Demokrazia-krisia,
kapitalismoaren krisi:
Kapitalismo finantzializatuaren
kontraesan politikoez

 

(Itzultzailea: Danele Sarriugarte Mochales)

 

      Gaur egun, krisian dago demokrazia. Horretan behintzat bat gatoz denak. Nolanahi ere, oraindik ez da erabat onartu krisi hau ez dela ezerezetik sortu, eta bere erroak ez dagozkiola politikaren esparruari soilik. Zentzu komun on-nahiak dioenaren kontrara, krisi hau ezin da konpondu zibikotasuna berrezarriz, bi alderdiren arteko gobernua sustatuz, tribalismoari aurka eginez edo egia bilatzen duen eta egitateetan oinarritzen den diskurtsoa babestuz. Eta ezinezkoa da, era berean, krisi hau konpontzea azkenaldiko teoria demokratikoek dioten moduan, hau da, esparru politikoa eraldatuz, “ethos demokratikoa” sendotuz, “botere konstituzionala” berriro aktibatuz, “agonismoaren” indarrak askatuz edo “iterazio demokratikoak hauspotuz”^[1].

      Egia esan, gaur egungo krisi demokratikoa tinko ainguratuta dago matrize sozial batean. Krisi zabalago baten parte da, urrunago iristen den krisi baten parte, zeinak beste alderdi batzuk ere biltzen baititu; krisi ekologikoa, ekonomikoa eta soziala da. Demokraziaren krisia estu loturik dago beste krisiekin, beraz, ezin dugu haietatik aparte ulertu. Demokraziak gaur egun bizi dituen gaitzak ez dira beren kabuz sortu eta ez dagozkio sektore politikoari bakarrik, aitzitik, gure ordena sozial osoa irensten ari den krisi orokor baten hari-mutur politikoa dira. Gure ordena sozialaren tendoietan, haren egitura instituzionaletan eta hura osatzen duten dinamiketan datza krisi guztien oinarria. Baldin eta krisi demokratikoari heldu nahi badiogu, osotasun sozialari begiratu behar diogu ikuspegi kritiko batetik, eremu politikotik harago zabaltzen diren prozesuekin loturik dago-eta.

      Eta zer da, zehazki, osotasun soziala? Analista azti batzuek uste dute, eta badute horretarako arrazoirik, gauza bera direla osotasun soziala eta neoliberalismoa. Egia da, Colin Crouch-ek dioen moduan, gobernu demokratikoak indarge daudela gaur egun, eta oligopolioen tankerako enpresa globalek, botere publikoaren menetik askatuta, harrapatu dutela haien boterea^[2]. Orobat da egia, Wolfgang Streeck-ek adierazi duen eran, Iparralde Globaleko demokraziek behera egitearekin batera, kapital enpresarialak elkartu egin direla, zergen matxinada bat antolatu, eta finantza-merkatu globalak jarri dituztela boterean: horrenbestez, haiei obeditu behar diete orain hautetsien gobernuek^[3]. Bestalde, zuzen dabil Wendy Brown ere: ezin da ukatu neoliberalismoaren arrazoimen politikoak botere demokratikoa zulatu duela barnetik, balioa emanez eraginkortasunari eta hautamenari, eta bestelako subjektibotasun-moldeak ezarriz, hau da, “norberaren erantzukizuna” inposatuz eta norberaren “giza kapitala” maximizatuz^[4]. Azkenik, Stephen Gill-ek ondo esan duen gisan, “konstituzionalismo berri bat” sortu da, ekintza demokratikoari aurrea hartzen diona eta politika makroekonomikoak ixten dituena nazioen mugetatik haraindi: horren adibide dira, besteak beste, trips (Merkataritzarekin Lotutako Jabetza Intelektualaren Eskubideen Alderdiei Buruzko Akordioa) eta nafta (Ipar Amerikako Merkataritza Libreko Ituna) akordioak, zeinek karta politiko moduan baliatzen baitituzte merkataritza askearen egiturak, eta eragotzi egiten baitituzte, aldiz, interes publikoari mesede egingo lioketen lege sozialak eta ingurumenari dagozkionak^[5]. Egitate horiek denek, banan-banan zein denak batera hartuz, ideia guztiz sinesgarri hau iradokitzen dute: neoliberalismoa da gure demokraziari erasoka ari zaion mehatxua.

