18

Uztailak Doroteok agindutakoa ekarri du. Onofre ohean izan da egunetan txalupako katarroa kentzen eta urten dueneko zuzen jo du Ikaztegietara, ez bait du inondik ere gura Kasinora agertu eta Genaro bertan aurkitu. Marinaren gorabeheran susmoren bat ote duenentz dago. Beldurra beldurraren gainean, «Umea, heurea ote da ba?» behin eta berriro esateak ez dio ezta hau ere leguntzen ziurtasun mingarriaren arramaskada. Anitari begiratzen izan dio, ohera edo gela debekatuko atepostara bedar-urak ekartzen izan dizkionean, egia begietan balu baino gardenago antzeman behar diolakoan. Eta emazteak «ene bada» esan, musikagatik, eta bera ere beste orbitaren batean balego moduan mugitzen izan da. Antonen besoak gerrian sentitzeak erantsi zion indarra Onofre ez den beste planetaren baten erakarmen-eremuan sartzea izan da. Ortzeko gorputz bi dira, zeina bere ibilbidean. Elkarren alboan eta urrun aldi berean. Onofrek berak Adelaren orbitan du burua, eta ez umeak ez txapelokerren ikarak erauzten dute haren eraginpetik. «Adela eta Doroteo». Ez direla itzuliko diotso zerbaitek bere baitako sakonetik. Eta Ikaztegietara eroapenez abiatu den goiz honetan, uztailaren hamazazpian, hain zuzen, kontua egin ahal izan du munduaren ardatza ez dena bera. Erregimena sendotu egin eta eskuzabal jokatzeko era ikusi du, Uztailaren Hamazortzia dela eta. Lekutan dago mugaldean hildako batek edo bestek eragin dezakeen kaltea.

        Ikaztegietan atetan egon baino ez, sartu barik oraindio, eta parrokiano berrien ahotsak aditu ditu, ozen, erdaraz egiten.

        Sartzean bizitasuna gainez igarri du barrua. Udan eta jaietan baino beste inoiz zabaltzen ez den atearen alboko mahaian hiru parrokiano berri dagoz, pitxarra eta lau baso euren aurrean. Beste guztia hutsik dago. Onofrek lurraren kolorea ikusi du haien aurpegietan. Lan gogorrenen eskuek zizelkatu dituzten giharrak igarri ditu alkondara garbien azpian eta odola irakiten diharduen galdaretako beroa antzeman du hiruren ipurterre jarreran. Ciclon etorri zaio gogora oharkabean, «Eta laugarrena?», baso eta edaleen kontuak eginaz batera.

        Lugarrena Ciclon bera da eta barran dago, bertako habeak ezkutaturik, ardo berria agintzen ate nagusiari lepoa emanik zutik. Lepoa barrari erakutsi dionean tupust egin du Onofrerekin.

        —Hombre paisano! —barruko soka guztiak askaturik, pozez urten dio agurrak.

        Onofreri zenbatetan ikusi izan ote duen gizon hau, berau etorri zaio burura eta bien gorputzen artean buruaren aldea dagoela ohartzean digantetzat izan duen gizon hari indarra, gihar hutsetan barik, bere nor-zer osoan dariola erabaki du.

        Berria guztien ahoan dabil. Lamiaren Zelaian preso izan dituztenetariko batzuk aske utzi dituzte, gudua amaitu zenetik laster hamabost urte izango direlako. Doroteoren hitzen zuzentasuna gogoan, bere ohizko lekuan jesarri da Onofre, nahi gabe ere John, edo Juan, haren gomuta etorri zaiolarik.

        Amaitu da makien aroa. Han berbetan dituen haiek hegoaldeko bentzituak dira. Tabernako andrearen gizona nazionalistekin hasi eta gero, beste aldekoek euron bandora pasarazirik, nagusitu zirenetarikoa da. Eta oraindio etorri ez diren betiko arrantzaleak iparraldeko bentzituetakoak dira. Han bera da gerra egin ez duen bakarra.

