—23—

Gerla bukaera ilun iduripena gogoan, Gaiarre karrikaren izkinan aurkitu nintzen laster. Zazpiak aldeko Erriberako eguzkiaren meneko. Jason Gonzalez de Mendaviak prestatzen zidan apartamenduraino oinez abiatu nintzen, komisaldegitik harriturik solt eta sano ateraturik. Tutera zaharreko kale hertsietan barna, aire idorra usaintzen nuen, libertate eta arintasun perfumea zekarkidala. Ideietan baikor nintzen aspaldiko partez eta burutik zigi-zaga motelka Uritz gaixoaren begitartea ibiltzen zitzaidan, sustatzaile. Halatan, espero nuen zaraitzuarra etxean nere haiduru zegokeela, amaiera baten ahuspearen elkarrekin ohoratzeko.

        Horren ordez, apartamendu fresko eta argigabean sartu nintzenean, Jason kausitu nuen. Eleant zen, zorionaren zigilua begietan zeramala.

        — Milesker! Gertatu zaionaz oroitzen da orain Uritz. Abokatu batekin hitz egin dut eta gaurtik aurrera Justizia mailan borrokatuko gara.

        — Hobe.

        — Ez duzu pozik ematen —artekatu zuen gizonak—. Zer dela eta? Lan ederra egin duzue!

        — Non da Joana?

        — Iruñera beharra zeukala esan dit —erantsi zidan Jasonek eta sorbaldetarik tinkatuz—: Lortu duzu! Andreak eta biok eskertzen zaitugu! Ezinezkoa zen bestela!

        — Inkesta luze eta nekosoa izan da.

        — Bai, eta peligrosoa ere bai.

        — Joana... —hasperen etsitua libratu nuen.

        Tuterako komarkan nintzenez geroztik, Joanaren ausentziaz, izpiritua urratzen nabaritu nuen bigabostetan, eta orduan Zeldaren begitarte desiragarria hedatzen zitzaidan premia gorri gisa, bake-eremu antzera, ezinaren aurkako murraila bailitzan. Tiria bortitza nigan sutzen sentitu nuen, eta itseskatuz, zauria agerian, «Maulera noa» marmarikatu nukeen hortzartean. Jasonek ahurra altxatu zuen:

        — Ez oraindik Amaia! Gaur arratsean Zentronikoko euskaldunen biltokian afaria antolatzen dute eta nik hara gomitatzen zaitut.

        — Zentronikoko euskaldunak?

        — Bai, beno, Zentronikotik Tuterako ikastolara doazen haurren burrasoen taldeaz ari natzaizu. Giro polita moldatzen dute, edozein festaren karietara. Korrikarako adibidez animalekoa montatzen dute.

        — Okey!

        — Erriberako maneran afalduko gara. Joteroak ere han dirateke.

        — Jo ta ke, irabazi arte...

        — Horixe bera! Bederatzietan jinen naiz zure bila. Anartean egizu lo. Eta esan nahi nizun hemendik aurrera pisu hau zurea datekeela. Tori giltzak!

        Jasonek gakoak eskuan pausatu zizkidan. Ez nuen indar askirik ezezka zinpurtzeko. Utzi nuen bizitzaren uraren isuria zubipean xuxurlan. Zinez akitua nintzen eta Joanaren ez izateak hausten bezain errausten ninduen. Jasonek nere tristuraren izaria neurtzen zuen, so zegokidan, ttattit eta mutu, begiko dirdira gordegaitz. Apartamenduko gakoekin jostatzen ari nintzen, kemenuts, medikuak eztiki agurtu ninduenean. Lainoki atea hertsi zuen, eta haren urratsak eskaileretan behera lerratzen entzun nituen. Lotarako gutizia zainetarik ihes zebilkidan.

