2. Kultura

Obregon, neskameak eta euskal guraso jatorrak

 

 

      Zuk ere negar egin al zenuen Phoebek erabaki zuenean bere nebaren umeak ernaltzea? Gogora dezagun istorioa: Friends telesaileko protagonistaren neba txikia emakume nagusi batekin maitemintzen da. Andrea ezin denez haurdun geratu, Phoeberi eskatzen diote haien surrogatea izatea. Gure hippy maitagarriak baietza ematen die, erronka bat burutu ondoren: txakur-kume bat zaintzea eta, kariñoa hartu dionean, adopzioan ematea. Neba eta koinata txakurrarekin maitemintzen dira eta, hasiera batean Phoebe jeloskor eta posesibo jartzen den arren, azkenean deskubritzen du izugarrizko bizipoza ematen diola bere senideen zoriontasuna ahalbidetzea.

      Trama ez da hor bukatzen. Hunkitu ginen Phoebek laborategian sortutako blastozistoei hitz egiten dienean, haragia kontsumitzeko apeta izan duenean, Santa Clausen prakak erosi dituenean... Erditu ondoren, enpatizatu dugu hiru jaioberriak emateko adierazi zituen zailtasun emozionalekin, baina bere eskuzabaltasuna gailendu da berriro ere.

      1997an estreinatu zen Phoebe haurdun geratu zen denboraldia, eta hori izan zen euskaldun askorentzat ordezkapen bidezko ernalketaren lehen erreferentzia; gurean eztabaida politikoa piztu baino bi hamarkada lehenago. Oso presente du Irantzu Varela kazetari eta umoregileak: “Zalantzazko uneren bat kenduta, dena da oso idilikoa, altruista eta maitasunezkoa”.

      Friendseko lagunak New Yorken bizi dira; estatu horretan haurdunaldi subrogatu altruista soilik baimendua zen, 2021ean komertziala legeztatu zen arte. Kalifornian, ordea, ordaindutako haurdunaldi subrogatua onartu zen jurisprudentzia bidez 1993an. Aitzitik, Irantzuk nabarmendu bezala, komedia enblematikoak ez zion erreferentziarik egin loratzen ari zen ugalketa industriari: “Ez da gai ekonomikorik aipatzen, ezta ezer negatiborik ere”.

      Eragin handia izan zuen nazioarteko ikusleongan irudi jakin horrek. Hala bizi izan zuen Katixa Agirre idazle eta Ikus-entzunezko Komunikazioko doktoreak: “Momentuan ez nuen politizatu; flipantea iruditu zitzaidan, ez bainuen inoiz aukera horretan pentsatu. Komediaren filtrotik oso erraz sartzen da mezua”.

      Haurdunaldi subrogatuen kontrako diskurtso feminista eta antikapitalista dute biek amankomunean. Katixaren kritikotasuna areagotu egin da amatu denetik: “Ezagutzen dut haurdunaldian umekiarekin sentitzen duzun konexioa. Erditu naiz, izan dut umea besoetan, kendu didate eta sentitu dut bat-bateko zera hori”. Irantzuk, aldiz, ama ez izatearen hautua egin du. Biei premiazkoa iruditzen zaie amatasunaren mistikaren propaganda deuseztaraztea, eta ez-amatasunen narratiba positiboak sortzea.

      El tornillo izeneko bideoblog feminista egin du urte luzez Irantzuk, eta behin baino gehiagotan egin du “esplotazio erreproduktibo” izendatzen duen praktikaren aurka: “Lehenengo bideoa egin nuen orain dela sei urte, Euskal Herriko mugimendu feminista posizionatu aurretik eta, hala ere, oso zorrotza izan nintzen. Hondamendia da merkatu kapitalista bizitzaren erreprodukzioan sartzea”.

 

 

XELEBREKERIA VS NORMALIZAZIOA

 

      Amamaren etxera joan naiz, eta sofan topatu dut Sálvame ikusten. Eguneko albistearen berri eman dit: Cristiano Ronaldok bikiak izango ditu haurdunaldi subrogatu bidez. 2017. urtea da, Ciudadanosek Espainiako Diputatuen Kongresuan ordezkapen bidezko ernalketa legeztatzeko lehen lege-proiektua aurkeztu duen urtea.

      Txundituta utzi ninduen haurdunaldi subrogatua aipatzeko naturaltasun horrek, kontuan izanda 80 bat urteko andre tradizional fededuna dela. Sálvame ez da errealitatea, baina bada bere errealitatea, nahiz eta toleranteagoa den ospetsuen transgresioekin senideenekin baino. Nire buruari galdetu nion orduan: zer gaitasun dauka prentsa arrosak bizimodu, hautu eta praktika jakin batzuk normalizatzeko?

      Espainian egindako hainbat inkestak % 60 inguruan kokatu dituzte ordezkapen bidezko ernalketaren onarpena eta erregularizazioaren aldeko jarrera. Herritarren erdiak egoki ikusten du gestanteek beren ekarpenagatik ordainsaria jasotzea. Disonantzia nabarmena dago alderdi politikoen eta iritzi publikoaren artean. Izan ere, psoe eta Podemoseko boto emaileek daukate bereziki postura erregulazionista, balore aurrerakoiekin lotzen dutelako (sexu- eta familia-aniztasunarekin bereziki), nahiz eta alderdi politiko horiek diren, hain zuzen ere, “ugalketa esplotazioaren” aurka tinko mantendu direnak.

