1.12 Intuizio naturala adimenak itota

      Elizak herri-mitologia zaharrak desegin baditu ere, hor daude alde batetik edozeinek printzipialki dituen intuizio dohainak; bestetik aspaldion «Elizak ahalmena galtzen du herri-arazoetan nola giza-gogoetetan». Beraz, Elizarengatik bakarrik balitz, berriro posible izan behar luke lehen-gizonaren intuizioak edukitzea. Baina ez dago horrelakorik: izan ere, Elizak lehen paganismo adimenzaleari jarraitu zion moduan, orain razionalismoak Elizari jarraitzen dio, hasieran Elizaren aurka abiatu arren: «Oraingo jakintzaren aita dugun Descartes, eskolastikuen metafisikari aitzi oldartzen ikusten dugu eta, haren ondotik, “argi mendeko” frantses jakintzaleak. Adimen jauresle haiek, zentzupera eror daitekeena bakarrik dute egiatzat hartu nahi»¹.

      Zentzupera, ordea, Kantez gero jakina dagoenez, fenomenoa baizik ezin eror daiteke. Errealitatearen funtsa galdu egiten da berriro horrela.

      Argi-Mendeko Ilustratuok, adimen eta zentzu bidez ezagutzen ez den oro ezezagutuz eta baztertuz, intuizioz ezagutzen dena ukatu beharrean aurkitzen dira lehenengo, ezagutzaile haiek berak nolabait gaitzetsi beharrean gero. «Izadigaindikoa ukatzen dute zeharo, jakina, eta Elizaren lehengo ustera bihurtzen dira: sorginak, ero, gaxo batzu dira, non ez diren gezurtiak»². Hemendik aurrera, sorginak eta bereziak eta intuizio sakonekoak, erre ez dira egingo, baina lehenago inkisitorearengana edo aitorlearengana bidaltzen ziren moduan, orain psikiatrarengana bidaliko dira³. Ez dago berezia izaterik, ezagupideak ez dauka kanon kartesianotik kanpora irteterik.

      Elizak ere baino bortizkiago, razionalismoak eta zientismoak itotzen digute gaur intuizioa. «Osteak, urrundik bada ere, gizon haundiari jarraitu ohi zaizkio. Beraz, ezkutapenetan sinestea itzaltzen da gizarte maila oroetan»⁴. Alegia, Elizak «sorginak» desagertaraztea lortu zuen: ezagupen sakona zuen jendea. Baina jendeak haien sinestearekin jarraitzen zuen. Orain, aldiz, razionalismoak sineste haiek berak birrintzen ditu: «Sorginak bezala itzaltzen dira giza-irudimenetik europar folklore guzietan aurkitzen ditugun gizagaindi eta petiko izakiak»⁵.

      Azken errealitatearen intuizio sakona zer den ulertzeko, berriro sorginen eta aztien arlora itzuli beharrean gaude. Gizalekoreko izateak euskaldunen eta kelten folkloretan saioan adierazten digu Mirandek. Euskaldunen eta kelten folklorean bada errealitate bat mundu honen bestaldetik, gizalekoreko izaki batzuk bizi bait dira han. Izaki horiek «Jakintza ezkutuaren, gordearen, jabe dira»⁶ berak eta «Gazteen Herria», etab. izenak dituzten munduaz bestaldeko leku batean bizi dira, itsasoaren erdian. Baina leku hori, «itsasoan zegoen atsegin-herri hori itsaslariek ezin ikus zezaketen: iduripen batek atzipeturik, uhinak baizik ez zituzten haren lekuan ikusten»⁷. Eta itsaslarien modura, egungo jenderik gehienak «begirik ez du gizagaindikoak ikusteko, gizakumeen lur honi eutsiegi izanik»⁸...

