2.12 Ezagutzailearen barrena
edo Lehen Izatea

      Ezagutza sakon edo intuizio jenial horretan gertatzen dena da ezagutzailea eta ezagutua, Subjektua eta Objektua, Kantek erremisio gabe apartatu zituenak, bat bihurtzen direla berriro. Horregatik poeta, egia haundia ezagutzeko, Izatea atzemateko alegia, bere barnera biltzen da eta, barne begiz, bere baitan aurkitzen du egia aurkitu ere, hots, letra haundizko Izatea.

      Ondorengoan testu zail samar batzuk ikusi beharko ditugu, Schopenhauerek esplikatzen duena ikasteko, Subjektuaren eta Objektuaren bategite hori nola gertatzen den.

      Lehenengoa da ezagutzaileak gizabanako edo indibiduo partikular izatea uzten duela, ezagutzaren subjektu huts bilakatzeko. «Baldin, izpirituaren indarrak jasota, gauzak begiemateko modu ohizkoa lagatzen bada, uzten bada arrazoiaren printzipioaren gauzapenen ildotik haien arteko erlazioak bakarrik arakatzea, zeintzuen azken fineko helburua norbere Nahiarekiko erlazioa bait da beti, alegia, gauzetan ez bada kontsideratzen hori non, noiz, zergatik eta zertarakoa, baina hori zer bakar-bakarrik eta soil-soilik; kontzientziaz jabetu ere pentsamendu abstraktua egiten ez bada, arrazoimenaren kontzeptuak, ezpada guzti horren lekuan izpirituaren ahalmen guztia intuizioan jartzen bada, honetan barrentzen badu kontzientzia osoa, paisaia batena izan ala zuhaitz, haizkorri, etxadi batena edo zernahi besterena; galdu eginez objektu honetan, esaera aleman esanahitsu batek adierazten duenez, h.d., ahaztuz norbere bakoiztasuna, norbere Nahia, eta subjektu huts bezala geratuz, objektuaren espilu garbi, non eta objektua bakarrik dagoela bait lirudike, atzematen ari duen norbait gabe, eta beraz intuitzailea eta intuizioa ezin izango liratekeela berezi biak bat bihurtuak direlako, intuizioko irudi bakar batek kontzientzia osoki betetzen eta okupatzen duela; baldin, beraz, objektua beragandik kanpoko edozerekiko erlazio orotatik, subjektua Nahiarekiko erlazio orotatik neurri honetan atera egiten bada: orduan, horrela ezagutzen dena, ez da banako gauza bat halakoa bezala, baizik eta Ideia da, betiereko forma, Nahiaren objektutasun inmediatoa maila honetan: eta horregatik aldi berean intuizio horretan barneratua jadanik ez da gizabanakoa, gizabanakoa galdu egin bait da hain zuzen horrelako intuizio batean: baizik eta da ezagutzaren subjektu huts-hutsa, nahiagabekoa, saminagabekoa, denboragabekoa»¹.

      Gizabanakoak, halako gisa, denboran eta espazioan existitzen den fenomeno gisa alegia, bana-banaka ezagutzen ditu gauzak. Ezagutzaren subjektu hutsak aldiz Ideiak ezagutzen ditu, denboran eta espazioan existitzen ez direnak. Gizabanakoa bera Nahiaren bigarren mailako objektibapena bait da, ezagutzen duen gauza bezalaxe: eta hau bezalaxe hura ere «arrazoiaren printzipioaren» edo kausalitate printzipioaren («Satz vom Grund») menpeko. Aldiz, «ezagutzaren subjektu hutsa eta haren korrelatoa, Ideia, arrazoiaren printzipioaren forma guztietatik at irtenak dira: denborak, lekuak, ezagutzen duenaren banakotasunak, ezagutzen denaren banakotasunak, horientzat esanahirik ez dute»². Forma hutsen mailara jatsi gara. Maila honetan objektuak bere fenomenotasun guzti-guztia galtzen du, hots, non, noiz, zergatik, zertarako guztiak: Miranderen poetak horixe egiten bait du, oraino gogoan dugunez, «nonbaita eta noizbaita dauzkan mundu ezagutu hori (uzten du), eta aldi-aldeetarik lekorean zorabioan dagoela»³, bera ere den Arima orokorra entzuten du bere baitan. Badirudi, ordea, oraino bi direla, entzulea eta hitzegilea, ikusia eta ikuslea. Horregatik Schopenhauerek nola biok azken finean bat eta bera diren azaltzen digu: «Deskribatu den eran, banako ezagutzailea ezagutzaren subjektu soiltara eta horrela objektu begiemana Ideiatara jeikitzean bakarrik, ez lehenago, agertzen da agerrian osoki eta garbi mundua errepresentazio bezala (Vorstellung), eta gertatzen da Nahiaren objektibapen betegina, haren objektutasun egokia Ideia da-eta bakarrik. Honek subjektua eta objektua era berean barnehartzen ditu (Ideiak, hitzak berak aditzera ematen duenez, bai ezagutzailearen kontzientzia eta bai objektuaren forma hutsa inplikatzen bait ditu: irakurlearen oharra), haren forma bakarra horiek direnez gero: horretan, baina, biek oreka osoa gordetzen dute: eta hola hemen ere objektua deus ez den subjektuaren errepresentazioa baino (Ideia, alegia), subjektua ere objektua bera bihurtzen da, intuitzen (ikusten) den objektuan guztiz urtu egiten bait da, kontzientzia guztia ezer ez izaki haren irudi nabariena besterik»⁴.