      Hola aldizkariaren azaleko protagonista izan zen Ana Obregon 2023an: argazkian agertzen zen ospitaletik gurpildun aulkian ateratzen, bere hildako semearen espermarekin Floridako emakume batek (Kubako migrantea) ernaldutako umea besoetan. Behin eta berriro aipatu zen bere izena Alondegiko Kongresuan. Pablo Bilbao Gure Umeen Ametsak elkarteko bozeramailearen esanetan, pertsonaia ospetsuek eragin anbibalente bat dute iritzi publikoan: “Alde batetik, normalizazioaren aldeko ekarpen itzela egiten dute, baina, bestetik, irudi fribolo bat ematen dute”.

      Irantzu eta Katixarekin bazkaldu dugu La Sinsorga kulturgune feministan. Friendseko Phoebe gogora ekarri ondoren, prentsa arrosako farandulara egin dugu salto. Tamara Gorro eta Kiko Hernandezen kasuak kontrajarri ditu kazetariak.

      Mujeres, hombres y viceversa reality-aren ondorioz influencer bilakatu zen Gorro 2009an, eta Estatu Batuetako gestante batek ernaldutako umearen guraso izan zen 2015ean, bere senarrarekin batera. “Futbolari batekin ezkondu zen, ezin izan zuten seme-alabarik izan, eta Estatu Batuetatik kontatu zuen bere subrogazio esperientzia, eszenatoki eta kontakizun guztiz idiliko batetik”, gogoratu du Irantzuk.

      Hala, praktika honen enbaxadore rola hartu zuen: Sálvame bezalako platoetan azaldu zuen bere drama (hogei in vitro prozesuren ondoren aukeratu zuela bide orduan ezohiko hori), ama biologiko izaera aldarrikatu zuen (obuluak jarri zituelako), gestantearekin duen harreman estuaz mintzo zen (elkarrekin joaten omen ziren shopping egitera) eta “nahi baduzu, ahal duzu” bezalako mezu neoliberal sasi-inspiratzaileak zabaldu zituen: “Borroka, indarra, iraunkortasuna. Gure hiztegian ez da kabitzen ‘amore eman’ esapidea”.

      Kiko Hernandezi dagokionez, Gran Hermanoko lehenengo edizioan parte hartu ondoren, Sálvameko tertuliakide bilakatu zen. 2017an aita bakar bilakatu zen, Kalifornian emakume batek bikiak ernaldu eta erditu ondoren. Umeek urte erdi zituztenean aurkeztu zituen kamera aurrean, baina prozesuari buruzko xehetasun gutxi eman zituen: “Misterio kutsu bat eman dio beti, ez du inoiz azalpenik eman, baina bizitza aldatu dioten pertsona txiki horiei buruz hitz egiten du. Hau da, badirudi bi haur izan dituela txanpinoiak bailiran; prozesurik gabe”, nabarmendu du Irantzuk.

      Hernandezek protagonismoa hartu zuen Ana Obregonen albistearen testuinguruan. Aitortu zuen Alessandro Lecquio harremanetan jarri zela berarekin bien semea, Alex, hil eta gutxira, haurdunaldi subrogatuari buruzko informazio eske. Irantzuk gogora ekarri du Hernandezek hartutako jarrera tinkoa, debatean termino jakin batzuk debekatze aldera: “Mundu guztia zuzentzen zuen, haurdunari ama deitzen ziotenean”.

      Gorrok ere parte hartu zuen Obregoni buruzko tertulietan: “Histeriko, urduri eta minduta nago, nik ez dudalako umerik erosi. Badakizue zer lortzen ari garen honekin? Gorrotoa sustatzea. Agian bihar nire alabari esango diote erosia dela”.

      Eredu aspirazionalak sortzen ditu farandulak, baina eztabaida sozialetan ere eragiten du, diskurtso feministak baino gehiago, Irantzuren esanetan: “Ana Obregonena aberrazio bat da, eta hala ere audientzia handiko saioetan agertzen da, baita doluari buruz hitz egiten ere. Ondorioz, jendartean irakurketa da ‘Aizu, ba posible izan badu… Begira zein zoriontsu dagoen!’. Ospetsuek egiten badute, ondo dago. Aurpegi-garbiketa horiek indar legitimatzaile itzela dute”.

      Ricky Martinen kasua du Katixak gogoan: “Umeak aurkeztu zituenean aldizkarietan, gehiago komentatu zen gaya zela; hori izan zen albistea, armairutik ateratzea suposatzen zuela”. Idazlearentzat kezkagarria da protagonistak homosexualak direnean ematen den dinamika: “Haien hautua kritikatzen baduzu, homofobian erortzeko beldur zara”.

      Jauzi sinboliko bat gehitu duten celebrityak ere aipatu dituzte gure elkarrizketatuek. Alde batetik, Cristiano Ronaldoren kasua: bost ume ditu, horietatik hiru surrogateek ernaldutakoak. Kasuaren bitxikeria da Irina Shayk modeloaren bikotekide zela orduan, eta neska-lagunari berri eman gabe abiatu zuela guraso bakar izateko prozesua. Izaera nartzisista eta kapitalistarekin lotu du Irantzuk: “Dena erosi nahi du, guztiaren jabe izan nahi du”.

