L'OS À MOELLE-N HASITAKO SOLASA

Pirinioak ageri ziren behean, eta eguzki eder batek egiten zuen distira Espainiako Aire Indarren hegazkinaren hegalean. Nik ere kapelua galduko nukeen, zuk legez kapelua eroan izan banu Marseillatik Bruselarako trenean edo hegazkineko leihotik burua ateratzen ahal balitz, aurpegian haize freskoa nabaritzeko gogoa neukan: inoiz ezagutuko ditudan etxe eta hoteletako gela kopurua baino askoz ziega gehiago habitatua nintzen ordurako. Bularra bete ilusio gindoazen, kartzela tortura heriotza gero eta urrunago zeuden. Ezin izan nindutenez hil, kendu egin behar zuten nire izena herritarren nominatik. Frantziak ere ez ninduen gura, zu atxilotu zintuen Thiellement komisarioak agintzen zuen oraindino Marseillan, munduan, bere albuma galtzarbean daroala dabil Europa osoan barrena, gure argazkiak biltzen ditu eta azpian sententzia bana digu paratzen, ohar profesional bat bihar tribunalek zuhur epai gaitzaten edo Portas lotinant guztiek jakin dezaten zelako materiala daukaten esku artean, baldin barriro atxilotzen bagaituzte. Frantziarrek zu eroan zintuzten legez ginderoatzaten espainiarrek, eta zu legez gindoazen pozik Bruselako erbestera, bagenekielako atzerriratze hura laburra izango zela, formalismo hutsa zela, laster itzuliko ginela barriro gure herritarrekin batera borroka egitera helduago zailduago zuhurrago. Eguzkia bihotzean generoan.

        Burua aterako nukeen leihotik eta haizeak kapelua eroango zidakeen. Hegazkin hartan, ordea, ez zihoan maleta zabaldu eta zuri legez bere kapelu zahar bat eskain ziezadakeen bidaiari ona. Justizia bere buruaz lotsa den arora iritsiak gara aspaldion, jadanik atxilotuak presoak deserrituak ez dira bidaiarien linean eroaten, atsoek ez dute ogitartekorik eskaintzen ahal kateatuari, umeek ezin gaituzte miretsi gaiztagin gogorrak baikinan, neska gazteak ezin litezke kriminalaz maitemindu, urkatzeak ere ez dira egiten jendaurrean. Hori lortua dugu. Hegazkin militar baten ginderoatzaten espainiarrek, guretako espreski eginiko hegaldian. «Irabazi duzue!», zioskuten poliziek. Ez zen egia, postura hasi besterik ez zen egin. Uste dut denok ere antzeko pentsamendua erabili genuela, «Bidaia doan daukagu behintzat!» esan zuen gutariko norbaitek, ezkor baino ironiko.

        Lur hartu genuen eta ez ginen mugitu ere egin, oraindino eskuak aulkiari pheiatuak beganitu moduan gelditu ginen guregana zetorren Polizia belgikarraren mikrobusari begira. Eskailera itsatsi ziguten arte ez ginen zutundu. Aurreskua emon ziguten gure zaindariek, «Zorte on!» entzun nuen urteterakoan burua makurtzean. Aireportuko zorua zapaldu genueneko zabaldu ziguten mikrobusaren atea, atxilotuak geundela emoten zuen.

        — Begira! —esan zidan Mateok.

        Polizia belgikarrek atzera bidali zituzten polizia espainiarrak beren hegazkinera, ez zieten aireportuko zorua zapaltzen utzi.

        — Estatuari borroka irabazten ari gara! —esan zidan ostera ahapetik eta erdi txantxetan.

        Hirian barrena eroan gintuzten, karrika ilun eta estuen artean. Taberna eta denda askok izen espainiarrak zituzten.

        — Etorkinak —komentatu nuen.

        — Edo Felipe II.aren bosgarren kolumna! —irri baten Mateok.

        Ez geunden atxilotuak, Grand Placen utzi gintuzten. Arrosa sorta bat erosi genuen, paparrean eta belarrian ipini genituen, ezkontza batetik zetorzkeen ijituak legez. Bazter baten ikurrin bat azaldu zen, eta handik aurrera ez genuen bakerik izan.

Ni baino zaharragoa zen, eta halanbe «Ni zuengatik politizatu nintzen», ziostan kazetariak, «68ko maiatzak egin ez zuena lortu duzue zuek». Bufanda bat zerabilen nasai eta luze, unibertsitario eternoa bilakatua.

