Mehaineko Miru tratulantaren etxean utzi eta Arbideraino jarraitu zuten, uharrak uharra aments zeukala, eta handik berriz Otsabidera. Iluna zen aspaldi etxera itzuli zirenean, zipatuak eta Graxi zangoetarik minez. Baina orduz geroztik, Damaseko pentokan herrokatu eta zaldizko bidaia urrunak goraipatzen zituzten hitzak bazerabilzkion gogoan dantzan: aitorrik gabeko atsegina. Nehoiz ez bide zen bidaia hartarik zinez errealitatera itzuli.

        Hiru hilabete geroago, Nakoren sabelean josten zuen soakoa. Ohikoa baizik ez zen. Borda zaharrean zaldia orroaz larrantzi zen. Zakurra zaunka elkorka. Antzarak oilategitik kalapitan aditzen ziren. Martiz zare plegatzen ari zen, Nako mihimen punta erretzen, haien haurretarik handienak zarearen giderra bihurdikatzen eta Pierra saio-lantxoa bururatzen. Aitak, ardiak laxatu zituen eta lohian txapatxapa ihalozka pasatu ziren, muturrak lurrera, ilatxetan iratze zein ote abarrak perlatzen zirela, kakaila pikorren artetik. Suaren ke usaina, euriak zanpatu larruena, etxe barnekoak eta ardi-troparen tepoa denak juntatu ziren Graxi oroitzapenen zurrunbiloan gatibatzeko. Martiz zutitu zen erranez:

        — Hara, egungoa egina dugu. Ez ote dugu salda xorta bat merezi?

        — Ama! Salda nahi dute.

        Pierra sukalderatu zen oihuka, berak osatu dudazko zarea esku-muturrean inguruka, eihera hegal! Pierraren zinominokak begimentzean, haurrak oro ezkaratzeko bortara hurbildu ziren pika beleak bailiran, guztiek Pierraren galdea biderkatzen zutela. Hondarrean, saldaz erdiraino bete eta bazter jarria zuen tupina buhameak aterpetzen ziren hangarraren maldara eraman zuen amak.

        Begi kliska batez joan ziren buhameak, ateri bultaz balia. Urez estali sutea oraino ketan zegoen, mihimen zatiak lurrean, arropak eta tupina hutsaren tapakiak sasietan. Irudiz, beste etxe batera joateko edo, beharbada, euriz eta kez azpatu beraien bidearen ez ahanzteko abiatu ziren. Alta, ziotenaren arabera, nehon ez ziren baserrian baino hobeki hartuak; baina Nakoren errana, buhameek zuten etxekoen laudatzeko ohituragatik, mendratzekoa zen. Egunak joan, egunak jin, Graxik saldo ibiltariaren itxura burutik ezabatu zuen. Eskolako lanetan zinpurtzen zen eta batez ere, gordean, aitzineko Eguberriko Mehainerako bidaia hartan asmatu kantuaren hitzak paperean etzaten. Ohartzen zen hargatik ele haiek haizea bezain arinak eta iheslariak zirela. Baina, idazten baino lanean zerraikan: aroa ederrera ari zen goizetan ardiak landara gidatzen zituen eta eskolarik ez zuen egunetan, anai-arrebekin bat, aihena estekatzen zuen, lerroz lerro eta lairaz laira. Martxo hondarrean, Eiherako mazelatik kukua entzun zuen, sakelan zentimo izpirik ez zeukala:

        — Aurten ere ez gara aberastuko!

        Aita zerura beha bermatu zen, oharraren mingar arina ezpainetan. Aitzurka jarraitu zuten, mahastia jorratzen, hostoak bekandatzen eta mihimen multzoak gerrian zintzilik, abarrak alanbreari estekatzen.

        Behin, ordea, eskolatik etxerakoan, harrobiaren parean, naharretan botaiak, jantzi purtzilikatuak sasien balantzan sumatu zituen. Zozomiko egunetan eguraldiak berriz eurira jotzen zuen: ekia eta laino astunak borroka ari zirela zirudien, eta jadanik ez zitekeen asma udaberriko guda hilgarria nork zuen irabaziko. Graxik bazekien buhameak itzuli zirela. Ez ziren baserritik pasatu. Bizikleta hartu eta auzoaren ingurua egin zuen: buhame arrastorik ez! Non ziren bada? Manana Larre adineko emaztea ur bazterretik artilez hanpatu zakua bizkarrean zetorrela elestatu zuen. Bizikleta pausatu eta harengana joan zen:

        — Ikusi ote dituzu buhameak?

        — Dudarik ezin hor gaindi direla. Zertako xerkatzen ditun?

        — Horrela. Jakiteko.

        — Ez zauna aski jakitea buhameek haurrak ebasten eta saltzen dituztela. Kasu eman neska!

        Gomendioa mailukatu eta zakua lurrean pausatu zuen, hatsartzeko eta soin minberatuegiaren lasaitzeko. Akotea ozkan ezarri eta eskuak gerriondo gotorrean iltzatuz gehitu zion:

        — Beharbada Eiherateko Zokoan atzemanen ditun. Baina kasu egizan, sustut.

