TERESA

Laura Mintegi

        Gaueko azken iluntasunek, egunek zipriztin lotsatiei, bidea zabaltzen dieten bitartean, hiria, nagi loti eta luze baten ondoren, esnatzen ari da, alpertsu, gogorik gabe, neguko goiz hotz honetan ohean iraun nahian.

        Hiritar guztiak, ordea, ez daude ohean. Ramonek, isatsa eskuan, gurdiaren atzetik, eta honen gainean dagoen irratiaren entzule, bere garbiketaz segitzen du, han hemenka dauden paper sakabanatuak batzen, hau bai eta hori ez, inork uler ez lezakeen hautaketa zentzugabekoa eginez, baina kaleari aurpegia azalki ikuzten.

        Adelaida bere betiko izkinan jarri da, egunkari berriez inguraturik, aulki tolesgarriaren gainean eta mahai egongaitz baten atzean. Bera bezala, dozenaka emakume, gizon edo gazte —ia ume— jartzen dira goizero kantoietan, plazetan, kaletako ertzetan. Ordu hauetan, furgoneta egunkari-banatzaileak jaun eta jabe dira birlan. Mantxeta, letra handiz, furgonetako alde bietako paneletan, eta barruan, egun baterako baino balio ez duen paper kilo piloa, irakurri, bota eta horitu egingo den papera, paper nekez inprimatua, janariak biltzeko balio ez duen papera.

        Adelaidak etxeko kutxatxotik hartutako kanbioak prestatzen ditu. Hogerlekoa ematen badiote, dagozkion kanbioak. Beste multzo batean, errealak, pezeta emanez gero. Gero, barruan, amantalaren poltsiko txikian, paperezko dirua, inork ikusi behar ez duena, ezkutuan mantentzen dena, gaur egun gizaki zital gehiegi dago eta.

        Ramonen irratia eguraldiaren berri ematen ari da. Gaur, berriro, haize bolada hotzak, eta ez dakit nondik datozen ekaitz eta euri zaparrada gogorrak. Atzoko minimoa sei gradotakoa izan zen hirian, baina gaurko, lau grado baino gehiagorik ez da espero.

        Aurrean daukan bankuetxean, ordua, bostak eta hogeita bost, eta beraren ondoan, oraindik milagrosoki bertikalki irauten duen termometro zaharra, inagurazio egunean banku-ugazabaren gainean jausi zenaren ordezkoa: sei grado. Hotz.

        Ramon gure aurrean dagoen plaza garbitzen amaitzen ari da, eta orain Juan de la Cosa-rantz abiatzen da. Besoa altxatu du Adelaida agurtuz, baina honek ez du ikusi, jubilazioa hurbil izan behar duen agure bati egunkaria saltzen ari baitzaio, eta hogerlekoa eman ziezaiotenerako kanbioak, ahur zimurtuan jarri dizkio.

        Goiz, goiz goizetik jartzen da egunero Adelaida bere izkinan, non udaletxeak baino jabego sendoagoa duen. Lurreko harriak, ingurukoak baino garbi eta pulituago daude, berak urtetan erabili, igurtzi, urratu baititu, etxeko pasillo bihurturik ditu eta.

        Han dago goiz goizetik —beste kiosko handi eta dotorea, egur pintatu eta teilatu pinakuloduna zabaldu baino lehenago—, eguneroko beharrera doazen oinezko logaleei, aurreko eguneko berri txarrak banatzearren, amets, agian, zoriontsuen ondoren, errealitatearekin topo egin dezaten, egun batez ere, jasatzen dugun munduaren erreferentzia gal ez dezaten.

        Baina guzti hori Adelaidak ez daki. Berak ere izan ditzake amets zoriontsuak, politak, agian erotikoak, gaztetasun ahaztu baten oroitzapen ahulak, baina gero, goizero, bostetarako, bufanda sama inguruan loturik, bere gihar zahartuak zerbaitxo epelduko dituen kafe bero-beroa edaten du, koñak lau tantaz. Gero, mahai eta aulki tolesgarriak besapean heldurik, betiko izkinarantz abiatzen da, bidean Carmen, bere ertzean, Ernesto, sereno dotorea, eta Ramon, kalegarbitzailea, agurtuz.