        Zeldari telefonatzea deliberatu nuen. Egongelara abiatu nintzen, pasatzean telebista mekanikoki piztuz, isiltasunaren inarrosteko. Emeki-emeki mugaz bestaldera deitzeko zenbakiak marraztu nituen: han, lau joaldi zizkolatsu behatu ondoan, norbaitek urrutizkinaren besagia hartu zuen. Ixtant batez beldurrak katestatu ninduen: nork ote zidan erantzungo? Lotsa jabaldu zitzaidan botz ezagun eta eztia hauteman nuelarik:

        — Zelda heben! No! Amaia! Bizi zirea orano?

        — Bai prefosta! Galanki zurratürik izan nüzü bena ontsa! Eta Maulen?

        — Ez gütüzü gaizki! Bestak joan dütüzü pix eta alkohol ürrinez hantürik, komertsantek ikurriñak bitrinetan ezarri ditizüe eta Ondarearen Etxea egünoroz zabalik düzü.

        — Akort. Eta zü Zelda nola zira?

        — Etxe handi hontan nihau nüzü bakotx.

        — Egia?

        — Zer uste düzü ala?

        — Bihar horra nükezü.

        Negar irentsiaren herotsak gatibatu zidan golkoa. Aitortzekoa niona Zeldari, Joanarekilan gastatu nituela hondar hiru asteak, amodio eta desamodiozko urmael nahasietan igerika? Maite nuela ere ezin niron erran. Erriberako urrezko argiak bereganatua ninduen, begiak eta bihotza barne. Hitz gehiagorik gabe, azalpen eta justifikazioneak oro gerorako utzi nituen. Telefonoa pausatu nuen tristuraren zamak leherturik.

        Telebistaren aitzinean jarri nintzen bigarren kateak eskaintzen zuen «Desde el pais de los vascos» saioari begira. Zuberoa nekusan preseski pantailan, berde, lorios, baketsu, griñatsu, minbera, txülüla soinuz apaindurik, zerua astun bezain gris. Zuberoako ortze hedoiez estalia ederki ezkontzen zen Zeldaren soarekin. Herriminak edo morriñak zilatzen zidan gogoa, leizetzen izpiritua eta harpe hezetsuan galtzen ziren nere indarrak. Bizkitartean apartamenduko atetik Jason eta bere andrea hurbiltzen ikusi nituen, Zentronikora abia gintezen biak keinuka. Ez ginen debaldezko solasetan higatu eta telebista itzalirik karrikara atera ginen isilik.

        Tuteratik Zentronikora hemezortzi kilometro bazen. Gau izartsuak alegrantzia hazten zidan eta laket nuen ortzaizean dirdiran zebiltzan mila argizpien kontatzea. Jasonek gidatzen zuen bitartean, ipuin zaharraren antzera agertzen zigun zein hunkigarria zen elurra Erriberan, bazter horail eta idorrak zuriz beztitzen zirela, txoriek hatz umilak elurraren gainean marrazten zituztela eta elurra hormatzen zelarik gauak magikoak bihurtzen zirela. Xoraturik behatzen nion Jasoni, gorputzean kanpoko bero haizetsua hotz bilakatzen zitzaidan artean. Zentronikoko biltxokora heltzean ohartu nintzen ikaraz dardaraka ari nintzela.

        Afal-lekua xinplea zen: mahai luzeak eta jargi meharrak. Jasonekin sukaldera zuzenka joan nintzen. Xinaurrien pare han jendeak —gizonak eta emazteak— kozinatzen ari ziren, doi-doia ulertzen nuen hizkuntza batetan arrailerian, bata bestearen sustatzen eta sustengatzen, agur eta iepaka airoski. Izkina batean zutik zegoen Malon de Etxaide ardoz bete garrafoitik zetorren joriak bazuen zerbait ikustekorik menturaz ilunaren bihotza mila irri karkaraz harrotzearekin. Jasonek xirripa amoltsua —hauxe jainkosa maitagarria!— baso batera bideratu zuen eta godaleta arradaturik luzatu zidan.