      Dena den, hori baino sakonagoa da arazoa. Azken batean, kapitalismoaren aldaera bat da neoliberalismoa, eta gaur egungo demokraziaren krisia ez da, inondik ere, kapitalismoak bizi izan duen lehena. Bestalde, kapitalismoak irauten badu, krisi hau ez da azkena izango. Garapen kapitalistaren fase nagusi guzti-guztiek ekarri dute nahasmendu politikoa, eta nahasmendu horrek berak eraldatu ditu. Merkataritza-kapitalismoaren kasuan, esaterako, esklaboen altxamendu bazterrekoek eta hiriko iraultza demokratikoek zailtasunak sortu zituzten tartean-tartean, eta, azkenean, matxinada horiek berek suntsitu zuten sistema. Laisser-faire erako kapitalismoa iritsi zen hurrena, zeinak mende eta erdi luze iraun baitzuen, nahaspila politiko handiarekin —tartean izan ziren iraultza sozialistak, estatu-kolpe faxistak, bi mundu gerra eta ezin konta ahal altxamendu antikolonial—, harik eta, gerra bitartean eta gerraren ostean, estatuak kudeatutako kapitalismoa gailendu zen arte. Azken erregimen horretan orobat izan dira krisi politikoak, hala nola iraultza antikolonialen olatu masiboa, Ezker Berriaren altxamendu globala, Gerra Hotz luzea eta arma nuklearrak garatzeko lasterketa, eta, azkenean, subertsio neoliberala garatu da, zeinak gaur egungo kapitalismo globalizatzaile eta finantzializatua hauspotu baitu.

      Ibilbide horrek ikuspegi zabalago batean kokatzen du krisi demokratiko garaikidea. Neoliberalismoaren miseria politikoek, nahiz eta oso larriak iruditu, historia luze baten azken atala erakusten dute, kapitalismoaren beraren gorabehera politikoekin lotua. Neoliberalismoak bakarrik ez, kapitalismoak berak joera du krisi politikoak sortzeko, eta sistema hori kaltegarria da demokraziarentzat.

      Edozein kasutan, hori da testu honetan arrazoituko dudan tesia. Osotasun sozialaren krisi orokorraren parte gisa hartuko dut demokraziak gaur egun bizi duen krisia, eta hortik abiatuta, aztertuko dut kapitalismoaren aldaera garaikidea dela krisi horren objektua. Halaber, beste tesi sendoago bat argudiatuko dut, alegia, kapitalismoaren aldaera guztiek beren baitan gordetzen dutela sustrai sakoneko kontraesan politiko bat, zeinak krisi politikora eramaten baititu. Kapitalismoaren beste kontraesanak bezalaxe —ekonomikoa, ekologikoa edo soziala—, kontraesan politiko hau kapitalismoaren dnan txertatuta dago. Beraz, gaur egun bizi dugun krisi demokratikoa ez da anomalia bat, baizik eta kapitalismoaren barneko kontraesan politikoak sistema horren fase garaikidean hartzen duen moldea; kapitalismoaren gaur egungo faseari honela deituko diot: kapitalismo finantzializatua.

 

 

1.
KAPITALISMOAREN “BERAREN”
KONTRAESAN POLITIKOA

 

      Nire tesiaren oinarrian, kapitalismoari eta haren krisiei buruzko ikuspegi zabalduak daude. Ezkerreko pentsalari ugarik, baita marxista gehienek ere, modu estuan ulertzen dute kapitalismoa: sistema ekonomiko bat dela uste dute, horixe besterik ez. Ekonomiaren baitako kontraesanei erreparatzen diete, hala nola etekinen ratio gero eta txikiagoari, eta uste dute gauza bera direla krisi kapitalista eta sistema ekonomikoaren disfuntzioak —atzeraldiak, porrot ekonomikoen kateak eta merkatuaren krakak—. Ondorioz, kapitalismoaren krisi-joerei buruzko kontakizun oso bat sortzea galarazten dute, ez baitituzte kontuan hartzen haren kontraesan eta krisi-molde ez-ekonomikoak. Oroz gain, eremuen arteko kontraesanetan oinarritzen diren krisiak baztertzen dira. Kapitalismoaren agindu ekonomikoek, izan ere, talka egiten dute eremu ez-ekonomikoetako premiekin, eta hor kontraesanak sortzen dira, eremu ez-ekonomikoen osasuna ezinbestekoa baita etekinak pilatzen jarraitzeko, eta, zer esanik ez, gizakien ongizaterako.