        Eguneko lehen argitasunak bortitzago jotzen du zeruan, bere lekua exijituz, gaueko iluntasun abegigarriaren lizuntasuna agerian jarri nahi bailuen. Gau orduetako pakea —beste batzuentzat ez hain lasaia—, une ahaztuetan gelditu da.

        Eguzkiaren lehen errainuekin batera, langile errekak, ibaia bezain grisak eta anonimoak, autobusera, tren geltokirantz doaz, sator itsuak, eguneroko beharrera, ogi-beharrak behartuta, erdilo, etsipena eta logurea aurpegietan marraztuak.

        Semaforoak, orain arte kolorebakardunak laranjaz jantzirik, orain gorriz, berdez, laranjaz horniturik ikus daitezke, ikus ditzake ibiltari presadunak, eta pixkanaka pixkanaka, hiriak, gau-txoriei antzezlekua kenduta, goiztarrei eskaintzen dizkie bere kaleak.

        Mundu guztiak daki nora doan, eta lurrean markaturik dauden ikus-ezinezko bide eta xendeetatik zehar, abiapuntuetatik helekuetarainoko metroak betetzen dituzte, zeruan hegazkinek dagiten moduan, inoiz elkarrekin topo egin gabe, orkestako zuzendari batek gidatuko balitu legez.

        Bankuetxe dotore baten atari zabalean, haitzurdinezko baldosa hotzen gainean, ikuzgailu marka baten kartoi apurtuak daude, bata bestearen gainean jarritako kartoi apurrak, lurretik datorkeen hotza isolatu nahian, eta hauen gainean, zerbait, norbait, kukubilkaturik, lo bortxatuan; ondoren, berriro kartoiak, kartoi handiak oraingoan, zabalak, berriak, ikuzgailu marka berberaren izenaz, goitik datorren hotzetik isolatu asmoz —berotasun kabi artifiziala egiteko edo—, inguruko umeltasun eta antsigarrari uko eginez, hezurretaraino sartzen den umidurari existitzen ez dela esan nahi bailion.

        Kartoiarteko gizaki zatarra, esnatu da, edo, agian, soilik lurretik altxatzeari eman dio. Kipula batek izan lezakeen baino azal gehiagoz, estaltzen du gorputz zaharra. Ileak estaltzen dio aurpegia: artilezko eskunarru zulatuak, eskuak; kolore ezberdinetako hiru pare galtzerdik, hanka iharrak; margo mugagabeko bufandak, lepo zimurtua.

        Denbora geldirik bailegoen, giharrak mugitu ditu, gorputza bertikalki jarri, ez tente ordea. Zutunik dago, baina okertuta, makurturik urteen zama astunaz. Dirudiena baino gazteagoa da, hala ere. Ez ditu ehun urteak bete, oraindik, baina itxuraz errepresentatu egiten ditu. Atso hau inoiz ume izan zitekeenik ez luke inork sinestuko, adinik gabeko andrea izan dela ematen du, betidanik, jaiotzetik.

        Heriorekin topo egin arte, beti planta berberaz, agian gero eta zaharragoa, zimurtuagoa, inoiz ez gazte.

        Kartoiak alde batean pilatu ditu, eta orain, goitik behera tiraka, bere arropei tolesdurak eta tximurrak kentzen saiatzen ari da. Andre aberatsen batek zamar potora inoiz bota duen erosketarako gurditxoan jarri ditu kartoiak, eta gainontzeko manta eta oihalak. Guztia sartu du barrura, eta berriro jezarri da. Erlojurik existitzen ez den bere mundu horretan ez dago arin egin beharrik. Arnasa hartzeari darraio, horretan datza bizitza. Eguna, hurrengo gaua etorri arte zabaltzen epealdia baino ez izanik, beti luze egiten da. Baina egun multzoak, labur zaizkio, eta urteak, atzeman ezinezko uneak.

        Bankuetxeko eskailera hotzetan jesarririk, ez du goiko erlojua ikusten, ez eta oraingo tenperatura ere, zazpi grado. Epeltzen doa eguna. Gurditxoa hurbildu du eta bere ondoan jarri. Barrutik zerbait hartu nahiz, barriro atera ditu kartoiak, manta zaharra eta iluna, oihal lohiak... eta boula atera du; erdi-hutsik erdi-beterik dagoen ginebra botila.