        Eta Luziak ardao zuri pitxarkadatxoa ekarri dion eran lau haiek gonbidatu gura izan ditu, «Hareeri be beste bana», euskaraz, eta andreak «Invitados estais» esatean eurak badoazela esan dute guztiek, Ciclonek ezik.

        —Yo me quedo, señora, que no tengo novia —azken hau esatean igarri zaion gozotasunak hegoaldekoa dena salatu du—; pero me siento junto al que convida.

        Ciclon Onofreren alboan jesarri da eta honez gero han ikusten duten guztietan errepikatzen den zeremonia da, bata bakardadean eta lagunekin bestea, eurok joandakoan biek bat egiten dutenekoa, Uztaileko Hamazortziaren bezperakoan ez bezala, iluntzez, lan behartuetan egiteko gartzela zigorra kenduta ere trenbidean lanean segitzen dutelako preso ohiek.

        —Eta ostatu eman digun andrearentzat gaseosak betetzen —erdaraz azaldu dio Onofreri, uztaileko errainu akituek ateetako zirrikituetatik ihesean gauari dei egiten dioten azken ordu horietariko batean—. Orain ferrokarrilak ordaintzen digun guztia ostatua pagatzeko behar dugu eta, handik bueltan gaseosa botilak betetzen ditugu atso-sorgin horrentzat.

        Anarkista izan denaren amorruak gainez egiten dio Cicloni eta horretan ere izenari arrazoi eman gura diola otu zaio Onofreri. Ezizena nondik datorkion argitzea eskatzen ausartu behar izan da horretarako, lankideek beti Ciclon hura gora eta behera ibili arren Onofreri gogor egiten bait zaio ezizena erabili beharra.

        —Goazen kanpora eta kondatuko dizut —egin dio erdaraz eta Onofrek berak «Nora, ba?» galdetu dio—. Edonora, paseiatzera.

        Bataiarriko izena Justicia duela esan dionean ezin sinestu izan dio Onofrek. Portua alboan eta aurrez aurre ilargia, irlaren gainean bere urre-zidarreztuzko adarra uretan luzatuz, trenbideko preso ohiak itsasoari begiratu dio, urazaleko irudikeria sorginduetan olibondoz eta sastrakaz gainezka diren muinoak ikusten moduan, gaueko asturua sorterrikoa berbera bait du han goian.

        —Eta ezizena?

        «Ezizena?». Mutikoa zelarik mandazain eta eskola sozialeko ikasle ibilten zela, halaxe hasi zaio azaltzen, eta kondatu dio, bada, zelan irakurtzen eta beste ikasten gero eta aurreratuago joan, eta orduan eta barruan amorruak gainezago egiten ziola bere lanbidean, goizean-goizeko zereginean.

        —Mandazainaren betebeharra ez zen erraza izaten, ez, hala ematen ez badu ere.

        Ciclonek minduraz egiten dio berba, begietatik ezpain ertzetara luzatzen diren diagonalak bata luzeago eta bestea laburrago egiten zaizkiolarik. Galtzen ziren mandoen bila korriarazi egiten zituztela, makilkadaka, kortijuetako nagusiek. Eta ba omen zen bere urkamendi berea zuen halako etxalderik ere. «Iniustizia». Eta bera jaio zenean aittak Justicia izean eman behar ziola, gero izenaren gainetik ezizena jarriko bazioten ere.

        —Zergatik? —Onofrek chester bat eskaini dio, ilargiari begira eta jakinik, ondo gainera, Ciclonek onartuko ez diona, eta betikoa erantzungo diola, «Nik nahiago dut frontekoa», tabako xeheaz beteriko petaka atera eta papel urdinskaz zigarrotxoa egiteko behingoan—. Zergatik?