      Adibidez, “erreprodukzio sozialaren” kontraesana dago; hala izendatu dut nik. Marxistek adierazi dute, egoki adierazi ere, objektuen ekoizpenaren “egoitza ezkutuan” datzala metaketaren sekretua, hau da, kapitalismoak soldatapeko lana ustiatzen duen tokian hain zuzen. Hala ere, ez dira guztiz ohartu prozesu horrek beste egoitza are ezkutuago batean duela oinarria, hots, doako zaintza-lanean; lan hori emakumeek egiten dute gehienbat: “lan-indarra” osatzen duten giza subjektuak sortzen eta indarberritzen dituzte. Gisa horretako jardueren guztiz mendekoa izan arren, kapitalak ez die baliorik ematen —ez dirutan ez beste ezein modutan— erreprodukzio sozialeko lanei, aitzitik, doakoak eta mugagabeak balira bezala erabiltzen ditu, eta ez da arduratzen haiei eusteaz. Ondorioz, kapitala, bere horretan utzita, etengabeko metaketarako bere bulkada aseezinarekin, beti dago erreprodukzio sozialaren prozesuak kolokan jartzeko zorian, nahiz eta, iraun nahi badu, prozesu horien premia gorria duen^[6].

      Ekologia da eremuen arteko kontraesanaren beste adibide bat. Batetik, kapitalaren metaketak natura ustiatzen du, bi modutan: lehenik, “txorrota” gisa erabiltzen du, ekoizpenerako behar duen hornikuntza materiala eta energetikoa lortzeko; ondoren, baina, “harraska” bilakatzen da natura, kapitalak hara botatzen baititu ekoizpenaren hondakinak. Bestalde, kapitalak ukatu egiten ditu berak sorturiko kostu ekologikoak, natura gai izango balitz bezala bere burua era autonomoan eta mugarik gabe berriz hornitzeko. Hemen ere, ekonomia kapitalistak bere buztanari egiten dio hozka, irauteko behar dituen baldintza naturalak kolokan jarriz^[7]. Bi kasuetan, eremuen arteko kontraesanek bidea ematen diote ekonomiatik harago doazen krisi kapitalistei: erreprodukzio sozialaren krisiari, batetik, eta krisi ekologikoari, bestetik.

      Hausnarketa horien argitan, kapitalismoaren ulerkera zabalago bat begiztatzen dugu: kapitalismoa ez dagokio ekonomiari soilik, hori baino handiagoa da. Ordena sozial instituzionalizatu bat da, hain zuzen. Azpisistema ekonomikoaren gainetik eta horretatik harago, gizarte kapitalistak bere baitan biltzen ditu ekonomiari eusten dioten beste eremu ez-ekonomiko batzuk, besteak beste, erreprodukzio soziala eta natura. Beraz, kapitalismoak era askotako krisi-joerak biltzen ditu, ez bakarrik ekonomiaren baitako kontraesanetatik datozenak, ezpada eremuen arteko kontraesanetan sortzen direnak ere: batetik, ekonomiaren eta gizartearen artean eratzen direnak; bestetik, ekonomiaren eta naturaren artean sortzen direnak. Gizarte kapitalistaren barruan daude bi-biak, Marxen zein Polanyiren kontraesanak.

      Ikuspegi zabalago horri esker, modua izango dugu demokraziaren eskasia garaikidea ulertzeko, politikokeriaren tranpan erori gabe. Krisi demokratikoa jada ez dugu ikusiko krisi bereizi gisa; aldiz, krisi kapitalisten matazaren hari-mutur bat gehiago izango da, eta ohartuko gara eremuen arteko beste kontraesan batean oinarritzen dela, metaketa kapitalistaren aginduek talka egiten baitute botere publikoekin, nahiz eta horiek premiazkoak izan metaketarako. Kapitalismoaren kontraesan politikoa labur-labur adieraz daiteke: botere publiko eraginkorra funtsezko baldintza da kapitala era jarraituan metatzeko; nolanahi ere, kapitalismoaren metaketa-bulkada azkengabeak, denborarekin, botere publikoak kolokan jartzera egiten du. Ikuspegi horren arabera, gaur egungo krisi demokratikoa ez da krisi kapitalista zabalago baten hari bat baizik, eta krisi orokor horren profilak emango digu krisia konpontzeko giltza.

