Hogeita bederatzi

Akotegiri eta Imilauni bentana ertzera etorritako beleek ematen diete gertatzen ari denaren berri.

        Txaraibarko kontzeju-etxe zaharrean daude biak gatibu egin dituztenetik beste preso batzuekin, mendian bahituran hartutako abereentzat erabili izan den ukuiluan, hain txiki geratu baita udaletxe azpiko ziega.

        Afari-legea egitera doazela, amorratu eragin nahi izan ditu Arriola alkatearen gizonetako batek:

        — Erbiak laharpetik baino errazago atera dituk zuen izenak.

        Eta hori esanda eskua eraman du lepora. Espanturik gabe luzatu du hatz erakuslea, eta labana balitz bezala egin du zintzurretik pasa-planta.

        Leiho-tapa zarratuta aldendu denean, ahots bat entzun da bestaldetik:

        — Kasurik ez.

        Begiaren bristadak argitu du ola arteko zirrikitua une batez. Atxiloketa egunean bertan ekarria dute Teresa Arrieta Azkoititik. Gizonezkoak eta andrazkoak bereizirik izanagatik, lizun-sundak eta hitz galduek zeharkatzen dute gorputzek ezin dutena. Egurren bestaldean, norena den asmatu ezin izan duen zotinak iratzarri du gauerdian. Ahape hotsa gero. Isiltasuna.

        Nekatuta dago Teresa, etsita atera egingo dituztela herritik, baina ez urkamendira, aho-larriak iradoki bezala, erbestera baizik.

        — Zein zara?

        Eta erantzun orduko Esteban datorkio akordura. Ez du ondo behar, bestela hemen zen ikustera nola nagoen, zer behar duzu maiteka, sukarrak eraitsi du dagoeneko, kondenatu du erabat ohera, ezertarako indarrik gabe.

        — Zure izena agertu da.

        — Zer ote dakizue zuek?

        Jakingo ez dute bada. Maite dute Arriolaren milizianoek kontzeju-etxetik Txaraibarko kortarakoa. Arin heltzen dira albisteak zaindarien aho-mingainez. Ez da herra, dibertimendu gaiztoa baizik presoak etorkizunari zer tankera hartzen dioten imajinatzen jartzea.

        — Jakingo bazenu nork eman duen...

        Eta isiltasunak susmo zaharrei ematen die bidea. Amua jarri eta ezinegona nabariagoa izan arau, beleek emango ez dioten benetako datua, edo okerrekoa soltatu dute bestela, beste izen bat, senide bat izan dela salatu duena, jolas gaiztoak estuago har dezan presoa, bere buru-nekeetan ito dadin.

        Deklarazioek segitu egingo baitute. Baita maiatzaren aurrenean Arriolak Azkoitia igarota, Katuin errekan gora, erlekutza luze eta pago sendoen gerizpetan Elgoibarko bidea hartu duenean ere. Barreda korrejidorea utzi du buru, eta Bartolome Telleria jarri du Garmendiari laguntzen izkribau lanetan.

        Frantzisko Enparan Gipuzkoako diputatu nagusia da epaimahaiak deitu duen lehenbizikoa. Altuna legez, itzultzailerik gabe mintzo da. Ezinbestean, larritasunez bizitakoaren aitorpena luzeagoa da, eta xehetasunez josia. Izenak erraz datozkio ezpain artera. Herria defenditzeko pronto agertu diren heroienak aurrena. Hala esan du, heroienak. Kapitulazioetan egon zirenenak gero. Matxinatuenak azkenik. Hauek, aukeratu hitz bakoitzarekin lehiatu da gaizkile gisa ematen: narras, mozkor, mehatxu, eraso. Tartean, Barreda korrejidorea eta bera etxera zihoazela gertatutakoa kontatu du, txarro lohi batetik edanarazi zietenekoa, nola eskatu zieten dirua ordainetan, eta garrote batez buruan jo.

        — Jo? Gogor?

        — Ez gogorregi ere...

        — Badakizu gizon horren izena?