        — Bai Manana, milesker.

        Arratsalde apalean Eiherateko Zokora gidatu zituen urratsak. Bezperako ikaragarriko uharren ondotik, egun hartan jagoitik, lantzurda arina ari zen. Batzuetan euria, lazkiago. Etxe aitzineko pentzea zeharkatu zuen lasterka eta ibai hegira heldu zen, bustiriko belar gorakoiek belaunak iraultzen zizkiotela. Hatsanka zebilen. Ahoa zabalik. Azkeneko lasterra bailitzan. Izengabeko mendietarik zetorren buztin-urak erreka loditzen zuen, eta elge bazterra apalago zen tokietan irudi zuen ibaiaren sabela hantzen bezain nagitzen zela.

        Ibaiaren erdian uhin-ildo kexatuek apokalipsia irudikatzen zuten: zurrunbiloek edonor eroan zezaketen, idi parea uztarrean, orga hutsa eta itzain trebe eta harroa, behin Herriot zenak kontatu egiazko istorio batek erakustera ematen zuen eran. Kontuz bazebilen Graxi eta, halaz, ohikoan baino inguru zabalagoa egin zuen, beste orduz zuzen heltzen zen Eiherateko Zokora iristeko. Uraren burrunba gogorraz gain, ibaitik zikin, lokatz likits eta ustel urrina altxatzen zen. Aspaldian hil eta menturaz arbol erroetan traukatu zerri zein bildots hilkiak baziren, plastikozko ontziak eta etxeetan beharrezkoak ez ziren mila gauza zaharkitu. Urak oheratzean ertzetan metatu hondakin kopurua ikusgarria zen alabaina.

        Behialako uraren hiro usain tepoari euri eta kearena eransten zitzaion. Sudurrez bederen bazekien Nakoren sendia hor zegoela, Eiherateko Zokoan, zenbait egunentzat plantatua. Urak handi izanez, nasatik aski urrun eraikia zuten kanpamendua, tola soilez, egur ahulez osatu horma eta aterik gabeko errota abandonatu baten maldan. Martiz lanean azaltzen zen, zaregintzan bistan dena. Haurrak lohian plisti-plasta jostatzen ziren, izeba edo Martizen bigarren andrea izan behar zuen emazteak oparoki erasiatzen zituela: debaldetan.

        Aterpe doiaren pean Graxik Nako ezagutu zuen, lur-arras bustian etzanik eta erdi-biluzirik. Nasaiki berotzen zuen suaren gaineko kerren karratuetan ur irakinez bete pertzak pausatuak ziren. Etxez etxe amoinatu oihal beilegiak kantoi batean zeuden, metan. Sua aditzen zen, kriski-kraska, urrunetikako plazer erraldoi, ahalik idorren mantentzen ziren xirmenduak klikatzen. Martizen xorroxtarriaren asots kolpekatua zurean zizelkatu opotsean hezetzeko sartzen oihartzen zen, floka-floka, dailu zein labanaren ezpain eskainietan xirrixarra, ezti eta eraginkor suertatzearren. Sasi baten gibelean belauniko, Graxik mugimendu guzti horien azantz, bapore eta segida mikorik ez zuen huts egiten.

        Etxolaren barnetik garrasi sakona oldartu zen.

        Dolorez plegaturiko Nakoren aldemenera punpan hurbildu zen Graxik izeba zela uste zuen emazte bat. Haurrek beren jokoak ez zituzten horregatik laburtu, are gutxiago Martizek bere betekizuna:

        — Erran emaztekiak, ari hadi apalago, zazpigarrena dun.

        — Hago isilik gizona... erdiminak ditiat.

        Nakok orroaz eskuak sabel hantura ekartzean gerri-jauzi berria egin zuen. Hankak ireki zituen, azpiak lurrean ozenaraziz. Neskatoak ikusgarria sekula ez bezala, begiz jan zuen: ile beltzez itsustu buhamearen zangartetik lohi malguarekin nahasten zen odola bazerion. Ezkerreko ahurra pottottara eramanik, bere larru leun eta garbia baino ez zuen haztatu. Harrigarria zen: buhameak agian haurra munduratuko zuelako pentsuak burua zirikatu zion eta berehala oka gutiziaz zarpaildu zen.

        Lekutu behar zuen, baina kurios-pinterdia zenez, sasiaren atzealdean eta lokatzean iltzatu zen, geldo. Mutu. Izutua. Begimentzeko baimenik nehoiz edukiko ez zukeen zerbaiten lekuko. Bekatuaren minean ihalozka. Hala baitziren ipurdiak, gerriak, pottottak, pittilinak eta izter-azpiak. Eki arraioetara erakusten ez ziren gorputz zatiak hots.

        — Buha ezan orain... azkar: bat, bi... bat, bi, hiru eta bulka! —manuak herrokatu zizkion izeba zitekeenak.