      Kim Kardashianen ereduaz ere mintzo da kazetaria: “Ez dut bizi nahi mundu batean non pertsona aberatsek sabelak alokatzen dituzten haurdunaldiko eragozpenak saihesteko”. Kardashianek prentsan azaldu zuen bere erabakia: “Ez nintzen xamurra haurdun bezala. Ez zitzaidan gustatu. Gorroto nuen nola sentitzen nintzen, gorroto nuen nire itxura”. Preeclampsia eta placenta accreta izeneko ondoezak izan zituen bi haurdunaldietan, eta azalpen horrekin justifikatu zuen beste bi ume haurdunaldi subrogatu bidez izatea.

      Miguel Boseren kasua aipatu du Irantzuk ondoren: abeslariak eta bere bikotekide-ohiak lau ume izan zituzten haurdunaldi subrogatu bidez eta, banatu zirenean, Bosek epaitegietan lortu zuen bakoitzak biren kustodia hartzea, irizpide biologikoen arabera. Alegia, Boserekin bizi dira bere esperma erabilita jaiotakoak, ez ordea Nacho Palaurekin lotura genetikoa dutenak. Palauk lau umeen zaintza partekatua eskatzen zuen.

      Dirudunek abiatutako praktika dela frogatzen du Espainiako lehen erreferenteak: Tita Cerverak 2006an izan zituen bikiak haurdunaldi subrogatu bidez, 63 urterekin. Obregonen alde egin du Tyssen baroisak: “Adin horrekin haz daiteke alaba bat, noski. Zoriontsu izan dadila!”. Irantzuren ustez, eztabaida adinean jartzeak arreta desbideratzen du eta, gainera, sexista da. Alegia, inork ez zuen Bose kritikatu adinagatik 55 urterekin subrogazio bidezko aita bilakatu zenean. “Obregonek lege asko urratu ditu, baina adinarena da kritikatuena. Azkenik, hurrengo mezua nagusitu da: bere hautua errespetatu behar dugula. Hala, berriro agertu da Hola aldizkariaren azalean”. Izan ere, bi norabideko transakzioan ardazten da ospetsuen gurasotasuna: dirutza inbertitzen dute haurdunaldi subrogatua ordaintzeko, baina esklusiba bidez berreskuratzen dute diru hori.

      Alabaina, ez al dituzte aberatsek betidanik umeak erosi, haurdunaldi subrogatuak existitu aurretik? Isabel Pantojaren kasua gogoratu du kazetariak: “[Vladimir] Montesinosi, [Alberto] Fujimoriren eskuineko eskuari erosi zion alaba perutarra. Prezioa eta dena ezagutzen da. Astebetean eman zioten neskatoa. Haren ama bizirik zegoen”. Edonola ere, Irantzuri ez zaio bidezkoa iruditzen moralki parekatzea Madonna edota Angelina Jolie bezalako izarren adopzio-hautuak haurdunaldi subrogatura jo dutenekin: “Dagoeneko munduratu diren haurrei oinarrizko eskubideak emateko prozesu bat da adopzioa. Berekoikeria, influentzien trafikoa edo ordainketak eman ahal direla? Bai, baina herrialdeek gainbegiratutako prozesua da”.

      Beste muturrean, gogora ekarri dute Irantzuk eta Katixak Georgiako bikote aberats baten okurrentzia: hogei seme-alaba izan dituzte urte bakar batean haurdunaldi subrogatu bidez. Hamasei ume-zaintzaile dituzte umeak hazteko. “Panpinekin jolasten dabiltza!”, dio Irantzuk. Amek ez dute-ren egilearen ustez, halako xelebrekeriek badute jendartean errotzeko gaitasuna: “Eszentrizitate gisa saltzen dena egingarria bihurtuko da nahi eta ahal duenarentzat”.

      Nolanahi ere, badaude bestelako erreferenteak, familia-eredu alternatiboak abiarazi dituztenak: Argentinako Albertina Carri zinemagilea, Marta Dillon kazetaria eta Alejandro Ros diseinatzailea ditu gogoan Irantzuk. 2015ean lortu zuten haien umea filiazio hirukoitzarekin erregistratzea, alegia, legeak aitortzea bi ama eta aita bat dituela. Lesbiana bikoteak gizonezko lagunari proposatu zion semen-emailea izatea eta, are gehiago, umearen hazkuntzan inplikatzea, ez zutelako emaile anonimo baten esperma nahi.

 

 

GURASO JATORRAK EUSKAL HEDABIDEETAN

 

      Ttipi-Ttapa aldizkariko azala. Argazkian emakume bat bi gizonen artean, zuri-beltzean. Jaioberri bikiak dituzte besoetan hiruren artean. Lerroburua: “Orain Ameriketan bertze familia bat dugu”.

      Baztango gizonezko bikote batek haurdunaldi subrogatu prozesua burutu duela eta, elkarrizketa audioz eta idatziz jaso zuen eskualdeko hedabideak 2020an. Argazki sortan badaude Anne Geddesen estilokoak (bi haurtxoak biluzik, sagarren artean etzanda) eta gabonetako postal modukoa: bi familiak (intentziozkoa eta gestantearena) arbolaren aurrean. Surrogateak eta haren senarrak oparitu zieten argazki albuma.