        Ciclonek olibondoak ikusi uste ditu ilargiaren adar luzean hazten, eta olibondoen artean mandazain hura, Antonio agurea, korrika, arrapaladan nahi eta ezin, atzean makilkadaka kortijuko kaporalak dihoazkiolarik jo eta jo. Orduantxe egin zion gainez eskola sozialean hainbatetan entzundakoak, ez dagoela inor inoren gainetik, piztiak hobeto bizi zirela behitzainak baino, eta habaila gertatu du Justizia hamasei urteko mutikoak, oharkabean, egiten duenari garrantzirik eman gabe. Jaurti zuen lehen harriak kaporaletariko bat jo zuen hankan bete betean.

        Ermitaraino ailegaturik daude Onofre eta Iustizia. Han beste aldetik trenbideko barrakoietako argiek dirdir egiten diete. Badian txalupatxoak dagoz, txipiroitan. Hogei urte joan dira Justiziaren habailak ezizena ekarri zionetik. Harrikada harek Errepublikaren garaitza ekarri zuela esan zitekeen. Hurrengo lau urteetan jornaleroak eta esku-langileak izan ziren kortijuan nagusi, ugazabak hain ziren erreboluzioaren beldur. Ciclonek gogora ekarri nahi ez dituenak dira eta, beste hiru lagunak bertoko neskaren batzuren xuxuan dabiltzala, hariz aldatu nahi izan du. «Nesken susuan», mingosturaz errepikatu dio adiskideari berea, orain buruan darabilena beste pasioaldi bat bait da, duela lau urte Luisekin kanposantura egin zuena, bien arteko adiskidetasuna hoztu zuena bera.

        Zerua berunkara zegoen. Talara hurreratuak ziren Luis eta Onofre, orain Ciclonek eta biek egin duten moduan. Uher eta nahasi ageri zen itsasoko urgaina iraileko arratsaldean. Oraindio intxaurrak behean jausita usteltzen amaitu barik zegozenean, negu aurpegia zekarren eguraldiak.

        —Zerua itsasoaren ispilua dok —zioen Luisek, Caldozko zigarrotxoa atontzeari eusten diola.

        —Zuzen habil —Onofrek astiro egiten du berba—, baina azalekoa azpikoaren ispilua be badok. Azpiko korrontea dok urari ugerra eragiten deutsona. Dana dala, gauza bat diagok azalean ageri ez dana: itotakoak.

        —Hi beti poztasun eta kolorez beteta, Onofre.Atsoak baino luto gogorragoa daroak hik hor barruan.

        Onofrek chester paketea atera eta zigarro bat ahoratu du, Luisek bere pitiloa iziotzeko txiskeroa piztu duela baliatzearren.

        —Esan deuat inoiz sasoi batean monagilo ibili nintzana? —Onofreren barru suhila suspertu egin da umezaroko akorduaz.

        Lagunaren logika-harien nondik norakoak ez igarten ohituta zegoen Luis.

        —Ze karajo! —pentsatu zuen, ezpain artean geratu zaizkion tabako apurrak ttu egiten bitartean—; tabako hau gero eta eskasagoa diatorrek. Eta? —ozen diotso orain Onofreri, ttu-ttuka oraindio—; horrek ze zerikusirik dauka itsasoagaz ba?

        Erantzun barik geratu zen. Umetako akorduak zetozkion oldarrean burura, oraingo berdin.

        Gogora datorkiona da monagiloek hiletak jai modura hartzen zituztela, abadeak besteetan baino sari hobea ematen zielako. Eta heriotza, ezta urrundik ere ikusten ez zutelako, poztu egiten ziren entierroa zegoela jakinda.

        Teatroa antzeztearen berdina izaten zen. Aldare aurrean mahai karratua ipintzen zuten eta haren gainean oihal beltza, hari hits urregorriztaturik eta guzti. Gero kandelak katafalkoaren inguruan, lau edo sei, hildakoaren kategoriaren arabera.

        Gorpuaren bila lagundu beharra izaten zen okerrena. Batzutan ia herri osoa egin behar izaten zuten oinez, joan eta etorri. Eta katabuta mahaiaren gainean ezarritakoan, hasi da ikuskizuna.