        Ez luke hotza jasango beragatik ez balitz. Gainera, goizetan beti izan du tentsio baxua, gaztetan ere bai. Berak jakin badaki, alkohol gustua ez zaiola atsegin izango orain, urdaila hutsik eta ahoa lehor. Baina geroko berotasuna laket du.

        Eta kaleko inor ez da berataz konturatu, boula gurditxotik atera duen arte. Lehen, haragi zahar multzoa zen, orain andre hordia, mozkortua, edozeinek sala dezakeen giza zaborra.

        Batzuk penaz begiratu dute, neskato batek bista aldendu egin du, ez ikustearena eginez. Bizitzak eskain diezazkiokeen miseriak ikusi nahi ez bailituen. Adin ertaineko gizon batek «Hau lotsau» esan du, eta andre bik, ziur aski bulegoak garbitzera doazen andre langile etsiak, bere belarrietaraino ailegatu den komentarioa egin dute:

        — «Zenbat sufritu behar izan duen dagoenera heltzeko!».

        — « Beharbada ez du besterik ezagutu».

        Eta Teresak entzun du. Entzun du eta botila ezpainetatik kendu. Goizak eta alkoholak sorturiko lurrunak aldenduz, bere unibertsoko lainoak aterriz. «besterik» ezagutu ditueneko garaiak burura etorri zaizkio, tropelka, zartalahara, ibaika. Berak sufritu, bai, sufritu duelako, baina beste garairik ere, ezagutu du, eta noizbait, agian, norbaitek galdetu izan balio, zoriontsua zela esango zukeen.

        La Habanara joan nintzen lehenengo eguna gogoratzen dut. Amak jantzi berri zuria ekarri zidan. Hiri handia ikusi behar nuen, eta itsasoa, lehenengoz. Cabaiguan-en jaioa, tabako-hostoen artean, ezin nezakeen ur gazi multzo hura inolaz ere imajina. Nik, orduan, zortzi urte edo izango nituen. Bai, zortzi urte Martinicak aste batzuk beranduago utzi gintuelako, eta gure esklabu gehienak 1886 hartan askatu ziren, definitiboki.

        Martinicak soineko zuria jantzi zidan. Zer pozik nengoen neu egun hartan!. Kabriola garbi-garbi baten aurrekaldean, Tomas eta Simon-ek zaltegietako bi zaldi ederrenak krokatu zituzten; eta atzekaldean ama, Martinica, nire neba Guillermo eta laurok eseri ginen, binaka, bi beste biren parean.

        La Habanarainoko bidea luze baino luzeagoa egin zitzaidan. Santa Clara, aurretik ezagutzen nuen. Probintziako burua, eta hantxe, kale nagusian zegoen ostatu on batean, egin genuen lehen geldialdia. Frijoleak bazkaldu, arto egosia eta fruta ugaria. Matanzas-en pasatu genuen gaua, eta azkenean, hurrengo egunean, La Habanara heldu ginen, arratsaldeak eguneko izpiak hodeiertzean galtzen dituen unean.

        Amak ez zidan portutik paseatzen utzi, baina hoteleko leiho zabaletik itsasoa ikusi nuen, itsaso urdin-gorri baretua, nire mugatasun kontzeptu guztiak kolpe batez eta betirako apurtu zituena. Orduan, beharbada inkonszienteki, aurreritziak oker daudekeenez konturatu nintzen. Egun hartatik beti iguriki izan dut nire susmo txarrak apurtzera etorriko litzatekeen Atlantiko Ozeanoa.

        Hoteleko gosaria plantaziokoa baino txarragoa zen, baina etxetik kanpokoa izanik, niri non-plus-ultrakoa iruditu zitzaidan, batez ere, sorpresaz beteriko egun baten prolegomenotzat hartu nuelako.