      Baztango mugimendu feminista kexatu zen, hedabideak testigantza jakin hori diskurtso kritikoekin ez kontrastatzeagatik. Hauxe erantzun zien komunikabideak: “Antola ezazue mahai-inguru bat, eta kronika argitaratuko dugu”. Esan eta egin: Oihana Etxebarrieta legebiltzarkidea, Josebe Iturrioz filosofoa eta Maite Asensio Berriako kazetaria izan ziren hizlariak. “Emakumeak ahalduntzen ala gorputz merkantilizatzen?” titulupean argitaratu zen kronika.

      Erraza da haurdunaldi subrogatua arbuiatzea, intentziozko gurasoak telebistatik ezagutzen ditugun pertsona ospetsu aberatsak direnean. Aitzitik, euskal hedabideek bestelako erreferenteak zabaldu dituzte: klase ertainekoak dira, haien etxebizitza arruntetako ateak irekitzen dizkiete kamerei, eta hunkituta azaltzen dute haien “ametsa” betetzeko egin duten bide malkartsua.

      Xabier Maritorena Zubieta da Ttipi-Ttapako erreportajean elkarrizketatua. Bere diskurtsoan nabarmentzen dira gurasoen narratiben ohiko ezaugarriak:

—  Adopzio-prozesua luzea eta ziurgabea izanda, haurdunaldi subrogatua zen “familia osatzeko bermea” ematen zien aukera bakarra.

—  Kanada eta aebetako erregulazioak goraipatzea: “Haurdunaldi subrogatuak mundu mailan mila aurpegi ditu. Ados nago herrialde batzuetan praktika hau abolitzearekin, baina bertze estatu anitzetan bermeak daude” […] “aebetan detailerik ttikiena ere finki analizatua dago”.

—  Gestantearekin sortutako “berehalako konexioa” eta “lotura goxoa” azpimarratzea.

—  “Sabel-alokairua” esapidearen kontrako diskurtso tinkoa: “Belarrian min egiten dit. [...] Guk ez genuen emakume bat alokatu, ezta gutiago ere. Whitneyk ez zuen gorputza alokatu eta ez dut onartzen berari buruz horrela solastatzea”.

      Hedabideek gaiari eman dioten tratamendua kritikatu zuen Maritorenak elkarrizketan, alegia, prentsak maite duela edozein gairen inguruan “alderik makurrena” erakustea eta haurdunaldi subrogatuen inguruan “mezu populistak” zabaltzea.

      Elkarrizketan azaltzen du intentziozko gurasoak komunikazio subjektu bihurtzeko hautua: “Horregatik erabaki nuen elkarrizketa honetan parte hartzea, nire ekarpena egin nahi nuen. Pertsona bakoitza librea da nahi duena pentsatzeko. Nik nire esperientzia plazaratu dut gaiaren inguruan bakoitzak izan dezakeen iritzian nire aletxoa emateko”. Izan ere, aurreko urtean jada idatzi zuen Maritorenak iritzi-zutabe bat aldizkari horretan, Estatu Batuetako eta Kanadako ereduetatik abiatuz, Euskal Herrian marko propio bat garatzearen aldeko mezuarekin: “Sagar ustelak zakutik ken ditzagun eta behingoz behar den bezala erregulatuz sagar onekin geldi gaitezen”.

      Feministen mahai-inguruaz gain, beste erreakzio bat piztu zuen familia honi buruzko erreportajeak: Miren Rubio Iturriak audiozko iritzi zutabea eskaini zion gaiari, gestanteen adostasuna baino intentziozko gurasoen eskakizuna zalantzan jartzen zuena:

 

      Aitortuko dizuet amaren gorputzaren erabileraren eztabaidaz gaindi, oraintxe bereziki interesatzen zaidala ulertzea zerk bultzatzen duen norbait bertze pertsona bati berarentzako (nolabait erratearren) izango den ume hori, seme-alaba hori sortzeko eskaera hori egitera. Alegia, hormona fasea, haurdunaldia, erditzea, lanketa emozionala… hori dena bolondreski pasaraztea, berak haur bat izan dezan.

      Guraso izateko nahia edo desioa aipatzen da maiz, familia bat eratzeko benetako gogo bitala. Baina nahikoa ote da hori, parean dugun emakumea prest egonagatik ere, guretzako haur bat erditzeko prest izan arren, edonork egin dezakeen eskaera beharko luke izan? Ala parean duguna prest egonagatik ere, nork bere buruaren nahiei ere paratu behar ote dizkiegu mugak? Ez dut zalantzarik guraso gehienak gauzak ongi egiten ahalegindu direla. Emakumearen borondatean eta eskuzabaltasun kontrolatuan kokatu behar dugu muga? Harrapatu nauzue: niretzako ez da aski.

 

      Katixa Agirre eta Irantzu Varelaren ustez, kezkagarria da haurdunaldi subrogatuen eztabaida mediatikoan gurasoen testigantzek duten zentralitatea. Hala azaldu du Katixak: “Kasu partikularrek ez dute ezer esaten. Ikusiko dugu tipo jakin horrek asko maite dituela bere seme-alabak, superpozik daudela… Debateak oinarrizkoa izan behar du: baliatu duten sistema bidezkoa da ala ez?”. Bat dator Irantzu: “Praktika naturalizatu egiten da modu akritikoan. Esklabotzaren garaian bazeuden jabe onak, baina esplotazio marko horretan parte hartzen zuten”.