        — Ez dizut elkarrizketarik emongo. Prentsaurrekoan esango ditugu denok esatekoak, bihar.

        — Ez naiz horregatik hurreratu. Eskerrak emotera etorri naiz, zu hil behar zintuztenean ohartu nintzen Europan faxismoa bizirik zegoela. Eta borrokatu egin nuen, eta Poliziak tiro egin zigun, Europan.

        Zaurituak hildakoak sutan inmolatuak egon ziren ni eta nire ondotik Jeneralak lohizulora kondenatu zituen haiek bizirik ateratzeko. Eta eskerrak emoten zizkidaten, basakeria garai litekeela ikasten lagundu nuelako edo zanpatuen gatza emon nielako dastatzera. Urkatu baten adorea eskertzen balute moduan.

        — Mesede bat eskatuko diat, ordainez.

        Garagardoari egin zion jaramon erantzun aurretik.

        — Ez zaukaat kontaktu askorik. Ezingo diat paper faltsurik eskuratu.

        — Nire lagun baten barri behar diat. Hemen ibili zuan, eta hari buruzko datuak gura ditiat.

        Zor bat neukan zuregana, hori besterik ez neukan buruan heriotzatik urten nuenez gero, nire izuak neuretzat gordetzen lagundu izana zor nizun. Pribatuan, ni ere garrotatua izan nintzen.

        Ezaguna egiten zitzaion zure izena, baina apuntatu egin zuen badaezpadan, ez ei zegoen oso jantzia Espainiako historian. Idazten ari zela galdetu zidan:

        — Zer asmo daukak hik? Asiloa eskatu behar duk? Klandestinoki itzuli behar duk?

        — Hik ez duk etsiko heure interbiua lortu arte... —babestu behar nuela pentsatu nuen—. Belgikan, tipografia klandestinorik bazagok?

        Mira eginda gelditu zitzaidan.

        — Ez zakiat... —polizia zelakoan ari nintzela pentsatuko zuen—. Baliteke...

        — Tipografia klandestinorik behar ez duen herri baten bizi gura diat.

        Ez zuen gehiago itauntzeko astirik izan. Eugenio algaraka etorri zitzaigun «Begira ezak, begira ezak!» ziostala bere buruaren ohar eginez. Urteak ziren zurrutik egiten ez genuela, loratuta egon behar zuen, antza.

        — Goazen argazki denda batera, muztaxako aparra urtu baino lehen!

        Hartu ninduen lepotik, eta urteterakoan kazetariaren barrea ikusi nuen ispiluan. Bikainaren keinua egin zidan ukabiletik atzamar pototsa goitituta begi bat itsutuz. Estreinakoa nuen horrela despeditzen nindutela.

Ez zegoen inor Volsunik-ekoen egoitzan, harritu gintuen europarrak tenoreko ez ibiltzea. Laster azaldu beharko zutenez, Barrikadetako Plazan berton jesarri ginen, zain. Zenbat aldiz egona nintzen pertsonaren bat hiltzeko zorian, galdetu zidan orduan Mateok. Zenbat aldiz noratu nuen kanoia etsaiarengana, esan gura zuen. Mateoren galdera hark gure orduko militantziaren maila emoten zuen.

        — Inor akabatu gura izatea duk bat, eta oso bestelakoa miratu ahal izatea. Menaka sakatzeko, aukerak eduki behar dituk.

        Erdi txantxetan kontatu zidan:

        — Ni behin egon ninduan pistola atera eta dena amaitzeko zorian. Horrelaxe nengoen, honen antzeko banku baten, parkean, eta tipo bat jarri zitzaidaan aldamenean.

        — Polizia izango zuan eta adarra jo gura izango zian, jolastu, hire tenplea hausteko.

        — Edo berak ere amaitzeko gogoa edukiko zian. Hil nezala gura izango zian. Gertatzen duk. Baina eskua burdinari emona neukala altxa eta alde egin zian tipoak. Eta nik berton amaituko nian dena, segundo batzuk beranduago altxa izan balitz.

        «Dena amaitu», «amaitzeko gogoa», jokoan ari zen. Aldatua zegoen, sei urte lehenago Burgosko kartzelan hilabetez ezagutu nuen hartatik oso aldatua iruditu zitzaidan. Edo ez nuen azaletik baino ezagutu.

        — Beldur ninduan, izugarrizko beldurra neukaan, nik larregi nekien eta segur nengoen ez nuela tortura gainditu ahal izango. Ez nian atxilotua izan gura.

