—14—

Naufrago itxura penagarria zeukan agurea ikusirik, hala oihaneko zuhaixken eta sasien artean saltaka nola zuhaitzondo marduletako adarrik adar jauzika zebilena, burura etorri zitzaizkidan Berlusgoñik, preso eduki nuenean eman hitza errespetatuz, oihan hartan utzi ninduenean, egin zizkidan azkeneko ohar jakingarriak: kontuz, erabat txotxinduta dago; txotxinduta, suabe esateagatik; ganbara hartuta dauka, burmuinek beste harako hark San Cristobal urtuta egin zituen joareek baino kulunka gehiago egiten diote; Iratiko oihanean dagoela uste du eta zubereraz baizik ez da mintzo; zaintzen zuten andereñoak uxatu zituen zantarkeriak esanez, lotsariak erakutsiz, buztana tente zuela haien atzetik lasterka abiatuz; liburutzar bat eskegi du bere parteetatik; liburutzarrak traba handia egiten dio, eta jauzika eta saltaka dabilenez, izter guztiak zauriz beteta dauzka. Andereñoak uxatu zituenetik, halako sukar mistikoak hartu dio kaskoa, eta malama praktikatzen duela esaten du; izena ere aldatu du; jada ez du inork Kolko deitzea nahi, Jondoni Pettiri Abdul deitzen dela dio; hotz ala bero, heze edo lehor, lastozko kamaina batean etzaten da, zerua aterpe; kamaina inguruko zuhaitzen erdietan hitz bakarreko inskripzio hau idatzi du: KARMA; eta beste erdietan, beste hau: ZANTAR BATZUK ZARIE, BETI GAUZAK KANDBIXATEN; ahotsak entzuten dituela dio eta kinka horretan dagoenean bere aitonarekin hitz egiten du, eta trikitixak laster aurkituko dituztela ziurtatzen dio; belar, fruitu eta sustrairik baizik ez du jaten eta sentsazio fisikoek —mina, plazera, beroa, hotza— ez dutela bere gorputzean eragiten uste du. Baina aitortzen dut liburu bat idazteak ez zuela honaino ekarri zaituen arazoa konponduko; beraz, honengandik ezer espero baduzu... Baina, tira, zuk zeuk ikusi, nik abisatu egin zaitut.

        Zer da malama delako hori? jakin nahi izan nuen.

        Berlusgoñi eta biok adar batetik kulunkaturik, «hou Pitxu hou»ka zebilen gizontto aguretuari begira geunden. Malama sufismoaren manamenduetako bat da; malamaren funtsa da norberak, bakarka eta bere eguneroko bizitzan, santu izan behar duela; baina besteen aurrean santu ez balitz bezala portatu behar dela, hau da, norberaren maila morala apaldu behar dela besteen aurrean, hurkoari laidorik ez egiteko, hain zuzen ere horrela jokatzea bertute gorenaren erakusgarri delakoan, inoren santutasunak gainerako bekatari gizajoak itsutu, bekaiztu, lotsagarri utzi ez ditzan; kanpoan uso, etxean otso horren ifrentzua bezalakoa-edo litzateke: kanpoan otso, etxean uso.

        Berlusgoñik Kolko Mitxoletarekin egoteko ordubete nuela gogorarazi eta partitzeko prestatu zen. Oraintxe duk ene maitea, partitzeko tenoria, jakinarazi zidan. Nik, azkenik nire begi aurrean hainbeste nekeren ondoren Mitxoleta neukala, ez nuen beste kezkarik; hala ere, galdetu egin nion: eta bukaera idatzi diodan liburua? Izan ere, ordu batzuk sartu behar izan ditut hitz horiek denak paperean jartzeko. Belar batzuk sutan egosten ari zen Mitxoletari begira geratu zen. Zuk Mitxoleta ikusi nahi zenuen kosta ahala kosta, ezta? Bada, hor duzu Mitxoleta. Zer inporta du liburuak? Txarra da, inork ez luke argitaratuko.