      Hipotesi horri tiraka, azpimarra dezagun, lehenik eta behin, kapitalak botere publikoen beharra duela bere osaketa-arauak ezartzeko eta indarrean jartzeko. Azken batean, enpresa pribatuen jarduna eta merkatuko salerosketak arautuko dituen legerik gabe, zeharo ezinezkoa litzateke kapitalaren metaketa. Botere publikoak ezinbestekoak dira jabetza-eskubideak bermatzeko, gatazkak ebazteko, altxamenduak zanpatzeko, ordenari eusteko eta desadostasunak bideratzeko, kapitalaren odola osatzen duten erregimen monetarioak zaintzeko, krisiei aurrea hartu edo horiek kudeatzeko, eta, halaber, bi eratako estatus-hierarkiak kodetzeko eta indarrean jartzeko: hierarkia ofizialak —adibidez, hiritarrak eta atzerritarrak bereizten dituena— eta ez-ofizialak —adibidez, “langileak” eta “besteak” bereizten dituena—; “langileek” eskubidea dute beren lan-indarra saltzeko, askeak dira, eta ustiagarriak; “besteak”, berriz, mendekoak eta desjabetzeko modukoak dira, eta besterik gabe har daitezke haien gaitasunak eta izateak^[8].

      Historian, lurralde-estatuen baitan kokatu dira kasuan kasuko botere publikoak, baita botere kolonial gisara jardun direnak ere. Estatu horien lege-sistemen bidez zedarritzen ziren joko-zelai ustez despolitizatuen eremuak, non eragile pribatuek beren asmo “ekonomikoak” gara zitzaketen, “politikaren” interferentziarik gabe. Era berean, lurralde-estatuek erabiltzen zuten “indarkeria zilegia”, desjabetzeen aurrean pizten zen erresistentzia zanpatzeko; desjabetze horien bidez sortzen eta eusten zitzaion kapitalismoko jabetza-harremanei. Azkenik, estatuek nazionalizatzen eta babesten zuten dirua. Botere politikoek, modu horretan ekonomia kapitalista osatu ostean, urratsak egin zituzten kapitalaren gaitasunak sustatzeko —etekinak pilatzeko eta erronkei aurre egiteko gaitasunak—. Azpiegiturak eraiki eta zaindu zituzten, “merkatuaren akatsak” konpentsatu, garapen ekonomikoa gidatu, eta erreprodukzio soziala babestu zuten; gainera, krisi ekonomikoak arindu zituzten, eta haiek ekarritako albo-kalte politikoak kudeatu.

      Baina hori ez da guztia. Ekonomia kapitalista batek, existitzeko, baldintza geopolitiko jakin batzuk behar ditu. Lurralde-estatuak kokatzen diren espazio zabalagoaren antolaketaz ari naiz. Espazio horretan, badirudi kapitala erraz samar mugi daitekeela, kontuan hartuz berezko hedapen-grina bat daukala eta bazterreko eskualdeetako balioa bere zentrora desbideratzeko joera sakona duela. Aldiz, mugetan barna jarduteko gaitasun hori, nazioarteko merkataritzaren bidez zabaltzeko eta jende-multzo menderatuei etekinak harrapatzeko joera hori, ez da soilik armada nazional-inperialarekin gauzatzen, nazioen arteko akordio politikoen bidez mamitzen da: nazioarteko legeek, Botere Handien eta erregimen supranazionalen arteko hitzarmenek baretzen dute eremu hori (betiere kapitalari mesede eginez); eremu bat zeina, batzuetan, egoera naturaltzat hartzen baita. Ekonomia kapitalistak, historian, beharrezkoak izan ditu hegemonia globalen segida baten botere militarra eta antolamendu-gaitasuna; hegemonia globalak, beren aldetik, metaketa hauspotzen ahalegindu dira, gero eta eskala handiagoan, hainbat estatuk osatutako sistema politikoen baitan^[9].