        Hemezortzi egun eduki zuten beren Montjuich ugarietariko baten, Lilio.

        — Nik Txabi ekartzen nian gomutara, indarra emoten zidaan.

        — Horretarako hil zuan bera, guk eutsi ahal izan genezan torturan, zelako kabroia! —esan zuen hunkiturik.

        Eztul egin zuen eta hasitako solasera itzuli zen ostera.

        — Batzuetan hobe duk dena berton amaitzea. Hik, espero huen bizirik urtetea?

        Orduantxe neukan aukera, Lilio, norainoko koldarra nintzen aitortzeko. Orduantxe, ez nuela uste batere gudari hilko nintzenik aitortzeko. Baina izuak barneratu nituen ostera ere.

        — Ez.

        — Ja, ja! Grazia handia egingo zian hiri, ezta, Jeneralak ezin hinduela indultatu esan nuenean!

        — Hire berbak, Mateo, zakurraren putza zituan niretako.

        Ez zuen erantzun, Flandriako banderako lehoiaren higidurei begira zegoen, nik esandakoak ardura ez balio legez. Damutu nintzen nire xalotasunaz.

        — Mateo, ni...

        Urkabe zitalean haga lotsagarrian pikota laidozkoan garrote bilauan lotuko nindutela esan niezaion baino lehen lasterka zoro baten abiatu zen Vesaliusen monumenturaino, autoek harrapa zezatela gura izango balu legez. Usoak hodei baten haizatu ziren. Barre egin zidan handik, eskua pistola eginda noratzen zidala. Gero eskua gidariaren aldeko leihatilan ipinita bazterreko autoen belozimetroari erreparatzen hasi zen. Abiadura handikoenaren bila balebil moduan, bahituran hartzeko. Presa geneukan iraultza egiteko.

Letra fakultateko jangelan zitatu ninduen, unibertsitario eternoa zen zinez Jean Claude hura. Bizimodu bat izan zitekeela pentsatu nuen, azken ikasturtea behin eta barriz errepikatzen, kolaborazioak egingo zituen ezkerreko aldizkarietan, beharbada ama alargunaren etxean bizi zen.

        — Klaseak emoten ditiat hilean bitan.

        Egia izan behar zuen, baina ikasleek gelakide bati legez egiten zioten galde. Jantoki merkeak ikasleendako eta hika egin dakiekeen irakasle politizatuak, Europan nengoen. Argazki bat atera zuen liburu lodi batetik, luzatu egin zidan. Lehen planoan zegoen katabutak eta lore koroak erdi estalia, Txikiren ama ageri zen negarrez, semearen eta Otaegiren pegatina paparrean.

        — Ni salbatu nindutelako fusilatu zitiztean hauek. Ni bizirik laga behar izan nindutelako fusilatu zitiztean.

        Ez entzuna egin zidan. Atzamarra ipini zuen koroa baten erdian.

        — Koroa honek zinta bat zaukak, eta zintak berba batzuk zauzkak.

        «Txiki nire lagunari. Alekos Panagulis» irakurtzen ahal zen. Ez nuen aditu.

        — Ni kartzelan egon nauk. Ezin diat lagundu.

        Gero, urteetara, Oriana Falacciren liburu bat oparitu zidaten. Orduan jakin nuen nor zen Panagulis, Grezia tiraniatik libratu gura zuen idealista bat, dinamitaren erabilera zehatz eta garbia sinesten zuen zoro bat, Lilio, miretsi egiten gintuen zoro miresgarri bat. Baina kazetariak bazeukan, antza, haren barri ordurako.

        — Zer harremon mota eduki izan duzue separatista euskaldunok iraultzaile greziarrekin?

        Damutu nintzen mesederik eskatu izana. Jakin behar zuen nik ezin nezakeela deus jakin, baina interbiuren bat gura zuen nonbait, edo tertulia politikoak maite zituen.

        — Oso estua eta sakona. Haiek koronelek zanpatuak egon zituan, eta gu Jeneral batek, oraintsu arte.

        — Jeneralak ordezko izendatu zuen erregeak greziarren errege ohiaren arreba dik emazte.

        Algara egin nuen. Guk iratzarria izan arren, intrigategi handi bat legez ulertzen zuen Jean Claudek jardun politikoa.

        — Eta nire lagunaz, zer zaukagu?