        Berlusgoñik alde egin zuen.

        Behin baino ez nuen ikusia Kolko Mitxoleta, baina aldi bakar hura nahikoa zen noraino zegoen bestelakotua konturatzeko: nik gizon tente, larderiatsu, zakar eta buru argi bezala gogoratzen nuen; zerikusirik ez kalpar luzea eta bizarra belaunetaraino luze eduki, pilda zarpailtsu eta urratuez jantzi eta eskuak besapera matxangoen moduan eramaten zituen agure harekin.

        Hurbiltzeko saioak geldoak eta nekezak izan ziren. Kolko, edo, berak nahiago zuen bezala, Jondoni Pettiri Abdul ez zen nirekin fio. Hurbiltzen saiatzen nintzen bakoitzean pago-ezkurrak, sustraiak eta harri-legarrak botatzen zizkidan; Australiako basoan antzeko egoerak ikusia bainaiz, ordutik badakit gizartetik aldendu eta egoera pre-humanoan luze bizi izandako gizasemeak erreflexu sozial guztiak galtzen dituela, eta gizartearekiko harremanik den mendrenak ere —baita beste gizaki baten ahotsa entzuteak ere, batzuetan—, egoera horretan garatu duten biziraupenezko mekanismo psikologiko mardoak hauts ditzakeela, eta horrek ondorio oso kaltegarriak eduki ditzakeela egoera horretan dagoen pertsonarentzat. Beraz, tentuz, tentu oso handiz jokatu behar nuela jakinik, bere kamainatik eta bizitokitik nahikoa hurbil eseri nintzen, nire presentzia ohitura bihurtuko zitzaiolako unearen esperoan. Ondorengo gertaerek nire zuhurtzia saritu zuten, eta ohitura hartzeko epea, gehienetan luzea, ikaragarri laburtu zen; are, Mitxoletak nik neuk ere espero ez nituen aurrerapen nabarmenak egin zituen, bere jokabideen aspektu sozialei dagokienez, eta hagitz denbora laburrean, nigana hurbildu zen irribarre zabalarekin, esanez:

        Ieeeeepa! Adixkidia, zieki zuiñ goxo den phausatzia. Ene arrenkürak dütüt urthukirik kanpuala. Derbirako sarrerarik ekharri düzüa? Aupa Aleti!

        Nola aitortuko nion jada ez nuela derbirako sarrerarik? Denbora irabazi behar nuen, aldez edo moldez. Zer egosten ari zara hor? galdetu nion.

        Mitxoletak belarrak egosi berri zituen lapikoa eskuaz hartu eta eskaini egin zidan. Adiskidetze keinua eskertuz, eskua luzatu, lapikoa hartu eta... sekulako garrasia egin nuen: hatzak kiskali zizkidan lapikoak, hain zegoen bero. Agure kabroiak sekulako algara-irrintzia egin zuen; hark epel balego bezala erabiltzen zuen hatzen artean. Beroa eta min fisikoa noraino jasaten zuen erakutsi nahi izan zidan, nonbait; edo, agian, malama delako haren erakustaldia zitekeen, alegia, moralki zer higuingarri zen erakutsi nahiko zuen, bere burua nire aurrean apaltzeko, are doilortzeko; alegia, nire maila moraleko —hau edozein izanik ere— norbait eroso sentiarazteko gonbita zitekeen, bera beti ere putakumeagoa izango zelakoan; ezin jakin. Eutsi nion ostia pare bat emateko gogoari, partez hatzak oraindik erreta eta minduta neuzkalako, partez agure ustez jakintsu hark eman behar zidalako B-12k eskatzen zuen kanon famatua. Azkenik, eta horretarako bidea eginda zegoela iritzirik, aldez aurretik artaz prestaturiko predikua botatzen hasi nintzaion (egoerak erakusten zituen ezpal berriei aurre egiteak agintzen zituen aldaketa txiki batzuekin), kanona eskuratzeko helburuarekin:

        Mitxoleta jauna, edo, hobeto esanda, Jondoni Pettiri Abdul jauna, eginkizun guztiz garrantzizkoa duen mezularia naiz.