        Guillermo untziraino lagundu behar genuen. Metropolira zihoan, Ejerzitoak bidalita. Nik ez nekien oso ondo zeintzu ziren metropolia ez eta Ejerzito hori ere. Horretaz geroago enteratu nintzen, 1895 aldean, Jose Martí baten izenaz aho guztiak bete egiten zirenean. Une hartan, bakarrik, nire neba nagusia nekusan, dotore-dotore jantzita, gure esklabu batek botak ondo ziratuta, eta gerla-jakaren botoiak urrezkoak modukoak. Bibote marra eta kokospeko laburra, gomina ugariz, beren lekuan mantentzen zituen, eta aurpegi osoa, zurrun ikusi nion, giharrik mugitzeke, Martinicak arropan jartzen didan almidoia, musu-masailean emanik baileukan.

        Portuan ikusten zen oihaldun handiena eta politena zen nire neba metropoli urrun hartara eramango zuen ontzia. Zenbait esklabuk telaz estaliriko kutxa handiak sartzen zituzten ontziko sotoetara, eta upelak ere bai, amaren ustez urez beterik zeuden upelak —Guillermok behin esan zidan urez batzuk, baina besteak ronez beterik zeudela—.

        Portuan dena zen mugimendua: aurpegi beltzak, izerdi tantek piztuta; aurpegi zuriak, sonbrillen eta kopakapelen itzalean; esku langileak bulto handiak oratzen, esku antzuak gizon zuriek musukatuta... Zaldi-kotxe handi batean guardia zibil batzuk heldu ziren. Pasadan gerlako «mambi» kateatuak, kotxetik atera eta ontzi txiki batera sartu zituzten, ez dakit nongo irlatako nongo espetxetara, preso eramanak zirelarik.

        Eta umeak! Ume piloa, alde guztietatik, ni bezalakoak, adinez, baina hain desberdinak!. Praka estu-zikin-hautsiak eta gainalde biluzia. Batzuk lanean eta besteak jolasean, edo diru-eskeka, edo lapurreta ezkutuan.

        Portuko mugimenduak, garraiketak, liluratzen ninduen, han zegoen kolore eta bizitasuna, floraren berdea eta eguzkiko argi aldakorra, laranja goizetan, geroxeago horia, eguerdian zuri-zuria, eta arratsaldean berriro laranja. Iluntzean gorri-more-urdina, gauak beltz-urdina ortze osotik hedatu arte.

        Martinicak eskutik oratuta ninduen eta aldentzeko imentzio nimiorik ere adierazten nuenean, bere gonen kontra, gona harro eta garbien kontra estutzen ninduen, nire gorputz eskasa berari alboan irtendako kiste bat bailitzen.

        Simonek kotxea lotu zuen, zaldiei ura eman eta han hemenka zebiltzan ume beltzak uxatzen aritu zen, jarlekuetako behi narru ondua ukitu ez zezaten, erroberetako zur gogorrak uki ez zitzaten, odol oneko zaldien indarraz lilura ez zitezen.

        Bitartean, bertako gizon batzuen laguntzaz, Tomasek nire neba Guillermoren kutxa, oihalduneraino igo zuen, nekez, esfortzu handiz, barruan gerra-jantziak, ezpatak, aitaren pistola onak eta liburu batzuk zeramatzala.

        Eta amak, nik zergatik jakin ez nuela, negar zotinari ekin zion, deblauki, muku-zapi txikiegi batekin sudur punta gorritua oratuz. Ez zitzaidan negar egitekoa iruditzen hain polita zen oihaldun hartan itsasoratzea. Baina niri ere emozioak, korapiloa bilakatu zitzaizkidan nire neba nagusia honda mintzatu zitzaidanean, «Teresa, ni orain banoa, eta ez dakit noiz etorriko naizen berriro. Ondo porta zaitez, eta amari egiozu kasua beti. Lor ezazu zutaz harro senti nadin. Emaidazu musu bat, txikitxu, eta ez nazazu ahantz, arren».

        Hori izan zen ikusi nuen azken eguna. Horregatik mantendu dut hain fresko nire gogoan, beti hurbil oroitzapenen artean, denhoran urrunegi izan arren.

        Urtetan ez genuen Guillermoren berririk izan, eta egun batean, berak gehien maite zuen alkondara. Simonek jantzirik zeramala ikusi nuen. Korrika. Martinicarengana joan nintzen Simonek nire nebaren alkondara zergatik zeukan galdetuz, eta madamen agindua zeta erantzun zidan.