        Emazteak tipula egosien bipiltzen ari ziren, haurrek baratxuriak erretzeko apailatzen zituztela, adinekoek amandak, esparragoak edo frantses-porruak adelatzen zituzten unean. Zenbaitek garrafoi hitzemanetik botiletaratzen zuten Erriberako ardoa. Jasonek esplikatzen zidan afariko janariak oro etxeko mozkinak zirela. Sukalde mugimendutsutik kanpora deitu ninduen azkenik. Biltxokoaren patioan aiheneko urteko xirminduek sua usaintzen zutela konturatu nintzen. Hatsartu nuen bake bila. Gizonak, adin guzietakoak, kerren eta makiltxoz suaren inguruan kostilak, txistorrak eta panzeta puskak erretzen zebiltzan. Haizeak karreatzen zuen pikotze urrinak beretu ninduen eta lekuaren eztitasunak ahanztea ekarri zidan. Sukaldeko ateko aulki batean jarri nintzen.

        Haurretan ttikienak lasterka jostatzen ziren, adinekoen oharpenetaz kasurik egin gabe. Oihuka. Kantu-kantari. Besoekin jestu handiak eginez, neskato ile beltz zardaiak abesten zuen «hegan, hegan, hegan. zikoina zeruan...» eta neskatoa airatzear zegoela iduritu zitzaidalarik, pentsatu nuen Nafarroa hegaldaka lurretik askatzear zegoela. Hunkidura kuttunak harrapatu ninduen, Uritzen memoriaren atitxatzeak sortu pozaren ondorio gisa. Jasonek halatan, inguruan urt ez nindadin, ardo uhargiz mukurutu godaleta eskaini zidan. Arratsapalean, ziruri-mingurika ortze zabalean zikoina zuri-beltzak miretsi nituen. Amoros nintzen. Axolarik gabe.

        Sutearen aixolbetik gizonak txaloka etorri ziren, jan-gela airosaren hantzera. Mahaian kokatu ginen denak. Kostila puntuan erreak, txistor gurintsuak, panzeta epelak, oliba-olioan trantxitu tipula egosiak, esparrago mehe-arinak, Lodosako pikillos gorriak, amanda lehorrak, suak balakatu baratxuri xixtor malgoak gatzean xixtaturik, ahosabaiaren kilikari guziak, denetarik irensten genuen, ezpainak langile fin, Kaskanteko ardoa burrustan lagun. Hitzak urinarekin nahasten zitzaizkigun eta 'geroa' tendre bezain lehiagarri nabaritzen nuen orduan. Irri-gogoz nindagoen, ihaute-nagusiaren haiduru: noiz etorriko ziren bada Zipoteroaren aroak, Kapirotearenak eta Zarramuskeroenak?

        Ordu hartan munduaren iraultzeko enbeia neukan, militar eta sasi-militarren ahurretarik bahitzekoa, askatasun eta justizia sozial pixkat lortzearren. Haurren algarek neure kasko-zokoan Stingen «free free set them free» ahaidea mailukatzen zidaten, aborigeno ororen oldarra abesten, Bronxeko beltzen negro-spiritual lizunak ozenarazten, indioen wayak deiadarkatzen, Bereterretxen kantorea eta Mikel Laboaren Komunikazio-Inkomunikazio.

        Buru barnea lur biribil bihurtzen ari zitzaidanean, katiluetarik eskuratzen nuen behin tipula egosi puska baten ondotik amanda lehorra, ogitartean panzeta eta kluk! godaleta huts. Banekien egoaren itzala baztertzen baldin banuen, ardoaren bidetik jarraituz bapatean ezer bezain guzi bilakatzen nintzela. Egoaren loaldiak elkartasuna iratzarrazten zuen. Fusion zelako ekintza kimikoen orduan, libertate osoko sentimendua hedatzen zen nigan. Eta libertatearekin batera zoriona pizten zitzaidan: ez nuen inoren beharrik. Libertate uhargiaren emaile izateaz aski eskertzekoa nukeen Erribera.