        Hemen trabatu nintzen; izan ere, hauek ziren pentsatuta neuzkan hitzak: «Begira ezazu Bitoriano Gandiagarena izan zen estola hau; ikus ezazu Aita Villasantek bere eskuaz ukitu zuen Hamabi Apostoluen postala; uki ezazu aita Kandido Zubizarretak oparian eman zidan salakota; hauek ikusirik ez duzu zalantzarik ñimiñoenik ere izango zuregana bidali nautenen nortasunaz denaz bezainbatean; eta zuk zeuk baiezta dezakezunez beste inork baino hobeki, nire amuleto hauek egiazkoak dira, hots, autentikoak, benetakoak. Hortaz, horrenbestez badakizu nire asmoak onak direla eta nire gogoak bat egiten duela zure orain arteko bizitza oparo eta joria gidatu duten printzipioekin». Baina, jakina, lehen Aita Zaindarien Gazteluko ziega zaintzen zuena lotzeko estola erabili bainuen, eta gero antropofagoekin izandako gorabeheren ondorioz, hori esatea ezinezkoa zen. Bizitzan egoerari egokitzen jakitea dohain handia da, ordea, nik oparo dudan dohaina, eta pasarte hau aldatu nuen, haren ordez beste hau esanez, eztarriko marranta arintzeko erabili nuen zalantzazko une labur-labur baten ondoren: «Baina ez larritu, hemendik alde egiten dudanetik aurrera ez dut atsedenik hartuko derbirako sarrera bat, zer diot bat, bi, bi sarrera lortzen ditudan arte». Hau konpondurik, hasieratik pentsatuta neukan bidetik segitu nuen:

        Baina gaur laguntza eske natorkizu, zeren, oraindik denbora luzeegi ez dela, B-12 izeneko martetar bat etorri baitzaigu Arantzazura, martetar euskaldun bat, zeren, inoiz susmatu bezala, azkenean frogatu baita hiperespazioan euskaraz baizik ez dela mintzatzen; eta B-12 delakoari, ikusirik bere osasun linguistikoaren egoera ezin hobea, eskatu genion gure hizkuntza salbatzeko beharko genituzkeen baliabideez eta bitartekoez horni gintzan. Nahi genuela hizkuntza sendoa, beti bat, bere hiztun guztiak bertan eroso sentitzeko modukoa, eta beti jori, norberak bere bitxikeriak eta ezberdintasunak islaturik ikusteko modukoa; jakintza eta munduaren plegu guztiak bere baitan, ahalegin berezirik gabe hartuko zituena, zientzia bezala josteta, olgetarako ongi zorroztua, amodiorako bezala gorrotorako, bakerako bezala gerrarako, malgua eta sortzailea baina harrizkoa eta betierekoa, noranahikoa, jakintzaren hegoak igoa, muin betirakoa eta, funtsean, munduan den guztiari egokia eta zehaztua. Eta izan zen kontua ezen B-12 delakoak erantzun zuela esanez, lehenbizi, hagitz plazer handiaz konplituko zuela gure eskaera, eta halaber esanez, bigarren, horretarako behar genuen lehen gauza literatur kanon bat edukitzea zela, hortik abiatuko genuela gure eraikuntza linguistiko erraldoi, gogoangarri eta atzeraezina.

        Horiek horrela, eta B-12k zer eskatzen zigun oso zehatz jakin gabe, hasieratik beretik oso garbi ikusi genuen zu zinela orientabide egokiak emango lizkigukeen pertsona. Ez dizut ukatuko zuregana iristeko egin behar izan dudan periploan hainbat gauza ikasi dudala, eta horien artean, kanon batek balio duela —uste dut— hizkuntza gotorragotzeko, idazleak hobetzeko, hiztunak biderkatzeko, erakundeak sortzeko, unibertsitatea pizteko, kritika sendotzeko eta abar. Nago, neure artean, hagitz tramankulu boteretsu eta eragingarria dela kanon delakoa.