        O, ez, ama, zergatik, zergatik eman diozu Guillermoren alkondara? Berak berriro ez duelako behar izango, erantzun zidan.

        Eta Herio agertu zen, egun hartatik bertatik nire bizitzan sartu zen pertsonaia inposatua: gaur egun arte, beti, lagundu nauena, konplizitateko laguntasun nazkagarri baten bidez, ni ados egon nintekeen galdetu gaberik.

        Cabaiguan-en generaman bizitzak, urte askotan ez zuen gauza berri handirik aportatu. Munduaren erlojua plantazio hartan geldirik zetzala esan zitekeen, harri koxkor batek oztopatu izan bailuen harea-erlojuaren pasabide estua.

        Plantaziotik landa, mundua pil-pilean zegoen, gor-gor. Nik orduan 14 urte neukan, hau da, 1892an geunden. Gogoratzen dut gure etxean zerbait gertatu zela, baina ez dut lotzen aurreko eta hurrengo jazoerekin. Zipriztin solteak. Besterik ez. Gero, beranduago, dena jakin nuen. Aintzinako esklabu beltzek, oraindik utzi berna zuten esklabutzatik, orduka egiten zuten lan behartuetaraino zegoen aldea, oso urria zela pentsatu zuten. Sei urtetan askatasuna dastatu ondoren, gizakiago, pertsonago izan behar zutela erabaki zuten, eta ez hankabidun animaliak.

        Jabetza kolektiboa eta hamar ordutako lanordutegia lortu nahi zuten, soilik, baina momenturako gehiegiz

        Gurean ez zen arazoa nabari, gauza ezaguna da eta plantazioan erlojuak ez duela agintzen, eguzkiak baizik. Argi-orduak dira lan erritmoa markatzen dutenak, eta gainera inork ez zuen bere indar fisikoak eskaini zezakeen baino esfortzu gehiagorik egiten. Gogor egiten zen lana, baina kapatazek magultasun handiaz jokatzen zuten.

        Arazoa beste aldetik agertu zen. Tabako lantegi eskasetan, langileek sortu berria zuten sindikatoak grebara jo zuen. «El Productor» izeneko mozioa garaile atera nahian, plantazioetatik bidaltzen genituen gaiak biltokietan pilatzen ziren, eta azkenik pilaleku guztiak bete egin ziren: irteerarik eman ezinik gelditu zen gure produkzioa. Zer egin?

        Guzti honen gainera, Estatu Batuek izugarrizko mugatarifak jarri omen zituzten eta ez zegoen Ipar Amerikari azukrea eta tabakoa saltzerik. Gu bezalako produktore guztiak porrotketa osora behartu gintuzten, eta orduan hasi ziren sortzen istiluak.

        Espainia eta Ipar Amerikaren arteko istiluak, azkenean etxe barneko istilu bihurtu ziren.

        Hilabete batzuetan, egoera areagotzen joan zen. Aita ez zen bere langelatik ateratzen, eta askotan berak bakarrik bazkaltzen zuen, lan-gelan zegoen mahaitxo txiki batean. Ez gintuen ikusi nahi. Ahizpa eta biok gabonak ematera joaten gintzaizkionean, etsipenez begiratzen gintuen, bere erruz, leize baterantz abiatzen ari baginen bezalaxe, bera kabriolaren txoferra izanik. Behin baino gehiagotan igarri izan nizkion kristalezko malko bi begiertzean, Virginia, ni baino gazteagoa, belaunen gainean jartzen zuenean.

        Bekokian lagatzen zigun musua, eta gero, kolpe batez, lepoa eskaintzen zigun, besterik esan gabe.

        Ama, bestelakoa zen, alaia berez, gaztea, polita. Jaialdi ederrak antolatzen ohi zituen Gabonetan, udaberri eta uzta oneko garaietan, baina gauzak aldatzen zihoazen.

        Zenbat eta gehiago itxi aitak bere lan-gela, gero eta gehiago egoten zen ama gurekin, etxeko sua mantendu gurean. Baina haize bolada batek kandelaren gar mehea arriskuan jartzen duen bezala, ama ere itzaltzen zihoakigun, bere jaialdiek ematen zioten bizitasuna, apurka apurka galduz.