      Alabaina, ez datoz bat intentziozko gurasoak kriminalizatzearekin, ezta haien adierazpen askatasuna kuestionatzearekin. Horrela argudiatu du Irantzuk: “Ez ditut intentziozko gurasoak erasotzen, badakidalako haien esperientzia indibidualean oinarritzen direla praktika justifikatzeko. Jakina beren haurrak maite dituztela, eta litekeena da haiek haurdunaren eskubideak errespetatu izana. Gorrotatu eta seinalatu behar ditugu? Ez. Erreferente gisa hartu behar ditugu? Ezta ere. Praktika kritikagarria al da? Jakina”. Bere ustez, hedabideen konplazentziaren iturburua da erredakzioetako langile bat baino gehiago izan dela guraso haurdunaldi subrogatu bidez.

      Xabier Madariaga nazioarteko korrespontsala eta Ur handitan saioaren aurkezlea da erreferenterik ezagunena. 2017ko Zinegoak zinemaldian aurkeztu zuen Madariagak bere “bizitzako bidaia inportanteena” kontatzen duen dokumentala: Etxera bidean. Gure kasa umorezko magazinean elkarrizketatu zuten Madariaga, eta berak ere nabarmendu zuen intentziozko gurasoen komunikazio ekintzek duten eragin soziala: “Aurpegia ematen dugun familiak gara, eta horrek laguntzen du egoera normalizatzen”. Maritorenak bezala, Madariagak adierazi zuen kritikak estereotipoetan oinarritzen direla eta horregatik inportantea dela familiaren eta gestanteen esperientziak entzutea.

      Aipatu dugu Espainiako Estatuan hainbat inkestek % 60an kokatzen dutela haurdunaldi subrogatuen onarpena. Bada, inkesta horietariko batean, Espainiako Kontsumitzaileen Elkarteak egindakoan, Gipuzkoa agertzen da probintzien rankingaren lehenengo postuan: gipuzkoarren % 86 omen dago praktika legeztatzearen alde.

      Katixaren ustez, familiekiko enpatia da datu horren gakoetariko bat: “Neronek enpatiza dezaket, badakidalako nolakoa den gurasotasun-desioan operatzen duen bulkada. Eta ezagutzen ditut intentziozko familiak. Aldiz, ez dut gestanterik ezagutzen”. lgtbi pertsonen eskubideekin lotzeak du indarra, baita diskurtso natalistak ere. Irantzuk erantzun dio azken horri: “Jaiotza-tasaren krisia konpontzeko modua da harresia irekitzea, ez haurtxoak erostea. Silvia Federicik oso ondo azaltzen du: pribilegiatuen artean jaiotza-tasa sustatzen den bitartean, emakume pobreen eta arrazializatuen jaiotza-tasa kontrolatzen da”.

      Iruditerian gailendu diren argazki azukreztatuen itzalean dagoena ikusgai egitea aldarrikatu du Katixak: “Instagrameko argazkietan gurasoak agertzen dira irribarretsu, jaioberriarekin piel con piel egiten, ez ordea gestantearen puerperioaren ondoezak”. Bat dator Irantzu: “Jendeak eszena horiek ikusten ditu eta egoera idilikoak imajinatzen ditu, ez emakume-haztegiak. Haurtxoak ederrak eta maitagarriak dira. Nola esango duzu esplotazioaren fruitu direla?”. Inkestari dagokionez, kazetariak jakin nahiko luke zenbat herritar agertuko liratekeen besteentzat ernaltzeko prest: “Praktika oso polita iruditzen bazaizu, baina egingo ez bazenu, agian buelta bat eman beharko zenioke zure iritziari”.

      Jendaurrean haien esperientzia kontatzen duten gehienek Estatu Batuetan gauzatu dituzte prozesuak, eta herrialde horren abangoardia izaeraren ifrentzu gisa aurkezten dute Espainiako Estatuaren jarrera. Hala adierazi zuen Maritorenak, Estatu Batuetan gestanteak miresten dituztela, eta jendeak asko galdetu diola nola litekeen Espainian oraindik legez kanpokoa izatea. Potentzia ekonomikoa izateaz gain potentzia kulturala ere badiren aebetan tradizio handia dagoela azpimarratzea da despenalizazioaren aldekoen argudio bat, familien testigantzetan oso presente dagoena. Erraza iruditzen zaio Irantzuri argudio horri erantzutea: “Estatu Batuetan gauza deitoragarriak egiten dira, hala nola heriotza-zigorra aplikatzea edo jendea hiltzen uztea ospitaleko atean, asegururako dirurik ez duelako. Ez da erreferentziazko lekua etikari, pertsonen zaintzari edo giza eskubideen errespetuari dagokienez”.

      Katixak gaineratu du Estatu Batuetako ideien faktorietan oinarritutako filosofia neoliberalak loratu duela nazioarteko industria: “Indibidualtasuna sustatzen da: zure ametsari jarraitu, eta asko desiratzen edo asko ordaintzen baduzu, lortuko duzu. Dena eros daitekeela normalizatzen da. Neoliberalismo horri patriarkatua gehitzen badiogu, normaltzat hartzen da emakumeak baliabide bihurtzea. Umetoki artifizialak merkeagoak direnean, gehiago ordainduko duzu emakumea ernal dadin eta gutxiago uteroagatik”.