        Aurrekari hauek guztiak azaldurik, iritsi da nire eskaera zehatza egiteko unea, zeina izango baita, eta, uste dudanez, ustekabean harrapatuko ez baitzaitu: lagunduko al diguzu, o Jondoni Pettiri Abdul guztiz jakintsua eta ohoretsua, kanon delakoa eraikitzen, egiten edo lortzen, dena —pertsona, animalia edo gauza— delarik ere?

        Mitxoletak «Deitü zaidazü Abdulin» arrapostu zuen. Eta gero, begiak maltzurkeriazko tanta lodiez pelatuak, destainazko ukituak ahotsean, kanona, kanona, horiek xorakeriak ditützü; dostetazko ume-engainagarriak. Isildu zen une batez. Eta gero: alua...

        Ondoren ahotsa apaldu zuen eta alde guztietara begiratu, beldurrez-edo balitz bezala: Hülan zite. Urdüritzen zitidazü arhin arhina zirela. Zainetan odol düdano nik ez diozüt emanen paper hau nehori, hau behar düzü kanona baino haboro. Akademiako kideer helarazi behar ditiezü, othoi.

        Agureak ahots apalez baina premiaz esan zidan hau guztia. Irakurri egin nituen atorra urratuaren azpitik atera eta luzatu zizkidan orri zimur eta zikinak. Hauxe, zehatz esateko:

        Akademiako jaunak eta andreak:

        Nahiko nuke esan, kortesiak agintzen duen bezala, atsegin handiz ekiten diodala nire txosten hau idazteari, baina burutik orporaino blaitzen nauen sentimendua ez da hain atsegina, inola ere ez, txostengai den hitzari buruzko susmorik txarrenak baieztatu diren ber.

        Luzeegi ez jotzea espero dudan azalpen baten bidez ulertuko duzue ongien nire gaurko jarrera alua hitzari dagokionez. Pazientzia pixka bat eskatzen dizuet, beraz.

        Cocuyo da, zoologian, Pyrophorus generoko koleoptero elateridoen hainbat espezieri ematen zaien izena. Hiruren bat zentimetroko gorputza dute, eta intsektu argi-emaileak dira, are argirik gehien ematen omen duten intsektuak, edo halaxe dute fama, bederen, soin-en borraren bi aldeetan argia ematen duten bi organo dituztelako, baita beste bat ere, abdomenaren azpiko aldean. Azken hau, alabaina, hegan ari direnean baizik ez da ikusten. Espezie hauetako larbek eta are arrautzek ere argia ematen dute, halako moldez non, emeek, arrautzez zamaturik direlarik, nolabaiteko argitasun lausoa jaulkitzen baitute abdomenak betetzen duen espaziotik. Jaulkitzen duten argiaren uhin-luzera 486-720 mmkoa izaten da.

        Cocuyo hau Ertamerikan aurkitzen da, eta, diotenez, bertako indioek intsektu hau erabiltzen zuten euren txabolak argitzeko. Ez hori bakarrik; fama da neskatxek cocuyoak lotzen zituztela adatsean gaueko jaietan, eta oinetan itsasten zituztela gauez bideak ikusi ahal izateko. Ni proba egin gabe nago, noski, baina esaten dute Pyrophorus bakar batek ematen duen argitan irakurtzea badagoela. Argia emate honek, eta hau zientzialarien iritzia da, sexu-erakarmenarekin du zerikusia.