      Bi mailetan, bai lurralde-estatuen mailan bai maila geopolitikoan, ekonomia kapitalista zorretan dago haren kanpoko botere politikoekin. Botere “ez-ekonomiko” horiek ezinbestekoak dira metaketaren korronte nagusi guztiak gauzatzeko: lan-indarra ustiatzeko eta salgaiak ekoitzi eta salerosteko; beren arrazaren ondorioz zapaldutako jendea desjabetzeko eta haien balioa bazterretik zentrora eramateko; finantza, espazioa eta jakintza antolatzeko, eta, ondorioz, interesak eta errentak metatzeko. Indar politikoak (hala nola erreprodukzio soziala eta natura) ez dira, inondik ere, eranskin marjinalak, gizarte kapitalista osatzen duten elementuak baizik. Botere publikoa funtsezkoa da kapitalismoaren jardunerako; horregatik, ordena sozial instituzionalizatu horren parte da.

      Edonola ere, botere politikoaren iraupenak eta kapital-metaketaren aginduak talka egiten dute, kapitalismoaren topografia instituzional bereizgarriak ezberdindu egiten dituelako arlo “ekonomikoa” eta “politikoa”. Horri dagokionez, gizarte kapitalista ez da aurreko gizarte-moldeen modukoa, aurreko antolamenduetan bi eremu horiek batera zeuden-eta; gizarte feudaletan, esaterako, jauntxo eta basailuen instituzioaren barnean sartzen zen lanaren, lurraren eta indar militarraren gaineko kontrola. Kontrara, gizarte kapitalistan, botere ekonomikoa eta politikoa bereizten dira, bakoitzari esparru bat esleituz, bakoitzari bitarteko eta modus operandi bereizgarriak egokituz^[10]. Ekoizpena antolatzeko boterea pribatizatu da, eta kapitalari eman zaio, zeinari, ustez, muga “natural” eta “ez-politikoek” bakarrik eragiten baitiote, hau da, goseak eta premiak. Bestalde, botere publikoari dagokio agindu “ez-ekonomikoak” gobernatzea, eta, adibidez, etekinak pilatzeko beharrezkoak diren kanpo-baldintzak eskaintzea; horretarako, legearen bitartekotza “politikoa” eta biolentzia “zilegia” soilik balia ditzake. Beraz, kapitalismoan, arlo ekonomikoa ez da politikoa, eta arlo politikoa, ostera, ez da ekonomikoa.

      Banaketa horrek izugarri mugatzen du arlo politikoaren hedadura, eta argiki zehazten du zer den kapitalismoa. Sistema horrek “merkatuaren” —edo, zehatzago esanda, enpresa handien— esku uzten ditu bizitza sozialaren eremu zabal-zabalak, eta, hala, erabakimen demokratikotik, ekintza kolektibotik eta kontrol publikotik at geratzen dira. Hortaz, kapitalismoaren egiturak berak hainbat erabaki modu kolektiboan hartzeko gaitasuna kentzen digu, hala nola zer eta zenbat ekoitzi nahi dugun, ekoizpena ahalbidetzeko zer energia-klase erabili nahi dugun eta zer-nolako harreman sozialak eraiki nahi ditugun horretarako. Horrez gainera, kapitalismoaren ondorioz, ezin dugu guk geuk ebatzi ea nola erabili nahi dugun modu kolektiboan ekoizten dugun gainbalio soziala, nolako harremanak eraiki nahi ditugun naturarekin eta etorkizuneko belaunaldiekin, nola antolatu nahi ditugun erreprodukzio sozialeko lanak eta zer-nolako lotura izango duen horrek ekoizpenarekin. Labur esanda, kapitalismoa demokraziaren aurkakoa da. Gizarte kapitalista bateko demokrazia, kasurik onenean ere, mugatua eta ahula izango da nahitaez.