        — Marseillatik ekarri zitean deportaturik Bruselara, Liejan ari izan zuan beharrean gero. Bazaudek artikulu batzuk haren omenez, hil zutenean. Mikrofilmetan zaudek historia fakultatean, kopiatzeko eskatu diat. Presakakoak dituk?

        Ez ginen luzaz egon Bruselan. Laster heldu zitzaigun agindua itzul gintezela, agerpen publiko bat zegoen antolatua isilean.

        — Gozoa egongo duk hire kazetari hori, horrek gurekin etorri gura izango zian! —komentatu zidan Mateok bide bazterreko makatzei begira.

        Nik ez nuen hartan pentsatzen. Jeneralak ez ote zuen kalkulatu ni bizirik lagata anulatu egingo ninduela, galdetzen nion neure buruari Euskal Herrirako bidean. Ez nuen inoiz jakingo ekintzarik onena legez begitandu nuen neure heriotza lazgarria bizitzeko gai izango nintzatekeen.

Zure heriotzaren ikaraz egun baten, faxismoaren aurkako gerra galduak eragindako exilioagatik mende erdiz, bertoko jauna hila delako gaur, zarratuak ezagutu dituzte maizenik bergararrek Olasoneko leihoak. Eder zait leiho itsuen luto zibil hau. Zuregatik dela pentsatzen dut, Bergarara etortzen naizen aldiro: patio honetan urkamendia ikusiko dut beti nik, eta uste dut hori dela behar duena zure memoriak hemen, Espainiak hiltzeko zigorra legeria zibiletik kendua dueneon.

        — Terrorismoaren apologia egin gura duzuela esango ditek!

        Arrazoi dauka Jean Claudek, nik baino hobeto ezagutzen ditu nire etsai politikoak. Sorbaldarainoko uleak zuritu egin zaizkio, baina gainontzekoan betiereko unibertsitarioa da, hogeita gehiago urte geroago ekarri dizkit agindu zizkidan zuri buruzko artikuluen fotokopiak. Erreportaia bat ari da prestatzen bi milagarrenerako.

        — Baina terrorismoaren kondena duk ordea, garrote bilaua publikoki erakustea.

        Ezetz egiten dit, berak ez die fede onik sinesten burgesei. Proposatuko diet, halanbe, gure koalizioko zinegotziei. Menturaz halako baten aurkeztuko da Bergarako udalean proposamen bat, kartzela zaharreko patioan zure hilduraren aulkia para dadin. Eta onartzen bada, orduan aginduko dugu zabal daitezela leihoak Olasonekoan ere, amai dadila dolu inkonsziente hau, Bergara osoak ikus dezala zelan odol tantak gerezi bilakatzen diren. Cienfuegosek amesten duen uharte librearen sinboloa izango da. Bera izan zen, sinetsia nago, lore gorriak ekarri zituena urtero zure hilobira abuztuaren hogeian, «Gli tuo fratelli» zioen zinta bategaz. Geu ginen, esaten dizute ordea eskuineko euskal abertzaleek, geu ginen urtero hemen azaltzen ginenak lore eskainka, Euskal Herriaren menpekotasuna salatu eta Espainiaren harrokeria jotzeko. Geu ginen abuztuaren zortzia ospagarri deklaratu genuenak. Kriminala egunez, aingeru baliagarria gauez, horixe izan zaitu nire herriak luzaz. Bertoko heroi isilpekoa egin izan zaituzte, zure egitatearen dimentsioa aduana afera batera ekarriz. Lotsa naiz neure herriaz.

        Zerbait hartu du Jean Claudek bere kaierean, ulertzen ez dudan letra laxo batez, pipari inoiz baino ke handiagoak kentzen dizkiola. Bruselara eroango ei nau, elkar ezagutu genuen L'Os à Moelle zaharrean berton hasi gura du dokumentala, eta orduko berbetagaz.

        — Zergatik hurreratu hintzen niregana? Besteak ere han zauden!

        Pipa hortz artean daukala egiten dit berba.

        — Garaile itxura zeukatean jadanik batzuek.

        Ez da egia, orduan ez genekien zelako ibilia egingo genuen, orduan ez genekien zelako bideak proposatuko zizkigun Europan homologatutako sistema batek, Jeneralak hiltzeko zorian eta bizirako katean eduki gintuenoi.

        — Koitaduena neu nintzela esan gura duk.

        — Kausa galduen zaleok erraz ezagutzen dugu elkar.

        — Banian burkide bat... Txabi zian izena...

        — Zuen lehen hildakoa.