        Gauzak honela, uste dut nirekin bat egingo duzuela esaten badut ez dela batere burubero baten burutazioa pentsatzea ezen, indio haien sinbologian behintzat, cocuyo delako honek irmoki lotuta egon behar duela euren iruditeria sexualarekin; tropikoko gauetako jaian, danborrak eta xirulak euren soinua barreiatzen dutela, tribuko gazteak landare haluzinogenoren baten eraginpean daudela, neskatxak ageri dira ileak intsektu argi-emailez koroaturik, buru-argi... Uste dut zeuen arteko hotzenak ere ulertuko duela zer esan nahi dudan. Hortaz, niretzat zalantzarik ez dago cocuyo delakoa, euren hizkera arruntean, konnotazio eta iradokizun sexualez mukuru zamatutako hitz markatua izango dela. Are, txosten hau, premia zela-ta, oraintxe bertan idaztera honetaratua, ez dut egiterik izan, nire hasierako asmoa zen bezala, hango herri-literaturaren azterketa. Esan gabe doa ziur nagoela azterketa horrek, inork egingo balu, nire tesiaren aldeko froga ugari eskainiko lituzkeela.

        Eta bada besterik. Txostena prestatzeko ibili ditudan entomologia-tratatuetan intsektu horren forma, itxura ikusi ahal izan dut. Barkatuko didazue gordinegi mintzo naizela uste baduzue, baina esan behar dut cocuyo horren morfologiak antzekotasun nabarmenak dituela emakumearen organo sexualekin. Alegia, kui txiki eta estu bezalako burutxoa du, non konkor ñimiño bat nabarmentzen baita, eta handik behera, soin-enborra zabaltzen da, burua halako hiru izango diren hegal banak alboetatik babesten duela, halako moldez non emakumearen klitori eta ezpain lodiekin paralelismoa ez sortzea ia ezinezkoa baita.

        Segi dezadan aurrera nire azalpen luzexka honekin, zuei, jaun eta andre akademikoei, berriz pazientzia eskaturik.

        Dakigunez, alua hitza Nicolas Landucchik edo Landuciok jaso zuen lehen aldiz hiztegi batera, 1562 urtean egin zuen hiztegi deitoratu hartan preseski. Ez dizuet azaldu behar, nik neuk baino hobeki dakizuelako, zer erdeinu historiko jaso duen hiztegi horrek, menderik mende nola baztertu eta gutxietsi den, ez eta zein izan ziren gutxiespen horren arrazoiak: egilea toskanoa izatea, hau da, italiar arrotza, eta, ustez, gaztelaniatik eta erdaretatik hitz asko jasotzea.

        Egia da, bestalde, hiztegigintzan dauden joera berriagoak saiatu direla Landucchiren hiztegiari duen dudagabeko garrantzia aitortzen, purismo antzuak alde batera utzirik, Gasteiz aldean orduan hitz egingo zen euskararen lekukotasuna ematen digunez, eta beraz, inoizko euskara bizi baten lekukotasuna ematen digunez. Puntu honetara iritsirik gogorarazi behar da azken gogoetek eta espekulazioek aitortzen dutela Gasteizko XVI. mendeko euskara hagitz kutsatua izango zela bai tratulari kastillanoek erabilitako hainbat hitzekin, nola mandazain eta bidaiari errioxarren erromantzearekin, eta are Bizkai aldeko kostaldetik etorririko marinel eta menturazaleen euskararekin ere. Horietatik ez gutxi —beharrezkoa da hau nabarmentzea—, hirurogeita hamar urte lehenago aurkitu zen kontinente berritik —hots, Ameriketatik— pasatuak izango ziren. Ez da zaila imajinatzea Ameriketatik ibilitako beterano hauek Arabako Errioxako ardo pitxer baten inguruan txirikordatuko ziren solasen eta berriketen protagonista nagusiak izango zirela, kontinente berriko azturak deskribatzean, edo han jokatutako gatazkak berritzean, bizimoduak eta xehetasun geografikoak kontatzean, jende guztia euren berbeta entzuteko zain egongo zelarik. Eta, bestalde, denon ezaguna da itsasoko jendearen mihi arina eta berriketa lotsagaberako joera, alberdanian aritzeko jaidura. Hau guztia funtsezkoa da atera dudan ondorioaren sinesgarritasuna epaitu ahal izateko.