        Orain, oso jantzi berri gutxi estreinatzen zuen urtean, eta ez zituen, jadanik, Mexikoko oihal polit eta garesti haiek hartzen. Bisitak urriagoak ziren, eta aintzinako esklabuek, soldatak ezin jasoz, alde egiten ziguten, ia familiakoak zirenak, bakarrik, gelditu ziren gurekin, eta beste langile batzuk ere bai, azukre eta tabakogintzan, baina hain gutxi!

        Nik hogei urteak bete nituen urtean, 1898an, Kuba utzi behar izan genuen. Gerrak beharturik, gaizki-saldu genituen ondasun guztiak, gelditzen ziren apurrak, eta udaberrian ontziak ekarri gintuen Europara, Galiziara, nire amaren jaioterrira. Aitak ezin izan zituen ezbeharrak gainditu, eta berak ere utzi gintuen, betirako, arzon eta sukarrizko pistola baten laguntzaz.

        «¡Meu Deus, cómo é posibel!». Zioen amamak, eta «Aqueles eran outros tempos», amak. «Saiaremos adiante, Deus apreta mais non afoga».

        Hurrengo urteetan bai estutu zuen, gogoz, amak eta amamak Virginia eta biok ezkondu behar gintuztela erabaki zuten arte. Honela ezagutu nuen Fabian. Ovieu-ko meategietako langile zintzoa.

        Udazkena zen jadanik, Asturies-era joateko ipini zidaten eguna heldu zenean. Irailak agurtzen zituen bere azken egunak, eta negua, oraindik, ez zen barruraino sartzera ausartzen. Kosturadun galtzerdi beltzak jarri zizkidaten, mantila aurpegi aurrean, eta beltzez tintaturiko amaren jantzia, jantzi ederra bezain beltza.

        Ovieu-rainoko bidaia luze oso egin zitzaidan. Ez ziren inoiz amaitzen zuhaizti eta basoak, mendiska baten ondoren, beti agertzen zen beste bat, eta honen atzean, berriro mendiak. Herriek, erraldoi batek jarriak ematen zuten. Han-hemenka, sakabanaturik, horma-zuri teilatu-gorri, eta landa berdeak ingurunean.

        Azkenean heldu ginen, eta ezkondu gintuzten, betirako. Nire senarra ez zen beste edozein baino txarragoa: hoberena ere ez. Eta ni berarentzat? Etxean behar zuen emaztea nintzen, beste edonor bezalakoa.

        Meategian urte dexenteak eta txarrak egon ziren: inoiz ere ez onak. Ez dago urte onik meazuloetan, ugazabarentzat ez ezik. Han behean, eguzkitik urrun eta arnasa lasai hartu gabe, bizitza honetan hiltzeko modu desberdinak daudenez konturatzen haiz, arin edo geldoago, baina zuzenezkoak.

        Fabianek lur-beheko iluntasuna bekokian zuen inprimaturik, atzazalen azpian, begien inguruko zimurretan, eta buru barnean, ahoan itsatsirik. Hitz laburreko gizona zen, berbaldi labur eta iluna.

        Garai txarretan, ugazabek ohizkoa baino gutxiago irabazten zutenean, langileak estutzen zituzten. Meategiko hautsak eta izerdiak zegiten masa beltz hartan. Etsipena hazten zen, eta hitzak laburtzen.

        Honelako garaietan Fabianek ziostan «Tamos años de fame, de miseria, de llárimes afogaes nel coral, de llercia pola mesma llercia». Honelakoa zen Fabian. Berak zionenez, «crióse a fuerza fames y trabayos». Eta egia zen.

        Garai txarragoak heldu behar ziren, baina ni lasai nengoen. Bi urte bakarrik falta zitzaion erretirorako, eta eskasa izan arren, etxean izango nuen nirekin. Baina 1934an sindikatoak grebara deitu zuen, eta zuloetatik irten ziren langileak, kalera atera ere: polizia zaldiz zebilen kaleetatik, langileak eskuak hutsik: zaldunak tiroka aritu ziren: nire Fabian kalean zegoen: han tiro hotsa entzun zen... «Mataron a Fabian Pina, vera del Comité».