      Baina gizarte kapitalista ez dago bere onenean eta bere baitan hartzen duen demokrazia-modu oro izango da hauskorra eta ziurgabea. Kapitalak, ordea, bere izaeragatik beragatik, biak nahi izaten ditu —horra hor arazoa—: batetik, nahieran erabiltzen du botere publikoa, bere menera baliatuz lege-erregimenak, errepresio-indarrak, azpiegiturak eta agentzia arautzaileak, zeinak premiazkoak baitira, denak ere, metaketarako; bestetik, klase kapitalistako zati batzuk, etekin-gosearen eraginez, botere publikoen aurka matxinatzen dira aldian behin, merkatuaren azpitik dagoela esanez, eta hura ahultzeko planak prestatzen dituzte. Ondoren, epe laburreko interesek hankaz gora jartzen dutenean sistemaren epe luzeko biziraupena, bere buztanari haginka ari den tigre bat dirudi kapitalak.

      Arazoaren mamia lau pausotan laburbil daiteke. Lehenik, gizarte kapitalistak bereizi egiten ditu bere ekonomia eta bere botere politiko antolatua. Bigarrenik, ekonomia halako moduan taxutzen du non botere politikoen mendekoa bihurtzen baita. Hirugarrenik, kapitalak diruaren balioa bakarrik aitortzen duenez, ordaindu gabe ustiatzen ditu ondasun publikoak eta uko egiten dio horien hornikuntza-kostuak ordaintzeari. Azkenik, metaketa amaigabeak hauspotuta, ekonomia kapitalistak, tartean behin, kolokan jartzen ditu zeharo premiazkoak suertatzen zaizkion botere politikoak.

      Lau pauso horiek, elkarrekin, gizarte kapitalistaren egitura instituzionalaren sakonean gordetako kontraesan politikoa laburbiltzen dute. Marxistek azpimarratutako kontraesan ekonomikoek bezalaxe, kontraesan honek bidea ematen dio krisi-joera bati. Hala ere, kasu honetan, talka ez dago ekonomiaren “barruan”, baizik-eta ekonomia eta politika banatzen eta aldi berean lotzen dituen mugan. Kapitalismoaren beraren osagai bat denez, eremuen arteko kontraesan horrek krisi politikora eramaten ditu gizarte kapitalistaren aldaera guztiak.

 

 

2.
KAPITALISMOAREN
KONTRAESAN POLITIKOAREN
HISTORIKOTASUNA, AGERIAN

 

      Orain arte, kapitalismoak krisi politikoak sortzeko duen joera berezkoa aztertu dut. Alabaina, gizarte kapitalista ez da “berez” existitzen, forma edo metaketa-erregimen historiko zehatzen ondorioa da. Gainera, “arlo ekonomikoaren” eta “arlo politikoaren” arteko banaketa, kapitalismoaren osagarria, ez da betierekoa; zalantzan jar daiteke, baita aldatu ere. Krisi-garaietan bereziki, eragile sozialak borrokan aritzen dira ekonomia eta politika bereizten dituzten mugen harira, eta, batzuetan, muga horiek beste modu batera marraztea lortzen dute. Adibidez, xx. mendean, klase-gatazka biziaren eraginez, lana eta hazkunde ekonomikoa sustatzeaz arduratu ziren estatuak. Bestalde, xxi. mendean, “merkatu askearen” zaleek nazioarteko neurriak aldatu dituzte hainbat modutara, eta pizgarri handiak eman dizkiete estatuei, bazter utz ditzaten iragan mendean abiatutako ahaleginak. Batean zein bestean, aurrez ekonomiaren eta politikaren artean ezarritako mugak berrikusi ziren. Kapitalismoaren historian, hainbat aldiz eraldatu da ekonomiaren eta politikaren arteko banaketa, nola eraldatu diren fase bakoitzean metaketa ahalbidetu duten botere publikoak.