      Mirandek aipatzen duen kelten mitologiako alegia llabur hau, sentidoari bagagozkio bederen, ez da Platonen Leize alegoria famatua besterik. Egiazko errealitatea, inmateriala, aldaezina, betiereko esentziena, ez dago zentzuen eta agerkizunen mundu honetan, honen bestaldetik baino. Jenderik gehienak egiazko errealitatetzat daukana, aldiz, ez da itxura eta errainua baizik. Gehien-gehienak halere itxuraren eta zentzuen mundu horretan geratzen dira, bestaldera iragan gabe, gizakumeen lur honi, zentzuei, lotuegirik daudelako. Mundu honen loturetatik askatzea lortzen duenak bakarrik lortzen du, «soina eta soinarekiko berjakintza sorgortzen dituelarik» eta «beste Jakintza gorago batez baliatuz», intuizioaz alegia, izadi eta gizagaindiko zerak ikustea, barne-begiz, Mirandek azpimarratzen duen bezala. Soinaren begien bidez ikusterik ez dagoena ikusten dizute horrela barne-begiek, hots, mundu honen bestaldea, egiazko errealitatea. «Ezen, ene irakasle ohi batek nonbait idazten duen bezala “hainbat erizten diogun Mundu ikuskor eta ukikor hau ez da egiazki bizi den Munduaren errainua, errainu ahuldu bat baizik”»⁹.

      Guzti hau lotu-loturik dator lehen-izakiaren (Ur-Sein) eta arimaren kontzepzioarekin, bion loturaren kontzepzioarekin batez ere. Eta zuzen-zuzenean epistemologiako arazoa ez izan arren, ontologiakoa baino, Miranderen Jakintza Berri bat: Psikologi gaindikoa saiotik atal luze samar bat bere osoan honera aldatzea komeniko da, argitasunaren eta osotasunaren amorez. Testu honek berak erakusten bait digu Mirandek nola ikusten zuen mitologia keltikoaren eta platonismoaren (hobeki: neoplatonismoaren) arteko ikuskizuna:

      «Ezen giza-arima, hots, gizonaren berjakintza gaindikoa, baldin, ukigai-gaindikoa bada, nola sinetsi ukigaiarekin batean jaiotzen denik? (Gogora bedi Platonen anamnesia: gure oharra). Jakintzaren bideetatik, Sortalde eta Sartalde ohitura zaharrek (batez ere India eta Keltiakoek) eta Platondarrek iritxi zuten ustekizun berera heltzen da Geley jauna: palingenesis delakora.

      »Gogo hutsak (Lehenengo Batasuna) erarik edo mugarik ez du, ez eta berjakintzarik ere. Mugatuz gero, berjakintza hartuz gero, Gaia sortzen du: Gaia Gogoaren berjakintza hartzea da. Eraldua eta mugatua da. Dena (Gogoa) izaki berezietan banatuz. Beraz, izaki bakoitza Lehen-Gogoaren alde bat da, mugaturik eta berjakintza harturik» ¹⁰.

      Horrela esplika daiteke zergatik den posible mundu honetako gizakumeek «Jakintza gorago batez» hasierako batasun hura nola berrezar dezaketen eta munduaz bestaldekoa, azken errealitatea, bere horretan eta berbertatik zuzenki ezagutu, zentzuen bitartez gabe. Gizonak badu berez dohain hori, Miranderen ustez behinik-behin. Baina zientismoak, razionalismoak, hots, adimenak (sokratismoak, esango luke Nietzschek) ito egin dio dohain hori, zentzupera erortzen diren errealitateei soilki lotuaraziz. «Lehen hain ugari izanik, gaur egun ia inork ez badu laminik topatzen, hori ez ahal da Ohiturazaleek (Tradiziozaleek) aipu duten “munduaren gotortzeak”, munduaren aurreratzeak, ekarritako ondore bat?»¹¹. Nolanahi ere Mirande ez da moderniaren eta progresoaren maitale haundia eta ironiaz bukatzen du bere saioa: «Egia da Demokrazia eta Atomoaren Fisika ere ekarri dizkigula... Oro ezin euki dezakezu».