      Momentu honetan epistemologiatik ontologiarako urratsa eman dugu. Izatearen lehen objektibazio mailan Subjektua eta Objektua gauza bera dira (Ideian alegia), formalki edo perspektiba aldetik bakarrik bereziak. Horregatik egunerokotasunaren gizon enpirikoa gizabanako edo indibiduo konkretutatik subjektu hustara jaisten denean (eta ezin jaitsi daiteke Ideien mailan jarri gabe), objektua ere objektu huts edo Ideia mailara jaisten da. Berdin alderantziz, objektu huts edo Ideia baten atzematea ez bait da posible ezagutzaileak bere fenomenotasunaren baldinkizunak (denbora/espazio eta kausalitate printzipioak) erantzi gabe. Maila horretan, bada, biak ez dira bere burua ezagutzen duen Nahia besterik (Miranderen hizkuntzan, bere baitan egia aurkitzen duen Arima dela, esan beharko genuke, baina Arima letra haundiz idatziaz berriro). «Ideiaren bere baita (Ansich), honek osoki objektibatu egiten duena, Nahia da; horixe da, orobat, banako gauzaren bere baita eta hori ezagutzen duen gizabanakoarena, hauek osogabeki objektibatzen dutena. Nahi gisa, errepresentaziotik eta beronen forma guztietatik landa, zer bat eta bera da hura gauza kontenplatu barnean eta gizabanako barnean, hau bere buruaz kontziente bilakatzen denean subjektu huts bezala kontenplazio horretantxe gora jeikiz: bi haiek, beraz, beren baitan ez dira desberdinak: beren baitan Nahia bait dira, hemen bere burua ezagutzen duena, eta anizkortasuna eta desberdintasuna egon, ezagutza hori nola gertatzen zaion modu gisan bakarrik dago, hots agerkizunean, beronen formagatik, arrazoiaren printzipioa»⁵.

      Nietzschek esplikabide guzti hau bereganatzen du, baina Subjektuaren eta Objektuaren bategitea argitzeko, batez ere Lehen Izatearen aldetik ari da, E. Finkek honela azaltzen duen Schopenhaueren bihurketa bat eginez: «Ikuspide honekin Nietzschek hasierako norabideari buelta eman dio: han abiadura giza-sen artistikoetan hartzen zen, haiekin analogian ametsaren eta eldarnioaren izate-ahalmenak, Apolo eta Dioniso, munduaren printzipio gisa ezartzeko; han gidal-haria zena (artistaren intuiziotik Lehen Izatera iristeko), haren bitartez aurkitutakoaren medioz atzera interpretatzen da orain. Giza-sen artistikotik hasi eta Nietzschek munduaren bi printzipio metafisikoak aurkitu zituen —eta orain giza artelana bera gertakizun kosmiko bat bezala du adierazten»⁶. Nietzschek betiko bere hizkera plastikoan adieraziko du hori: «Gizakia ez da jada artista, artelan bihurtu da»⁷.

      Esan nahi bait da, ezagutzaileak ez garela gu («ez gara geu ere arte-mundu honen egiazko sortzaileak»)⁸, Lehen Izatea bera baino bere buruaren ezagueran. Guk ez dugu ezagutzen, ezagutuak gara; ez dugu jokatzen (Nietzschek Heraklitoren jokoaren irudia darabilenez), jokatuak gara.