        Ez nuen espero, harritu egin nau Jean Claudek. Galduen artean ikusten du, antza, gure kausa. Zaletu egin da behintzat guregana.

        — Hauxe utzi zian idatzia, «nik funtsean maitatu besterik ez dut egin gura, baina bizitza arduratuko da halan jazo ez dadin». Gu ez gaituk zaleak, gu eragile eta biktimak gaituk.

        — Barka... ez nian neure burua zuekin alderatu gura.

        Marra batzuk egin ditu kaierean, kartzela eta Olasoneko etxea itxuratuz.

        — Hemen grabatuko diagu gero hire interbiu nagusia.

        Jaumek eta Dolorsek oraindino torturan jarraitzen dutela esaten azalduko naiz, baina zer ote daki Europak bakardadeaz eta metalaren erresistentziaz? Lepoa garrotean legez hautsi zen wolframezko haria, eta argia eten egin zen bere burutik. Zenbat urte behar ote ditu langileriaren planeta jotzeko?

        — Lortuko duzue inori saltzea, dokumental hori?

        — Flandrian baduzue arrakastarik, euskaldunok! —zirritu egin dit, maltzur, eskumako begia. Frantsesek belgikarrei legez egiten die trufa waloniar honek gure lagun flandriarrei. Ordainak emon gura izan dizkiot:

        — Halanbe, guk ez diagu inoiz Kongo bat kolonizatu ahal izan!

        Barre egin du pipa ahotik kenduta, gogotik egin du barre.

        — Elefanteak maite zituen Leopold errege bat izan ez duzuelako! Zuek oraindino «gora euskadi askatuta» fasean zaudete. Zuek aberriagatik hiltzen zarete oraindino...

        Zarratu du. Altxa egin gara, herri barrurantz hartu dugu.

        — Heriotzakoan, ez nukeen halakorik oihukatuko...

        Isilik gelditu da, pipako tabakoa txotx bategaz harrotzen. Supiztekoa luzatu diot. Irazekitzen duen artean aitortu dut, neure kolkorako moduan, bere herrian Mateori ezin esan izan niona:

        — «Germinal!» oihu egiteko adina adore eduki gura izango nukeen. Horixe egin gura nuen aldarri urkamendian.

        — Urkamendian? —zinez harrituta begiratu dit tabakoa irazekitzeari lagata.

        Zure berbak indartu ninduen, zu hil zinen legez hil zinelako egon nintzen prest, bezpera izutu baten, harro hiltzen saiatzeko. Dardara barik igan gura nuen urkamendiko mailadia, Cienfuegosen beroa hartuko nuela pentsatu nuen, eskua zurajean ipinita. Zeremonia gisa, bai, begitandu nuen neure heriotza. Nire zain zeuden eta garaiz iritsi gura nuen Txabik legez zuk legez. Eta horretarako munduko zapaldu guztien elkartasunak ezin emon ziezadakeen arrazoi intimo bat behar nuen nik ere, arratoiaren ausikia adorez hartzeko. Amorru zibikoari gaineratuko zitzaion obsesio onuragarri bat, heriotzarik ankerrena desiratu ahal izateko. Zure metala behar nuen, Lilio, gogor, urtze-punturik altueneko gai izan behar nuen nik ere. Wolframa izan behar nuen, argi emoteko.

        — Egon haiz aspaldion Trafalgar Squaren?

        Ez da asko harritu nire kazetari hau. Supiztekoa itzuli dit erantzun aurretik.

        — Iaz. Zer ba?

        — Ikusi huen emakume kaskamotz bat?

        — Jende asko zebilen, zelan gura duk...?

        — Emakume kaskamotz bat, traktak banatzen eta elkartasuna eskatzen munduko oinezkoei.

        Pipa amatatu zaio ostera. Ahurraren kontra jo du husteko. Zikindu egin du eskua, baina ez du errautsa lurrera jaurti. Ukabilean bildu du.

        — Ez, ez nian halakorik ikusi, ez diat uste behintzat.

        — Hari egin behar diok dokumentala. Hargatik garai dezake batek heriotza bilauenaren ikara.

        Zaborrontzi baten laga du errautsa. Txalo egin du kedarra astinduz, eta besotik oratu dit ikasle bat banindu moduan.

        — Datorren astean Chiapasera noak. Edukiko duk mezuren bat harako, ezta?

        Eta Cienfuegosek tu egiten duen moduan keinatu dit ostera ere eskumako begia. Zoriontsua dirudi Jean Claudek, konspirazio unibertsala sinetsita.