        Basoa nihauk bete nuen. Atabal magikoen taupadak ametsezko lagun, haur karkazailak, burrasoen erasiak eta hurrengo Nafarroa Oinezen aipamenak entzuten nituen:

        — Inoiz baino gehiago...

        — lkastola berria eraik dezagun.

        — Datorren astean Iparraldera goaz materiala saltzera! —erran zuen mahaiaren puntatik emazte lirain eta alai batek, basoa altxatuz eta hamazazpi mila urteko zoriona opatuz.

        Beste batek ere basoa airarazi zuen segidan, alaitasunik handienean:

        — Tuterako alkateari! lkastola hitzaren ahozkatzera heldu delakoz azkenean! Bejondeiola!

        — Biba hura —erantsi nuen oroituz Maulekoa oraino elearen eremuan traukatzen eta lazki behaztopatzen zela, nahiz haurretik euskaraduna izan.

        Ohargarriak ziren Mauleko auzapezaren hitzak Euskaltzaindia jitean adibidez: «Honki-jin eüskaltzain agurgarriak! Erderaz jarraitüko düt, parka, eüskal mintzajearen mankatzeaz lotsa nizalakoz. Eh bien donc, je me réjouis de vous recevoir...». Tuterakoak ikastolarenganako urratsa konpliturik zeukan, Maulekoak aldiz ez. Bortxa zerbaiten beha zeuden Zuberoako hiriburuko kontseilariak, berdintasuna aipatzean noizbait bulego munizipaleko bi kide honela mintzo entzunak izan baitziren:

        — Si il a obligation, qu'est-ce que vous voulez...

        — T'es obligé...

        Goi mailako solasak ahoan ibiltzen ziren Mauleko hautetsiak eta haien analisia politiko finak beste basotara bat ardo merezi zuela jujatu nuen: onegin! Alegrantzia bermatzen zen muga ohiaz bi aldeetako haurrideen artean, ardoa isurtzen zela bizi-minaren itogarri, ezinaren erresuma ez zitakeela guretako iduritzen zitzaigun. Mozkorraren uhinen aurka, baratxuri xixtorra gatzean xixtaturik ezpainetaratu nuen: zena zela amaren etxea defendituko genuen, gatz, olio eta uretan blai. Historiak ez gintuen biziki laguntzen baina honen ildoak makurrarazten ahal genituen saldoa tiraka jarriz gero.

        Zentronikoko mutil batek, Tuterako eta Argedasko bere adiskideak piztu zituen. Jakina zen bi herrien artean gaitzeko lehia zegoela eta debadioaren funtsaren erakusteko Argedaskoak txiste baten kondatzeari ekin zion:

        — Behin batean, Tuterako bat joan zen Bardeetara moto dirdiratsuaren gainean eta han Argedasko artzain xahar bat gurutzatu zuen, ardi troparen zaintzen. Motoa burrunban errautsetan artzainaren parean geldiarazi zuen, urguluz irrifarretan eta gizagaizoa desafiatu zuen:

        «Ardi bat emanen didazu, zenbat dituzun asmatzen baldin badut?».

        «Noski baietz, txo!».

        «Larehunta hirutan hogeita bost badituzu».

        «Justo gizon! Har ezazu bat, nahi duzuna!».

        — ...Tuterakoak bildu zuen bere asmaturia errazaren saria, eta motoaren gainera zihoala artzainak abilki eskatu zion:

        «Barkatu, baina nik pentsatzen baldin badut zu nongoa zaren itzuliko didazu ardia?».

        «Bai nekazari, bai!».

        «Tuterakoa zara!».

        «Nola susmatu duzu? Aztia zara ala?».

        «Ardiaren ordez txakurra eramaten duzu».