        Ez dakit zenhat maite nuen. Berria ematera etorri zitzaizkidanei. «cuando yo muerra, enterraime con Fabian» esan omen nien. Agian.

        Matxinatua izan zenez, langile eskubideak galtzen ziren. Jubilazioa eta alarguntza kobratzea, debekaturik zeukaten. Hauts beltza eta esku hutsak, ezkontza egunekojantzia bezain beltz, eta bezain huts, utzi ninduen Fabianen heriotzak.

        Ez dakit zergatik, bertso zaharrak gogoratu nituen:

                «Habia, fai muchos años.

                erguida na mesma oriella.

                cerca d'unde faen el cuentu

                del riu y la mariselva.

                una casa, nin mui moza

                nin tampoco mucho vieya,

                ...»

        Ordutik bona bederatzi urte iragan dira. Gauza gehiegi, ezbehar lar, denetaz gogora nadin, nire begi nekatu hauek trinko begira dezaten.

        «Cerca d'unde faen el cuentu del riu y la mariselva» etxe bat gogoratzen dut, lainoturik eta gogoramenetan erdi galdurik. Tabako-hostoen itzalak eta azukre-kañabera pilatuek ezkutatzen didate oroipenetako etxea. Usain garbiak ditut gogoan, lanaren usainak, izerdi eta selba, animalien arnasa, beltzen nekea, almidoia eta kotoia, plantxaren lurruna, sukaldeko ikatza...

        Jardinean, udaberrian, loratzen ziren landare exotikoak, gero berriro inon ikusi ez ditudanak. Kabriolaren trotea, eta La Habana-ko portua... portuan so gelditu zitzaidan beltz haren begirada, begi beltzak nigatik kuriosoak... ezkontza eguneko jantzia bezain beltza, Fabianek meazulotik zekarren aurpegiaren kolorea, beltza.

        — « Zenbat sufritu behar izan duen dagoenera heltzeko!».

        «Beharbada ez du besterik ezagutu».

Astelehena 7

        Gaur goizean berriro ikusi dut, bankuetxe horren atari estalgarripean, ikuzgailu baten kartoiez inguraturik, lurperaturik, oraindik lotan, eta kalean susmatzen ari zen egunsentiaz ohartu barik.

        Orain bi hilabete hartu zuen gure kaleko espaloia bere etxetzat, eta pisukoen artean, elkar ulertzeko, Anderea deitzen dugu. Beste batzuetan, Bakardade andrea, bera baino bakartiagorik ez baitut nik inor ezagutzen. Beti espaloian gauaz, ondoko jardinetan egunez.

Asteazkena 9

        Bihartik ez da pasatzen. Nor den jakin behar dut. Elkar ezagutuko dugu, mintzatuko gara, eta zergatik dagoen dagoen moduan galdetuko diot.

Osteguna 10

        Lanetik etortzean, liburuak besapean eta nekea oinetan itsatsirik, bere sakonaz ohartu naiz. Nirea lo eginez kendu egiten da, berea, botoiak arropari josirik dauden moduan, ez da loaldiarekin kentzen. Sakonegia da.

        Zerbait lotsaturik, ingurunera begiratu dut, norbaitek ezagutzen ninduen. Inork ere ez. Ez zegoen ezagunik.

        Zapata lotu behar nuelakoan, bere ondoan jarri naiz, eta, erosoago lotzearren, liburuak espaloian, eta ni bankuetxeko tarimatxoan jezarri naiz —bere ohe gainean—, bere ondoan jarrita.

        Jaramonik ere ez dit egin.

        Emakumeek merkatura daramaten gurditxo horietako baten barruan zuen sarturik sudurra, eta esku biak, zerbait ateratzeko, eta hobeto jarri nahian.

        Ez nau begiratu ere egin.

        — Ez zaizu axola ni hemen jartzea, ezta? Momentu bat da bakarrik, zapata lotu arte.

        — ...

        — Traba egiten dizut?

        — Biontzako lekua dago. Eta denbora... Nahi beste. Hor dago ipinita, guk har dezagun.