      Dena dela, geure buruaren ahaztez baino gehiago, Lehen Izateak berak bere boterean hartu gaituelako bada ere, gertatzen dena esandakoa da, h.d., Lehen Izatearekin identifikazio batean murgiltzen garela. «Instante llabur batzuetan gu zinez lehen izatea bera izaten gara» ⁹, «eta bere izate antsia basatia eta izate poz basatia sentitzen ditugu»¹⁰.

      Geu izatea (indibiduo) utzi eta Lehen Izate bihurtze hori zorabioan gertatzen da (musika entzutean, extasian, inpresio estetiko edo erotiko bortitz baten irakin-dardaran), sorginduta gaudenean. «Hala itxuraldaturik, dionisiar sutsuak bere burua satiro ikusten du eta satiro halaber jainkoa» ¹¹. Mozkor edo zorabio honen erdian ni egiaz ni naiz oraindik, baina nire nitasuna ez da indibiduala, partikularra eta fenomenikoa, kosmikoa eta unibertsala baino: «Bakarrik nitasun hori ez da esnaiaren bera (ametsean edo zorabioan ez dagoenaren), gizon enpiriko-errealarena, baina erabat nitasun zinezko eta betiko bakarra, gauzen barne-oinarrian datzana, zeinen irudi-argazkien bitartez jeinu lirikoak gauzen barne-oinarri hartarainoxe ikusten bait du»¹². Intuizioaren buruan artista «ororen gainetik, bera, artista dionisiar, funtsezko Lehen Batarekin, beronen min eta kontraesanarekin, identifikatu» bait da¹³.

      Tragediaren esplikatzaileek eta estetek ezin esplikatu izaten digute, dio Nietzschek, nola obra tragikoan heroia zeharo hondamendian entusiasmo guztiz eta bozkario batean galtzen den, eta mundu guztia gainbehera etortze horri esplikazio moralistaren bat ematen diote, azkenean ere ordenu moralaren nagusigoa erakusten duela esanaz («Sieg der sittlichen Weltordnung», ordenu moralaren garaipena), edo-eta psikologikoki justifikatu nahi izaten digute tragedia, ikusleen sentimentuak eta agresibitateak deskargarazten dituela esanaz. Hori, ordea, heroia desegiten eta arras hondatzen artista nola pozten den ez ulertzea da («erfreut sich doch an seiner Vernichtung», poztu egiten bait da haren txikizioan, porrokamendian), ez ulertzea azken finean nola «bere sen dionisiar izugarriak itxuren mundu hori irentsi egiten duen, haren atzean eta bere suntsiduraren bidez, funtsezko Lehen Bataren baitan funtsezko poz artistiko gorena susmarazteko» (hemen bertan «Ur-Eine» kontzeptua «Urheimat» bezala ere adierazten da)¹⁴. Beraz, Nietzscheren ikusmolde tragikoan, tragedia zentzurik positiboenean asumiturik (Schopenhauerekiko funtsezkoa da diferentzia hori), Lehen Izatearekin bategitea, eta hartarako edo horregatiko mundu ikusgarri guztiaren desegitea, poz haundi batek saritzen du. Itxuraren (Schein) mundua bait da desegiten dena, egiaz denaren munduratzeko.

      Honela esplikatzen da, nik uste, Miranderen poeta zergatik dagoen «atsegin batean», hain zuzen edireiten duenean «ikusten zituenak oro bere gogoaren amets bat zirela soilik, izaterik gabeko»¹⁵. Normalean usteko litzateke agerkizun guztion izatea ukatzeak (azkenean geure errealitatea ere ukatzea bait da: gure izate banakorra, bakoiztiarra), tristura eta desesperazioa sortu beharko lukeela. Baina agerkizun guztion iragan beharra, errealitate falta, hil beharra finean, pozgarria da, guzti horren desegiteak «egiazko Izatera» bihurtzen gaituela jakinez gero, Miranderen poetak uste duenez hori bait da «Egia bakarra», berriz ere letra haundiz Egiarentzat.