        Funtsezkoa da, zeren, cocuyo eta alua hitzen artean bada harremanik, eta ez nolanahikoa, gainera: alua da, hain zuzen, Ertamerikako indigenek cocuyo intsektua izendatzeko erabiltzen duten hitz usuago, familiarrago, informalago eta kolokialagoa.

        Hortaz, nire ondorioa da gure alua ez dela gurea, Ertamerikako indigenena baizik, marinel bizkaitarrek ikasi eta garraiatua Euskal Herriraino, eta Landucchik jasoa. Eta, beraz, alua esaten dugunean, bene-benetan izendatzen ari garena Pyrophorus generoko intsektu bat dela.

        Hau baieztatuko balitz, begiratu ahalko genioke euskaldunok elkarren aurpegiari lotsak akabatu gabe? Nago ahozko transmisioa ez, nori transmititu ere bukatuko zela, transmisiogaiak sortzen, edo transmisiogaiak sortzeko zereginean ere orain arte oso grinatsuak ageri garen edo ez alde batera utzita.

        Edonola ere, Bribon Parasolak euskal hiztegia ez dela euskal, ez eta hiztegia ere, demostratzeko egiten ari den saio eskerga (dagoeneko hogei mila hitz sasikotik gora bildu baitu zortzi liburukitan, oso oker ez banago) osatzeko txosten hau erabili nahiko balu, nire aldetik ez litzateke inolako oztoporik egongo.

        Horrenbestez, eta begirune handiz,

Kolko Mitxoleta

        Irakurtzeari utzi nion. Ezbairik gabe, tipo hura burutik zegoen. Harekin ez zegoen zer eginik. Azken finean, zer zen Kolko Mitxoleta? Gizon bat besterik ez; hauskorra eta zaurigarria hortaz, oso jakintsua izanagatik. Errukitu nintzen; paperak eta liburuak alde batera utzi eta gizatasunak eskatzen dituen lehen sorospenak eman behar nizkiola otu zitzaidan. Abdulin —esan nion, poliki eta ez nazka pittin bat sentitu gabe bere izter barrua arakatuz, non liburu potoloa zintzilik, eta beronek eragin zauri itsusiak ageri ziren—, liburu honekin... Ez al dizu traba egiten ibiltzean? Beharbada puntu batzuk jarri beharko lizkizukete.

        Ni zauriez ari nintzen, noski.

        Ez, erantzun zidan Mitxoletak, pundüak ez; liburu hunek komak non eta nola ezar beizik ez dizü azaltzen. Pundüak nola ezar erraiten dizüna kendu behar izan nüan, ezpeinüan biak batera karriatu. Gazteago banendi...

        Berlusgoñi azaldu zen, une hartan, ordubeteko epea iraungi zela esanez. Azken saioa egin nuen Mitxoletarekin. Ez nuen txoritara botako oihan hartaraino eraman ninduen ahalegina; ez nuen eskubiderik beren konfiantza nire eskuetan ipini zuten horien guztien esperantza zapuzteko. Mitxoletarengana itzuli nintzen, presak eta larriak ahotsa desitxuratuta: kanona, mesedez, kanona...

        Kolko Mitxoleta, ordurako, lur jorran ari zen, eskuz, merendatzeko zizareen bila. Kanon hitza entzun eta burua altxatu zuen, oso aspaldi entzundako zerbaitez gogoratuko bailitzan. Gero keinu zehaztu gabe bat egin zuen, lurrean zegoen hurrondo-makila bat seinalatuz. Kanonik? Eraman ezazü hori, plazer badüzü.

        Sentipen kontraesankorrak nituen oihan hura, nire hurrondo-makila eskuan, abandonatu nuenean. Atzean, urrutian, paisajeko puntu beltz txiki bihurturiko Mitxoletaren garrasia entzun nuen azkeneko aldiz; arbasoen garrasi sakona, belaunaldi askotako borroka irrintzi menderakaitza, euskal garaipenaren oihu harroa:

        Aleeeeeeeeeeeeeeeeeeetí!