      Era horretako aldaketek gizarte kapitalistaren aroak markatzen dituzte eta “mugetako borrokak”^[11] izendatu ditudanaren fruituak dira. Lehen planora ekarriz gero, kapitalismoaren historian lau metaketa-erregimen izan direla ikus dezakegu: kapitalismo merkantila, modernizazioaren hasierakoa; laisser-faire tankerako kapitalismo lehiakorra, xix. mendekoa; estatuak kudeatutako monopolio-kapitalismoa, xx. mendekoa, eta gaur egun indarrean den kapitalismo finantzializatu eta globalizatzailea. Fasez fase aldatu egin ziren ekonomia kapitalistari bidea eman zioten baldintza politikoak, hau da, fase bakoitzak izan zuen bere forma instituzional bereizia bai estatu-lurraldeari dagokionez bai maila geopolitikoan. Gainera, fasez fase, aldatu egin zen gizarte kapitalistaren kontraesan politikoaren itxura eta hark ekarritako krisi-fenomenoen multzoa. Azkenik, fase bakoitzean, borroka sozialak piztu ziren kapitalismoaren kontraesan politikoen eraginez. Gaur egungo egoerari heldu aurretik, azter dezagun, labur bada ere, lehen hiru erregimenetan zer modu bereizgarritan garatu ziren era honetako dinamikak.

      Errepara diezaiogun, lehenik, kapitalismoaren lehen faseari, fase merkantilistari, zeinak berrehun bat urtez iraun baitzuen, xvi. mendetik xviii. mendera arte, gutxi gorabehera. Fase horretan, bereizita zeuden ekonomia eta estatua, baina partez bakarrik. Lurra eta lan-indarra ez ziren egiazko ondasunak eta arau moral-ekonomikoen bidez gobernatzen ziren eguneroko hartu-eman gehienak, baita Europako hirietan eta herriguneetan ere. Agintari absolutistek arautzen zuten lurraldearen barneko merkataritza; aldi berean, arpilaketak egiten zituzten kanpoko lurretan, armadaren eta distantzia luzeko komertzioaren bidez. Lehenik genovarrek eta ondoren herbeheretarrek antolatu zuten komertzio-mota hori eredu kapitalistaren bitartez, eta munduan barrena hedatu zuten esklaboen, metal ederren eta luxuzko produktuen merkataritza. Horren ondorioz, bereizi egin ziren barnekoa eta kanpokoa: lurralde nazionalean, merkataritza araututa zegoen; handik kanpo, aldiz, “balioaren legea” nagusitzen zen.

      Banaketa horrek tarte batez iraun zuen, baina azkenean ez zion eutsi. Ordena horren baitako tentsioak areagotu egin ziren, zeren, apurka-apurka, Europako estatuen espazio domestikoan barneratzen hasi baitzen nazioartean nagusi zen balioaren logika, eta horrek berekin ekarri zuen lur-jabeen eta beren menekoen arteko harreman sozialak aldatzea. Halaber, hiriguneetan arlo profesional eta enpresa-eremu berriak sortu ziren, eta bidea eman zioten pentsamendu liberalari eta baita iraultzaileari ere. Gainera, agintariak zorpetuta zeudenez, horrek orobat andeatu zuen erregimena, eta ondorio esanguratsuak eragin zituen. Agintari zenbaitek, diru-sarreren premia izanik, egitura protoparlamentarioak sortu behar izan zituzten, baina ezin izan zituzten kontrolpean eduki, eta iraultza piztu zen hainbat kasutan.