      Ukraina da intentziozko euskal familia heterosexualen helmugarik ohikoena, aebekin batera. Madariagak elkarrizketa egin zion guraso bati, Goizalde Suarezi, Ur handitan-en, 2017an. Emakume hau ezin zen ernaldu, minbiziaren kontrako tratamenduak kalte handia eragingo liekeelako umekiei. Goizaldek ere deitoratu zuen “alokairuzko sabelak” esapidea: “Emakumeak ez dira alokatzen, ez bere uteroa, ez ezer. Nire gestantea emakume libre bat da, berak erabaki du horrelako prozesu batean sartzea. Badaki ume hori ez dela berarena, eta laguntzen digu guri familia bat osatzen. Haurdunaldian zailtasun larriak egon zirela aitortu ondoren, gestantearekiko esker ona adierazi zuen malko artean.

      Ukrainako gerra hasi zenean, albo kalte baten berri eman zuen eitbk: Haien umeen bila joan ezinda zeuden euskal gurasoen urduritasun eta kezkan jarri zuen fokua Faktoriak, bikote heterosexual baten testigantzaren bidez. Hori bai, Irati Aizpurua abokatu eta ikertzailearen ikuspuntu kritikoarekin osatu zuten. Bestetik, Mikel Aiestaran eitbko nazioarteko kazetariak bisita egin zuen BioTexCom subrogazio enpresak jaioberriak babesteko prestatu zuen sotora. Erizainek han bizi behar zuten, haien familiekin egon ordez, intentziozko familiak heldu bitartean. Antzeko estaldura egin zuen Patricia Simonek La Marea hedabide independenterako. BioTexComeko zuzendariak, gizonezkoa, armatua eta militarrez jantzita, eman zion ongi etorria kazetariari. Urtebete ondoren hitz egin zuten berriro, eta gizonak aitortu zion emakume sobietar atzerritarrak erreklutatzen zebilela, gerratik ihes egin zuten gestante ukrainar mordoa ordezkatzeko. Emakumeen salerosketagatik ikertu dute BioTexCom.

      Mugimendu feministarekiko gertutasuna agerikoa da ildo editorial ezkertiarreko euskal hedabide nazionaletan: Berrian, Garan eta Argian. Bada, nola jorratu dute haurdunaldi subrogatuaren eztabaida? Amankomuneko dinamika erakusten dute hiru hemerotekek: eduki gehienak aktualitateko albisteak dira (esaterako, Kubak legeztatu duela haurdunaldi subrogatua, edota feministak Alondegiko Kongresuaren kontra kontzentratu direla) eta iritzi artikuluren bat ere badago, gehienak oso kontrakoak; esaterako, Amancay Gaztañagaren “Erosi” Argian eta Erika Lagomaren “Neskamearena” Garan. “Hitzen eta irudien gerratea da hau. Objektiboekin eta filtroekin tranpa egin daiteke, hitzak edukiz hustu, eta opari paperaz bete. Ez da haurdunaldi subrogatua, ez ordezkapen bidezko haurdunaldia, ez alokairuzko sabela. Emakumeen esplotazio erreproduktiboa da, eta umeen salerosketa”, idatzi zuen Lagomak.

      2017koa da Berriaren estaldurarik zabalena, Ciudadanosen lehenengo lege-proiektuaren urtekoa. Zortzi orrialdeko monografikoa prestatu zuten hedabideko hiru kazetari feministak: Maite Asensio, Arantxa Iraola eta Samara Velte. Lau piezak osatzen zuten: adituen ahotsak jasotzen zituena; mugimendu feminista eta lgtbi kolektiboko kideen irakurketena; intentziozko gurasoen testigantzekin osatutako erreportajea; eta herrialdeen ereduak zein Euskal Herriko alderdi politikoen jarrerak errepasatzen zituen analisia. Itziar Alkorta, Ianire de la Calva eta Elixabete Imaz bezalako erreferenteengana jo zuten.

      Argiaren kasuan ere, 2017an argitaratu zuen Onintza Iruretak analisi luzea, “Bai ala ez baino harago” titulupean, hots, polarizaziotik ihes egiteko asmoarekin: “Eztabaida ez da legeztatu edo debekatu, hori baino askoz korapilatsuagoa da. Konplexutasun hori ulertzeko gakoak eman ditugu erreportajean”, idatzi zuen Iruretak sarreran. Galdera sorta bati erantzuten zion testuan, hala nola “Guraso izatea, desioa ala eskubidea?” edo “Gayen kontua ote da subrogazioa?”.

      Sei urteren ondoren, Berriak, Garak eta Argiak ez dute eztabaidagai honen aurreko lerro editorialik zehaztu. Autozentsuraren hipotesia alboratu du Iruretak: “Kazetarion arteko harremanetan eta feminismo lantaldean hitz egin dugu gaiaz, baina ez da inoiz erredakzio mahaira iritsi. Alegia, ez dugu eztabaida formal bat izan, beste gai askori buruz eztabaidatu ez dugun moduan”.