      Gaur egungo mundu materialista, zientistan gizona bere intuizio pertsonalekín nola aurkitzen den, Haur Besoetakoa-n azaldu digu Mirandek. Gizarteak, hasteko, ez dio bere intuizioen baliorik onartuko, nola eta ez datozen bat gizartearen aurreritzi arruntekin. Bestelakoan gaixotzat eta erotzat joko du, behialako sorginak bezalaxe. Gizarte modernoa guztiz argitua da, ilustratua, are demokratikoa: ez zaitu kiskaliko inkisizioaren surtan. Baina guztiek bezalaxe pentsatzera, ihardutera, bizitzera, behartuko zaitu. Eta zeure berezitasuna gorde nahi izaten baduzu guztiaren gainetik, zeure usteak, intuizioak, oldearen presioari men egin gabe, azkenerako zeure buruaz beste egitera behartuko zaitu¹².

      Baina hori ez da okerrena. Tradizio zaharretatik ikasi duzuna eta dakizuna bera ilun eta zalantzagarri bihurtuko dizute presioaren astunarekin. Aipatutako nobelako protagonista, lehen bere usteez hain sendo egona, zalantzaz beterik ageri da heriotzerako orduan. Ez daki ezer garbirik zer den bizitza, zer heriotza, zer datorren heriotz ondorenean, etab., nahiz lehenago guzti hori bere ustez ongi jakina izan. Maite duen neska txiki bati uste oso emanez joango da heriotzera, neska txikiak hobeto dakielakoan.

      Neska txikiaren pertsonaia honek bere garrantzia dizu Miranderen filosofian. Eta bi arrazoirengatik.

      Lehenengo eta batik-bat, oraindik haur bat delako: alegia, haren sena, intuizioa, eskolak eta gizarteak nahastu gabe dagoelako oraino. Bere naturaltasun garbian dago, lehen-herri baten antzera, eta munduaz bestaldean egiazko errealitatea zer-nolakoa den hauteman dezake.

      Baina gero eta bigarren, pertsonaia hori emakumea delako ere bai. Tradizio-hari luze batean, izan ere, intuizioaren sinboloa bezalatsu ikusita dago emakumea, gizonezkoaren aldean abantailatua bezala hain zuzen. O. Spenglerek esango zuen bezala «die Seherin», ikuslea. Eta Mirandek berak seinalatuko du maiz-sarri, sorginak, azken finean ikusle zorrotzenak, emakumeak zirela gehienbat. «Arreba» horien obra dela, esango du Mirandek, «geure leinuak asmaturiko theologia zaharra»¹³, hots, euskal mitologia. Horiei zor dizkiegu euskal intuizio sakonenak.

1 Ib., 310. Azalpen gutxienez bitxia razionalismoaren hauxe, egia zentzuen menpezian jarriz. Halere kontzeptu guztiotan gu akritikoki Miranderi lotuko gatzaizkio hemen ezer besteren axola gabe.

2 Ib., 310.

3 HB 83.

4 IH 310.

5 Ib.

6 Ib., 271.

7 Ib., 268.

8 Ib., 271.

9 Ib.

10 Ib., 348.

11 Ib., 272.

12 AZURMENDI, J., Mirande eta kristautasuna, 1978.

13 MIRANDE, J., Orhoituz, 1976, 102. Tradizio zaharra da noski emakumearen zolitasun profetikoaren ustea, Kasandratik Pitonisara edo Sibiletara (aparte, orain, Bibliako profetisen tradizioa, Ama Birjinaganaino). Emakumea da Platonen Sinposioa-n ere argitzen dueña, zer den egiazko jakitatea. Germaniarren artean, Tazitok dioenez, sinesmen arrunta zen, emakumeak zerbait santu eta aurrikustaile baduela berenez, eta haien aholkuetan guztiz fidatzen omen ziren: «Inesse quin etiam sanctum aliquid et providum putant, nec aut consilia earum aspemantur aut responsa neglegunt».