        — Gerora jakin dut, galdetuta: Nikolas Izagirre, Patxikatxuriren semea. Errebalean bizi da.

        Altuna sindikoaren saioak aurrena, eta Enparan diputatuarena gero, leihoak ireki dituzte, leiarrak estaltzen dituzten oihal beltzak erori dira, beste bat da orain lekukoen aldartea.

        Aho-loreen garaia da. Matxinadaren buruan ibili direnen izenak agertzen hasi direlarik, izenek izenei dei egiten diete. Ez dago zertan zuzenean mintzatu korrejidoreari. Garmendiak eta Telleriak itzultzen dutenean ere, hor datoz, berez, euri langar tantak bezala, apirilaren 14ko goiz hartan Azkoitian hasita ia probintzia guztia asaldatu duen suaren eragileak.

        Izenak dira mundua bitan banatzen ari direnak. Eta batzuk bakarrik geldituko dira okerreko aldean, gero eta garbiago. Azkoitian sakristau den Inazio Larrañagak Inazio Basterretxe, Zankaluze, salatu du, eta Joakin Sarobe. Haren seme Frantzisko Larrañagak, berriz, Oronoz aita-semeak, Mateo Garate, Bizarraren seme biak, Juan Bautista Urreta, Juan Inazio Beretarbide eta Manuel eta Antonio Irigoien. Manuel Ugartek Bizente Larralde erantsi die, eta Tolosan deklaratuko duen Josepha Juaristik, gaitzizenez Joseph Katarro deitzen duten bat eta Herdabide botikariaren morroia, Bihurria deituriko gizon gaztea.

        — Erori da beldurraren oihala —esan du Barreda korrejidoreak mahaitik.

        Iragana unez une berregiteko baliagarri den argialdia da.

        Maria Josepha Otegik matxinada bezperan ikusi du gertatu denaren hazia: koipe-argia zegoen Manuel Irigoienen etxean, eta jendea hizketan barruan. Eta hala doaz izen batzuk hitzez hitz zikintzen, astuntzen, zamatzen, izenaren jabeari zepoa ezartzen zaion arte. Sutea itzali delarik hasierako ilintiraino doa ikerketa, eta horrek Manuel Irigoien du izena Azkoitian. Maria Magdalena Ostolazak inaute garaira darama epaimahaia. Hala entzun omen zion horrexeri, Manuel Irigoieni, hitz horiexek, ezin zehatzago esan, baina matxinada entzun nion, eta aleak pisatzeko neurrien gaineko zeozer, ardoak berdinduta zebilen, eta denbora ere pasatu da, eta ez naiz ondo akordatzen.

        — Sinatuko duzu hemen, Magdalena?

        — Ez dakit eskribitzen.

        Izpi batean egin dute hegan beleek Txaraibarrera, pozoi bihia dutela mokoan.

        — Lagun ustekoek saldu zaituztete, Manuel.

        Gaiztoz eransteko agurrean:

        — Hotzik bai lepoan?

        Txaraibarren sartu dituztenetik, preso bakarra atera dute. Ez libre ere, gaitzak erkindua baino. Manuel Antonio del Val medikua ekarrarazi dute Azkoititik, berak ezagutzen duelako ondoen gaixoa, Mateo Cavallero. Aztertu du, ikusi du berehala zerk eragina dion makalaldia. Idazteko ausardia izan du: "Kartzelako aire ustelak arbintzen dio arnasa, igotzen sukarra". Eta sinatu egin du, sendagilearen ikuspegitik bete beharreko aholkuarekin: "Mesede egingo diozue gizonari handik ateratzen baduzue, arriskuan dago bestela".

        Hala atera dute Mateo Cavallero espetxetik, Azkoitira sei urte lehenago Jazinta Aranbarrirekin ezkontzera etorria, sendatu orduko itzularazteko epai-aginduarekin.

        Irtetera doala, medikuak ezustean harrapatu ditu Arriolaren gizonak.

        — Ireki ate hori, mesedez.

        Emakumeen atea zabaldu diotelarik, ilunpetara hots egin du Del Valek:

        — Teresa, Esteban ez dago ondo.