 

 

FIKZIOEN BEHARRA

 

      Soineko gorriak eta kapela zuri zurrunak. Neskamearen ipuinako uniforme ikonikoa baliatu dute munduan zehar feminista abolizionistek alokairuzko sabelen aurka protestatzeko. Praktika honen kontrako albiste eta post asko ilustratzeko ere erabili da maiz telesailaren fotogramaren bat. “Ez dezagun ahaztu Euskal Herriak ere Gileaden gertatzen diren bezalako bortizkerien inspirazio-iturri izaten jarraitzen duela”, idatzi du Leire Zapiain Egañak Hordagon. Esan bezala, Gara egunkariko zutabean Erika Lagomak ere alderatu du Neskamearen ipuina gure testuinguruan emakumeen esplotazio erreproduktiboak dakarren “humanitatearen deshumanizazioa”rekin.

      1987an argitaratu bazen ere, 2017an bilakatu zen ezagun gurean Margaret Atwooden eleberria, hbo Estatu Batuetako ekoiztetxeak obra horretan oinarritutako telesaila estreinatu zuenean. Gilead herrialdeko gobernu diktatorialak emakumeak estratifikatu ditu: neskameek aberatsen umeez ernaldu eta erditzen dituzte; Martak dira etxeko langileak, eta Jetzabelak sexu-langileak. Denak esklaboak.

      Oro har, gustuko dituzte Katixak eta Irantzuk eleberria zein telesaila, baina mugak ikusten dizkiete haurdunaldi subrogatuen aferaren metafora bihurtzeko. Katixaren ustez “egia da emakumeak baliabide gisa erabiltzen direla” gure patriarkatuan, baina hain muturreko egoera marrazten du Atwooden distopiak, kontrako efektua ere sor dezakeela: “Oso zaila da Gilead bat imajinatzea. Gurearekin konparatzen badugu, erraz pentsa dezakegu oso ondo gaudela”. Izan ere, teknologiari uko egiten dion estatu fundamentalista hartan ez da in vitrorik egiten: jaunek neskameak bortxatzen dituzte, emaztearen aurrean, Jaungoikoak agindutako eginbeharrak eskatzen duen erritual mekanikoarekin.

      Irantzuk gaineratu du fikziozko obra honek muturreko gizarte patriarkala islatzen duela, baina ez duela sistema kapitalistaren aldagaia barnebiltzen: “Homosexualak horman zintzilikatzen zituzten Gileaden. Kapitalismoari, berriz, ondo iruditzen zaio marikoia izatea, haurtxoak erosteko prest bazaude”.

      Horrexegatik, kazetariak interesgarriagoa deritzo Gattaca filma gogora ekartzeari, ugalketa-teknologiek ahalbidetzen dituzten praktika eugenesikoei buruzkoa delako. 1997ko film luze honen distopian, generoa eta arraza baino, ingeniaritza genetikoa da hierarkia sozialen ardatza: laborategian diseinatutako izaki perfektuak dira subjektu hegemonikoak, eta “maitasunetik jaiotako pertsonak”, berriz, paria sozialak.

      Euskal Herriko fikziozko ekoizpenetan ez da gaia oraindik landu. Nazioarteko ikus-entzunezko gehiagoren erreferentzia nahi duenak aurkituko ditu Gaizka Izagirre zinema kritikoak naiz.eus-en argitaratutako erreportajean: “Haurdunaldi subrogatua fikzioan: errealitatetik urrun?”. Nabarmentzekoa da Top of the Lake, Neskamearen ipuinako aktore protagonista berdina duena, Elizabeth Moss. Jane Campionek zuzendutako saila Australian kokatzen da, eta Thailandiako emakumeen salerosketa sarea ikertzen du Mossek, sexu- eta ugalketa-esplotazioa konbinatzen dituena.

      Izagirreren analisia argitaratu ondoren estreinatu zen Netflixen Madre de alquiler sail mexikarra. Klase eta arraza desberdinkerian jartzen du azpimarra drama honek: intentziozko gurasoak farmazia-industriako familia zuri aberats bateko kideak dira, eta neska indigena bat bihurtzen dute haien gestante, muturreko egoera bat baliatuta: aita kartzelatik ateratzeko fidantza ordaintzeko baliatuko du ordaina.

      Irantzuk deitoratu du Neskamearen ipuinaren azken denboraldietan sumatu duen amatasunaren sakralizazioa, eta hori apurtzen duten fikzioak aldarrikatu ditu. Aurrean du eserita apustu hori egindako idazle euskaldun bat. Izan ere, Katixa Agirreren Amek ez dute nobelako protagonistetako bat laguntza bidezko ugalketaren labirintoan bide malkartsua igaro duen emakumea da, bere jaioberriak akabatzen dituena. Eta beste protagonistak, istorio horrekin obsesionatzen den ama erditu berriak, nahiago du kasuari buruzko liburua idatzi, bere umea zaindu baino.

      Hala azaldu digu egileak trama horrekin kontatu nahi zuena: “Ez zitzaidan interesatzen hainbeste ama hiltzailea, baizik eta gizarteak nola hartu duen hori, zergatik ezin duen konprenitu ama batek bere umeak hiltzea, eta gainera kontuan hartuta ama izateko sekulako ahalegin ekonomiko, psikologiko eta emozionala egin duela. Izan ere, esan digute ama izatea dela emakume baten destinorik onena, desiorik naturalena. Ama ez da hiltzailea. Hiltzailea da ama ez dena”.

      Alaine Agirreren Karena da euskal literaturako beste erreferente bikain bat. Laguntza bidezko ugalketari lotutako bizipen gordinak islatzeaz gain (heriotza perinatala barne), jaiotako haurrik gabeko (ez)amatasunaren frustrazioa mahaigaineratzen du.