      Mirandek gauza guztiok parapsikologiaren kapituluan tratatu ditu, gure asmorako askoz nahasiago agertzen bait du dena, terminologiatik hasita. Errealitate maila bien kotrastapena, nolanahi ere, nahikoa garbi egiten da, terminologia schopenhauer-nietzscheanoan gainera. «Gezurrezko soma-gauzen mundu mugatua» eta «egiatan Dena-ren itsasoa» kontrastatzen dira. «Iduritze bat direla mundua eta munduan izatea» esango da, «egiazko Izateari» kontrastatuz, etab. Baina gero Lehen Izatea, «Ur-Sein», «Ur-Eine» edo delako Ding an sich barrenkor hori Arima bezala azaltzen da¹⁶... Honen esplikazioa, Lehen Izatearen Mirandek daukan burutaera berezian datza, hura ikusitakoan ulertuko bait da zer den ezagutzailea bere baitara bihurtzea eta bere baitan Lehen Izatea atzematea.

1 SCHOPENHAUER, A., WZB I, 231. Itzulpenean erraz nabaritzen denez, elkarrekilako hau gure desarroiloan oraindik agertu ez zaigun arren, euskarazko «nahigabe» (dolore)ak aski joko ematen du, Schopenhaueren oinarrizko doktrina metafisikoa adierazteko (Nahia/Nahigabea): munduaren esentzia Nahia da, beraz, definizioz berez, bizitza nahigabea (dolorea) da. Epiktetorena, alegia, in Los Estoicos, 1963, $ 3: «El deseo y la felicidad no pueden vivir juntos».

2 Ib., 233.

3 MIRANDE, J., IH 372-373.

4 SCHOPENHAUER, A., WZB 1,233.

5 Ib., 234.

6 FINK, E.,aip. lib.,25.

7 NIETZSCHE, F., KSA 1,30.

8 Ib., 47.

9 Hau esateak «Ur-Wesen» (Lehen Izate, Lehen Esentzia) delako horren kontzepzioaz Schopenhaueri buruz suposatzen duen aldakuntzaz, ik. FINK, E., aip. lib., 31; eta REYBURN, H.A. HINDERKS, H.E., Friedrich Nietzsche. Ein Menschenleben und seine Philosophie, 1947, 112-113.

10 NIETZSCHE, F., KSA I, 109.

11 Ib., 61-62.

12 Ib., 45.

13 Ib., 43.

14 Ib., 140-142. Alegia («platonismo inbertituaren» fase honetako mintzairan), baden ororen Sor-Lekua Sor-Bata da, nolabait esateko, zer eta nola bikoitza baino lehenagoko bat eta bakuna.

15 MIRANDE, J., IH 373. Item in HB 34 «mundu irudikor, azal-hutsezko eta aspergarria» aipatzen da; 95 «irudien ez-beharreko mundua» berriro.

16 Ib., 373. Ezaguna denez, errealitatearen erdibiketa honek (egiazkoa versus agerpen/irudipenezkoa) Miranderentzat eta Schopenhauerentzat balio du, ez du balio Nietzscherentzat (honen hasieretan izan ezik): hain zuzen horren ukoa da Nietzscheren pentsamenduaren propioena. In Die fröhliche Wissenschaft, $ 54, KSA III, 417, bere filosofia berri antimetafisikoa honela iragartzen du Nietzschek: «Zer da irudi/agerpena niretzat orain? Egiaz ez izateren baten aurkakoa, — zer dakit nik ezein izateri buruz ezer esaten, hain zuzen haren irudi/agerpeneko predikatuak baizik? Egiaz ez, mozorro hilotz bat, X ezezagun bati ezar litekeena eta, noski, baita kendu ere. Irudi/agerpena niretzat ekinkorra eta biziorra bera da...» Testu deitatuena in Crepúsculo de los ídolos, 1984, 52 or.ko hura dugu ezpai gabe: «Hemos eliminado el mundo verdadero: ¿qué mundo ha quedado?, ¿acaso el aparente?... ¡No!, ¡al eliminar el mundo verdadero hemos eliminado también el aparente!». Ib., 46: «El mundo ‘aparente’ es el único: el ‘mundo verdadero’ no es más que un añadido mentiroso». Nietzschek berak deboziozko iruzkin honekin agurtzen du iraultza horren haundia: «Mediodía; instante de la sombra más corta; final del error más largo; punto culminante de la humanidad; incipit Zarathustra!». Alegia, bukatu da metafisika azkenbetiko, definitiboki Jainkoa hil da. Ik. VATTIMO, G., Introducción a Nietzsche, 1987, 98-110. VERMAL, J.L., La crítica de la metafísica en Nietzsche, 1987. Puntu honetan Unamuno schopenhauertarra izan dugu, Baroja nietzschearra, Mirande niri nietzschear baino schopenhauertarrago iruditzen zait, hots, dualista funtsean.