        Argedaskoa isildu zenean, ardo arinean sotildu izpirituak algarazko sumendi bilakatu ziren. Alde guzietarik alegrantzia bermatzen zen, eta nik ere neure partea deplauki eskapatzera utzi nuen. Maite nituen egoera bat finkatzen zuten ixtorio-mixtorio lainoak. Godaletak berriz arradatu zizkiguten eta mahaiaren puntan aspaldian gogazkan zegoen Raimundo laborari zohitua zutitu zen eta bere alaba gehienarekin ahots sakon minkorrez kantan hasi zen:

                Iba a la mar y se baña

                Eres como aquel canario

                        que va a la mar y se bañaaaa

                Y con el pico remueve la arena

                        y no enturbia el agua

                La arena y no enturbia el agua

                Y eres como aquel canario

        Gizon adindua, deiadar saminetan higatzen zen artean, berdetasuna, Argedasko bide zuzenaren ertzeetako zuhaitzak, Bardea iluminatuak, Zeldaren begi grisak eta Joanaren papondo leunak itxuratu nituen. Jota, Erriberako blues zaharra zela ziruditan eta zintzurrean birlak hantzen nabaritu nituenean, Raimundo jarri zen eskuekin kaskoa inguratzen zuela: lurraldea itsaspe orlegi zelako nostalgiaz leherturik iduri zuen.

        Nostalgia zen eta, denbora berean, mundu zapalduaren askatasun egarria. Bizarra arin zeukanak segitu zuen:

                Si pasas por Valcaldera

                Párate un poco a rezar

                A los cientos de navarros

                Llevados allí a matar...

        Txaloak ugaritu ziren. Lekukoa botz batetik bestera pasatzen zen, etengabe, kantuak bizibidea segurtatzen bailuan:

                Raimundo Lanas ta Etxaun

                Xibero ta Nafarroa

                Biei kantatzen diegu

                Larragako joteroak...

        Ahotsak larrutzear, soka bokalen hauts-mugan, eman genuen hain ezaguna, hain gurea, hain 'internazionalista' zen Lakuntzak asmatu jota hau. Biltxoko bilduan nahasmendu larria nabaritzen zen, eta ardoak ardoari haugi, besteek bezala, godaletak barrandan husten nituen, lixeritzeko, baratxuri xixtor erreak gatzean ihauzkan ahoratzen nituela eta milikatuz irensten. Jason Gonzalez de Mendavia ondoratu zitzaidan:

        — Bagoaz. Berriro ere eskerrik asko, Uritzentzat egin duzunarengatik. Etorri nahi duzunean: Erribera zeurea da.

        Jargia hertsitik zutitzen saiatu nintzen baina ardo baporeen kulunka lasaigarriak zangotan bermatzea debekatu zidan. Medikuak lagundu ninduen eta eskerrak errepikatuz besarkada adiskidekorraz agurtu ninduen. Sentibera nintzen eta begiak busti zitzaizkidan. Jasonek Maria zelakoaren meneko utzi ninduen. Mariak arrunt azaldu zidan gau hondarreko egitaraua:

        — Bakalaua jastaraziko dizugu! Goazen Bugi-Wugira!

        — Arren —soilaz aberastu nuen Mariaren proposamena, jadanik zutik nintzela baliatuz.

        Burzoroak eramaten ninduen, kantatzeko gogoak eta libre sentitzen nintzen. Mariak bere kolegak izendatu zituen eta jendeak oro beren haroan abandonatuz, kanpoko auto batean itzalpetu ginen Tuterako night-club hartara bideratzeko. Autoa mukuru betea zen eta Mertxe zeritzonaren belaunetan kuxkurturik nindabilen, gaizki, itsas azalean untzi trakets.

        Mariak esplikatu zidan eran, bakalau musikaren erritmoa nazkagarria zen, lanzinantea, bihotzaren taupaden bihurdikatze latza, baina ahanzmenaren troxatzeko egokia. Gin-kas zenbait hurrupatuko genituela gehitu zuenean, nere adostasun osoa erdietsi zuen Maria sotilak. Ez nuen nik beste beharrik.

        Gaua aspaldian izartsu zegoen eta sarri Iruñean gaindi Maulerateko autobusa hartuko nuen Tuterako Plaza Berrian.