        Latina, intzentsua eta lantuak. Azkenok ugariagoak erdiko aulkietan, berton bait dagoz andrazkoak. Gizonak, hits eta ilun aurrekoetan. Organu hotsak. Leihoetako beiradura koloretsuek kanpotik datorren argia iragazten dute. Eta hauts harrotuak argizko hageetan dantzan dabiltza, zeruaren aieru moduan. Azkenean, kanposantura.

        Beste chester bat ekarri zuen ezpainetara Onofrek. Ezarian ezarian, kanposanturako bidean zihoazen orduko lagun biak Luis eta Onofre, orain berau eta Ciclon doazen moduan. «Umearen barrua kabroia dok». «Zergatik diok hori ba?». «Itotakoen entierroetan ez gintuan poztu egiten ba?».

        Itotako baten aldeko hiletetan lehenengoz egon zenekoa gogoratzen zaio Onofreri. Katafalkora kutxa behar dela eta gora laguntzeko esan zion monagiloen buru egiten zuenak. Agertu ez bada, zetako egiten dabe mezea; ze igual bizirik dago; ba bizirik badago, hainbat hobe; baina orduan honek mezeak ez dau balio; balio dau, bai; zergatik? neuri esan deustalako abadeak. Eztabaida itzela izan zuten.

        Ipini dute kutxa katafalkoko mahaiaren gainean eta honen gainean, bada, beste oihal bat, ezkatabutarik ez hilik dagoela inork ez igartzeko. Familikoak etorri eta meza hasi da. Onofrek ez du sekula santan halakorik ikusi. Hango erdiko bankuetako negarrak inoizko mingarrien egiten zaizkio.

        Erdiko bankuetako aurrenekoaren erdian emakume gaztea dago, aurpegia mantila beltzaz ezkutatzen duena. Komuniorako txilina jo du Onofretxok eta ilara luzea eratzen joan da. Erdiko emakumea ere badator. Haren txanda izan denean Onofretxok patena okozpean ipini dio. Mantila gora jaso eta mihia atera du, more-morea. Eder eritzi dio mutikoak. Inoiz ikusi izan duen ederrena.

        Luis eta Onofre kanposantuko aurreraino ailegatu ziren, oraingo lagun biak bezala.

        —Goazen barrura —agindu zuen Onofrek.

        —Euria diakarrek ba, ez diakiat, herrirantz edo komeni jakuk.

        —Gauza bat topa gura joat —euskaraz esan zion Luisi eta erdaraz diotso Cicloni—. Halako tunba bat, nire ezagun batena.

        —Hi, Onofre, ilunduten hasi dok eta, goazen ba —lagunaren erantzuna eta berea «Kakalarri haiz, Luis», biak ditu gogoan, udako iluntze zoragarri honetan.

        —Hurrengoan harrapatuko najok ba zoro honek! —Luisek hagin artean mamurtu zuen—, ka... —zalantzan geratu zen, kanposantuan dagoela eta— ...guen zotz!

        —Topa joat, topa joat! Erdu! La he encontrado, ven, mira —ordukoan euskaraz, erdaraz orain, pozarren ematen du Onofrek. Geldi dago, bedar gaiztoek eta goroldioek erdi janda duten hilobi baten aurrean. Halako batean sukartuta moduan makurtu eta hilobi gainekoak eskuaz kentzeari ekin dio.

        —Beituk —garaitza lortu duen umearen aurpegiaz—, hortxe ageri dituk izenak eta eguna, 1925eko irailaren hamahiruan, gaur hogetabost urte. Baster Senar-Emazteak, biak egun berean hilak.

        —Eta? —jakako kueiloa gorantz igo zuen Luisek—. Euria diakarrek Onofre. Goazen.

        Ari zuen euria mehea bazen ere, ortzea ilun ageri zen itsasaldean. Ia hogei urte beranduago Onofrek begiak hilobi berean iltzaturik ditu. Trumoi-hotsa eta euri-zaparrada ekarri zuen behingoan. Zutitu eta Luisi begira geratu zen Onofre. «Barkatu».

        —Hi burutik hago. Goazen aterpe bila —Luisek oraintxe esan moduan gogoan Onofrek bere erantzuna—. Kapilara.