        Hormako erlojua seinalatu du, egunero hiru minutu atzeratuta dagoen erloju publiko handia. Bere erruz galdu egin dut, behin baino gehiagotan, autobusa. Baina inoiz ez zitzaidan burutik-pasatu han markatzen ziren ordu eta minutuak guk har genezakeen denbora

        — Nire izena Marta da. Eta zurea?

        — Zein gustatzen zaizu gehiago?

        — Niri? Ez, zure izena galdetzen dizut!

        — Zuri zein zaizu atseginago?

        — Carlota!

        — Dei nazazu horrela, Carlota! Polita da.

        Zapata lotuta dut jadanik, eta ez dakit zer egin atzamarrekin, kordoiari bueltaka, okupatuarena eginez.

        Segitzeko gogoa dut, baina jendeak begiratzen nau, nik zer egin dezakedan andre horrekin, lurrean jarrita, bere buruari galdetuz. Liburuak batu ditut, besoen artean hartu, baina ez dut oraindik mugitzeko keinurik egiten.

        — Hemen bizi zara?

        — Hemen, han, edonon. Ni bizi naiz, eta lekuek bizi naute.

        Bizitzeko falta zaidana, eurek ematen didate. Alaitasuna beroa, edo isiltasuna, bakardadea. Behar dudana.

        Ez diot ondo ulertu, baina gehiago galdetzera ez naiz ausartu. Axolarik ez bazaio, bihar itzuliko naizela esan diot eta agurtu dut.

        Bista lurretik altxatu gabe. «Agur Marta» esan dit, agur horretan bere bizitzaren zehar esan eta sentitu dituen behin betiko agur guztiak konzentraturik baileuden; beste inoiz beste norbaiti ere nire agur berbera entzun izan bailion, berriro berarengana inoiz itzuli gabe.

        Liburuak besapean, ohizkoa baino pausu arinagoa erabili dut etxeko atarira heldu arte. Ez dut nahi izan ihesa zela pentsa zezakeenik, baina arin urruntzeko beharra sentitu dut; nire gelako bakardade babestzailean egon nahi izan dut, jendearen begiradetatik azago.

        Gero, etxean, lotsatzeagatik lotsatu naiz.

Astelehena 14

        Antzeman ezin dudan zerbait du «Carlota»k, nik azal ezin nezakeen misterioren bat. Besteok ez dakigun zeredozer omen daki berak.

Asteartea 15

        Begirada beiratua, gris definezinez margoztua. Eskuak luze eta meheak, hezurrak ia begi bistan, eskunarru zulatuetatik aterata. Nor da «Carlota»?

Osteguna 17

        Gaur berriro egon naiz «Carlota»-rekin. Ez dit ezer interesgarririk esan. Ez du gauzarik kontatzen. Bakarrik eguraldiaz mintzatu gara, eta hurrengo egunerarte agurtu dugu elkar. Joaterakoan «Bihar arte Carlota» esan diot, eta tristuraz begiratu nau, izen hori bere benetako izena ez delako, agian. Edo, agian. «bihar» gehiagorik ez dela egongo pentsatu duelako. Baina bihar, han izango naiz.

Ostirala 18

        Gaur ez dugu berbarik egin apenas. Estulka aritu izan da denbora osoan. Aurtengo negua ohizkoa baino hotzagoa ari da, eta beldur naiz «Carlota»gatik. Ez da gaztea, eta defentsa gutxi izan behar du. Asteburutik bueltatzen naizenean, serioskiago pentsatuko dugu zer egin daitekeen egoera horretatik ateratzeko.

Astelehena 21

        Gaur goizean ez dut «Carlota» ikusi. Arduratu naiz. Non pasatuko zuen gaua? Lekuz aldatu du? Ingurunera so gelditu, eta ez dut inondik ere ikusi. Azkenean, lotsa gaindituta, izkina horretan, oraindik goizeko egunkaria saltzen ari den andre nagusiari galdetu diot. Ez du momentuan erantzun. Bezero bati egunkaria eman, kanbioak itzuli, eta bista altxatu gabe, erantzun dit.

        «Nor, Teresa? Goizaldean eraman dute. Ez zuen, jadanik, espaloiaren beharrik».