      Haurdunaldi subrogatuei buruzko erreferentzia esplizitu zehatz bakarra topatu dugu euskal literaturan: Garazi Arrularen Lurraz beste ipuin bildumako ale bat, “Andrak Nora ezagutu zuenekoa”. Lagun-afari batean pizten den eztabaida politikoa sortu du Arrulak:

 

      — Arrazoia ekonomikoa ala altruista ote den, beti gabiltza emailearen balorazio morala egiten, baina inoiz ez da dudan jartzen merkatu pribatua, eta hori dago gaitasun erreproduktiboen transferentzien atzean.

      — Neoliberalismoa gaitz ororen errudun, ezta? Ja, bai erraza.

      — Kontua da gaur egungo munduan subrogazioak baztertu egiten dituela baliabide ekonomikorik ez duten pertsonak, eta prekarietate-egoeran dauden andre asko horretara bultzatzen ditu. Eta zer gertatzen da? Estratifikazioa.

      — Pues hori, desberdintasunetan sakontzen dela.

      — Uteroa, langile-fabrika!

      — Hara, gure Federici. Eta bestela ere ez ditugu gure gorputza eta burua diru truke saltzen?

      — Klaro, hemen gauden guztiok fabrikan lan egiten dugulako, ezta?

      — Ulertzen duzu zer diodan: zergatik bat bai eta bestea ez?

      — Zergatik bi aukera? Heteropatriarka…

      — Hala, atera da hitza!

 

      Euskal kulturaz ari garen honetan, ezinbestekoa da bertsolaritzari erreparatzea, eztabaida sozialen termometro den aldetik. Bada, bi bideo baino ez ditugu topatu bertsoa.eus-en. Lehenengoa, Txaber Altube eta Asier Galarzaren arteko ofizio bat bertso-afari batean, 2018an. Hurrengo egoera jarri zien gai-jartzaileak: “Zuk Txaber, haurdunaldi subrogatua izatea erabaki zenuen. 9 hilabete pasa dira eta laster eman beharko diozu Asierri haurra. Orain zalantzan zaude”.

      Irekiagoa izan zen Miren Artetxeri 2021eko Xilaba Bertsulari Xapelketako buruz burukoan jarri zioten gaia: “Beste batzuen haurra zure sabelean eraman duzu. Oraintxe haien eskuetan utziko duzu”. Bangladesheko periferiako langile baten azalean sartu zen Artetxe: “Bi europar zurirengana noa erizainekin batera / nirea ez den laugarren haurra besoetara ematera”. Erabakimenari buruzko hausnarketa konplexua bota zuen hirugarren bertsoan:

 

            Nahiz ta gorputza sentitzen dudan

            makina balitz bezela

            ez naiz damutzen egin izanaz

            zer neukan ba zain bestela

            bizitza aurrera aterako dut

            pobre bada ere horrela

            haurra utzita berriz hartuko

            dut nire ohe epela

            sabela hutsik nekatuta ta

            horren triste nagoela

            nire buruari sinestaraziz

            nire hautua izan dela.

 

      Interesgarria da bertsolaritzaren bat-batekotasunak adierazten duena: euskal feministen iruditerian gestanteak ez direla Estatu Batuetan edo Kanadan kokatzen, baizik eta muturreko esplotazioarekin lotzen dugun Asiako herrialde batean. Artetxek azaldu digu bere asmoa ez zela inguruko errealitatea deskribatzea, baizik eta hurrengo arriskuaz ohartaraztea: bestelako zerbitzuekin gertatu den bezala, Europako praktika bat oinarritzea testuinguru pobretuetako pertsonen esplotazioan. Hori adierazi nahi izan zuen gestanteari agentzia kendu barik.

      Bertsolarien posizioari lotutako hausnarketa feminista egin dute Berezkoa Ta Naturala podcasteko kideek; alegia, problematikoa dela gizonezko bertsolari batek Boliviako etorkin zaintzaile egoiliarrari “ahotsa ematea”. Aitzitik, posible zen Artetxeri jarritako gaiarekin emakume euskaldun bat gorpuztea? Distopia izango litzateke modua.

      Bada, demagun 2040an haurdunaldi subrogatuak legeztatzen direla Hego Euskal Herrian. Nortzuk izango dira gestanteak? Zer baldintzatan arituko dira? Zer diskurtso eta zer aldarrikapen mahaigaineratuko dituzte? Nola erreakzionatuko dute utero artifizialak errotzen direnean? Fikzioaren funtzioa da (bereziki zientzia-fikzioarena) eszenatoki posibleak irudikatzea, izan arriskuez ohartarazteko edota utopia egingarriak marrazteko.

      Jauzi bikoitza egin zuen Gema Nieto idazle madrildarrak Quien esté libre de culpa eleberrian. Hark sortutako gizarte distopikoan, haurdunaldi subrogatuen inguruko eztabaida morala konpontzeko modu espezista izan da gorila-emeen uteroak baliatzea gizakiak ernaltzeko. Hala, emakumeen eskubideengan baino, kapitalismo bioteknologikoaren gehiegikerietan eta umeen subjektibitatean zentratu da Nieto.

      Benga, nor ausartuko da gurean ugalketari buruzko euskal fikzio distopikoa sortzen?