        Emaztearen hankartetik isuri gorri eta beroa bazetorren burrustan, hatsartzen zuen oroz, airez betetzen eta arras husten zen, hiltzear, intziri elkor, heren eta minberaka, alaba gehienak gorputzaren gainaldea lurrean indarrez atxikitzen ziola, izebak sabela torratzen eta aluaren irekieraren aitzinamendua mirazkatzen ziola. Emaztearen oihu eta negarren oihartzuna biderkatzen zuen labanaren mihian hara-hona zebilen xorroxtarriaren xirrixarra metalikoak.

        Haizea altxatu zen eta euria gelditu. Bazterrak bustiak ziren. Haurra kanpora aurtikitzen ari zen emaztearen sabeletik uholdetu odolarekin zeruko ura nahaspulotzen zela ohartu zen Graxi. Dardaraz zegoen bere sasiaren atzealdean: urde hiltze goizetan baizik ez zuen horrenbeste karmin koloreko jario burrustatzen mirestsi. Baina, haurraren sortzea ez zen urde-ehaitea, hor misterio bat gehiago bazela aitortu zuen bereber neskato herabeak. Anitzetan aditua zuen, alabaina, norbait zentzean eta malkoak ekiditeko asmoz, etxeko azkazi zaharrek huxtukatzen zutela:

        — Sortzeak hiltzea...

        — ...eta hiltzeak sortzea!

        Herriko apeza filosofo merke lanetan zinpurtzen zen, ahoa plegatuz, hobiaren zakarretik bizi berri baten ildoak zabaltzen zirela uste zuelako. Graxik handien hitzen erranahia ez zuen erabat ulertzen, hala nola nekez sinets zezakeen niniken eremuan gertatzen ari zena: buhameak, berme eta errain ukaldika, irrintzi eta auhenka lanean zerraikan.

        Bat-batean emazteak oihu elkorra bota zuen. Handik laster ordea, gauza borobila atera zen emaztearen zangartetik. Izebak gorputzaren mugimenduak neurkatzen zituela, ezpainetara ura luzatzen eta noiztenka kopeta mustukaz lehortzen zion, amultsuki. Borobila buru bat zela segurtatu zuen Graxik; ikuskizunak soa gatibatu zion: hortik hara guztia agudotu zen. Buruaren ondotik besoak eta soinaldeak jauki ziren, gero sabela eta azkenik oinak, lekeda beltz, zeru grisaren pean distira ketsuz emokatuak. Izebak umea eskuetan hartu zuen.

        Niniaren lehen hatsaldiak lurra irentsi eta inarrosiko zuela zirudien: negarrez hasi zen, zartaketa kosmiko. Zilkoi hertzeak lotzen zuen oraino jende-puska txiki eta ahula ume-ontzia haizatzen ari zen amari. Orduan ekaitz, negar, ihortziri eta hasperen minberak ozenegi, Martiz zutitu zen; labana zorroztu berriaz zilkoi-hertzea ukaldi finko batez ebaki zuen. Buhamearen alaba gehienak etxola doiaren aterpean dindilizka zebilen sua indartu zuen. Ur beroz mukurutu bazina hurbilduz, mununu jada negarlaria garbitu zuen izebarekin.

        Nako hatsanka zebilen, hedailo. Orroaz, erlats. Akidura erraldoiak lur lohitsuan gurutzefikatua. Martizek lanetara jo zuen. Izebak umea troxetan ekarri zion buhameari eta, papo aldea azalduz, bi bularren erdian pausatu. Umearen ezpainek titi puntak bilatzen zituzten goseti, arrakastarik gabe. Buhameak burua altxatu zuen, sabeletik jalgi zitzaion zazpigarrenari behatzeko, izebak semea zela azaldu eta erantsi zion:

        — Gure aitatxiren omenez Teodoro izendatuko dugu.

        Jarraitu zuen:

        — So egizu, esnez egarri da, xerri tipiaren pare titia xerkatzen du! Lagundu ezazu amiñi bat.

        Nakok orduan lehen aldikoz ukitzen zuen Teodororen burua ezkerreko titi malgortuaren gainean mantendu zuen, eztitasunik gabe. Mutikoa murtxa-murtxari tematu zen. Ase ezin.

        Oinka astunak hauteman zituen Graxik. Nor ote zen? Ibaiaren hegira itzulikatu zen eta Bernat auzo zaharra trinkili-trankalaka zetorrela ohartu zen. Eskapatzeko punpa egitera saiatu zen, baina zaharra bera baino zaluago zen oraino:

        — Zer ari haiz hemen barrandan? Hauek ez ditun bederatzi urteko neska batek ikustekoak!

        — Galdu naiz.

        — Galdu? Hi? Gezurtia!

        — Ez deus erran amari, otoi.

        — Haugi...

        Bernaten urratsak etxeraino jarraitu zituen noiztenka atzera begiratzen zuela; batetik, bekatuan harrapatua eta, bestetik, paperean etzan ez zezakeen gauza izugarri baten lekuko izan zelako. Bernat segur aski ez zen isilik egonen, hura zen kalakaria! Amaren erasialdia eta aitaren hira pairatuko zituen.

        Sabelaren barnetik oldartu garrasia ez zuen ahantziko.