        —Zigarrotxo bat? —eskaini Luisek eta «Hemen kanposantuan?» esan ziolarik, lagunak haserre bota zion—. Defuntuak ez dozak itoko gure keagaz. Gainera erretzeak beroago nagoela sentidu arazoten jeustak.

        Bere jokaera eroapenez hartzean Luisek erakutsitako zabaltasunari erantzutearren, amore eman zuen Onefrek. Guztiz bestelakoa da oraingo bisitaldia. Lasaigo onartu du Ciclonen eskaintza, zigarro bana erretzeko.

        —Monagilo ibili nintzaneko lehenengo itotakoaren tunbea dok horkoa. Eta alarguna, hartu eta bertan jateko modukoa zuan.

        —Baina itotakoa be hor dago lurperatuta ala?

        —Kontu luzea dok. —Esku bana poltsikoan, zigarro bana bestean, iluntzea gainera datorkie lagun biei. Euria zeragoion Luisekin egon zenekoan, irailean ezik beste ezein sasoitan ez dakien moduan, zarratu eta berde. Gaur, ostera, gorri eta zabal dago ortzea Onofrek bietan ekin dio berdintsu, hizkuntza gorabehera.

        Alargun gaztea senarraren gorpua barik geratu zen, ze, Indikoan-edo uretara jausi eta ez zuten berreskuratzerik izan.

        Emakumeak herriko ederrena izaten segitzen zuen, horregatio. Lutoak atsoen soinean Herioren jarraigoa gogorarazten duen eran, Erosen deia luzatzen du gazteak jazten duenean.

        Zurrumurrua zabaldu zen herrian, emazteak bisitari misteriotsuren bat izaten duela lantzean gau batean. Edo bisitari bakarra barik gehiago izaten direla, gauez denon itzalak bat bakarra direla esan daiteke eta.

        Halaxe igaro ziren urteak, alargunaren edertasun zurbila ederregotu egiten delarik, zimeldu beharrean. Eta halako goiz batean, domekaz, betirako galtzen hasita aurkitu dute, hau da, hilda. Alboan zuen gizona, berau ere hilda.

        —Jainko laztana! Zorioneko amoranteak hil zijauzan biak!

        —Kia! —Onofrek euriaz bestaldean zegokeen zeredonor ikustezin batean eskegita zituen begiak, orain keaz honantzago duenaren berdintsu—. Entzun azkena —dio.

        Oin-hotsak aditu ditu emazteak, eskaileretan gora datorren baten batenak. Ikaratuta dago. Aspaldion ausartago zirikatzen dute gizonezko batzuek kalean. Nor ote den, atera hurreratu da, ez sukaldean duen kutxilo ederrena eskuetan hartu barik, ostera.

        —Nor da? —galde egin eta «Neu» erantzun dio ateaz bestaldetik ahots batek. Askoz ere urrunagoko beste ate batetik datorrela eman badio ere, ezagun kutsua hartu dio ahotsari.

        — Eta? —Luisek.

        Atea zabaldu eta ilenti parea ikusi zuen, besterik ez, emazteak. Gizonak besarkatzeko keinua egin zuelarik, erasotzat hartu zuen alargunak. Kutxiloa gizonaren saihetsen artean bide egiten hasi baino ez eta, senarra dela konturatu da. Beranduegi. Gizon haren begiek aldean zekartena itzela zen. Hondoraketa, salbamendua eta, gero, kalentura ezezagunek jota urteetan ospital galduren batean. Halaxe geratu zitzaizkion zoro-begiak, ilenti goriak lakoak, izugarriak. Eta bihotzak erantzun ez, eta emaztea ere gau berean hil da.

        —Hori dok, ba, alkar hiltea.

        —Ez lagun, zurrumurru gaiztoek hil juezen andra-gizonak —Onofrek bere akabera ikusiko balu moduan dio. Beherago ubehera dago itsasoa. Hareazko unadak azalean dira, hil-argipean zilarreztaturik. Eta ez da ageri hor itotakoen arrastorik.