      Porrot ekonomikoaren eta istilu politikoen nahasketari esker, xix. mendean erregimen berri batek ordezkatu zuen kapitalismo merkantilista, kapitalismo “liberala” edo laisser-faire erakoa esaten zaionak hain zuzen; dena den, termino horiek zeharo ilunak dira, jarraian ikusiko dugun moduan. Kapitalismoaren fase honetan, ekonomiaren eta politikaren arteko lotura birmoldatu zen. Europako estatu kapitalista nagusiek jada ez zuten botere publiko zuzena erabiltzen estatuaren barneko komertzioa arautzeko. Ostera, “ekonomiak” eraiki zituzten, non, itxuraz behintzat, ekoizpenak eta salerosketak nor bere aldetik jarduten baitzuten, kontrol politiko agerikotik aske, eskari-eta-eskaintzaren mekanismo “huts-hutsean ekonomikoaren” bidez. Eraikuntza horren oinarrian, baina, lege-ordena berri bat zetzan, zeinak gailentzat jotzen baitzituen kontratuak, jabetza pribatua, merkatuak ezarritako prezioa eta hari lotutako “norbanako askeen” eskubide subjektiboak; norbanako horiei buruz uste zen utilitarismoa maximizatzea beste helbururik ez zuten negoziatzaile nolabait urrunak zirela. Hala, maila nazionalean, estatuen botere publikoaren eta kapitalaren botere pribatuaren arteko bereizketa itxuraz zorrotza instituzionalizatu zen. Hala eta guztiz ere, estatuek, bizkitartean, botere errepresiboa erabiltzen zuten lurren desjabetzeak onesteko; prozesu horien ondorioz, landa-eremuko herritarrak proletario “bi bider askeak” bihurtu ziren. Modu honetan, lan-indarraren eskala handiko ustiaketa gauzatzeko aurrebaldintzak ezarri zituzten, klaseari lotutakoak, eta hori eta energia fosila uztartu zirenean, masiboki azaleratu zen fabrikazio industriala, baita klase-gatazka bizia ere. Zenbait estatu metropolitarretan, langile-mugimendu antolatuek eta haien aliatuek itunak lortu zituzten. Etnia nagusiko gizon langileek boto-eskubidea eta hiritartasun politikoa eskuratu zituzten, aldi berean kapitalari eskubidea emanez lantokia gobernatzeko eta haiek lantokian ustiatzeko. Bazterretan, ordea, ez zen halako itunik izan. Abstinentzia politikoaren plantak alde batera utziz, Europako botere kolonialek indar militarra astindu zuten matxinadak zanpatzeko. Herritar menderatuen arpilatze orokorra gauzatu eta arau koloniala ezarri zuten, britainiarren hegemoniaren pean eta oinarritzat hartuz “merkataritza askearen inperialismoa”. Horrek guztiak, beraz, zalantzak pizten ditu “kapitalismo liberala” esapidearen inguruan.

      Gainera, erregimen horrek ia-ia hasieratik beretik izan zituen gorabehera latzak, hala ekonomian nola politikan. Demokratizatzeko bidean zeuden herrialde nagusietan, talka egiten zuten berdintasun politikoak eta ezberdinkeria sozio-ekonomikoak, eta, batzuen ustez, zabaldutako berdintasun politikoa ez zetorren bat bazterretan gauzatzen zen menderakuntza bortitzarekin. Erregimenari kaltegarria suertatu zitzaion, halaber, Hannah Arendtek diagnostikaturiko kontraesana, izan ere, batetik, kapitalismo kolonialistaren logika ekonomikoak mugarik gabeko grina bat zuen, lurraldeetatik harago zihoana, baina, aldi berean, haien politika demokratikoak mugatuta zeuden, eta lurralde hesituetan garatzen ziren^[12]. Beraz, ez da harritzekoa, Karl Polanyik azpimarratu zuen eran, antolakuntza politiko-ekonomiko horrek krisi-joera kroniko bat erakustea. Alderdi ekonomikoari dagokionez, kapitalismo “liberalean” maiz gertatzen ziren atzeraldiak, porrotak eta izualdiak; eremu politikoan, aldiz, klase-gatazka sutsuak pizten ziren, eta orobat azaleratzen ziren mugen inguruko liskarrak eta altxamenduak; eta horien denen hauspo eta ondorio ziren nahaspila finantzarioa, kolonialismoaren aurkako altxamenduak eta inperialismoaren kontrako gerrak^[13]. xx. mendea iritsi orduko, kapitalismo-molde horren era askotako kontraesanek metastasi bat osatu eta krisi orokor bat sortu zuten. Bigarren Mundu Gerraren ostean konpondu zen, azkenean ere, krisi hori, orduantxe ezarri baitzen erregimen berri bat.

      Estatuak kudeatutako erregimen kapitalista berri honetan, estatu nagusiak botere publikoa modu aktiboagoan erabiltzen hasi ziren beren lurraldeetan, krisiei aurrea hartzeko edo haiek leuntzeko helburuarekin. Kapitala kontrolatzeko Bretton Woods sistemaren babesean —zeina Estatu Batuen hegemoniaren eraginpean sortu baitzen— estatuek honelakoak egin zituzten: azpiegiturak diruz lagundu, erreprodukzio sozialaren kostu batzuk beren gain hartu, enplegu osoa eta langileen kontsumismoa bultzatu, sindikatuak hiru alderditako negoziazioen parte bihurtu —gobernua, patronala eta sindikatuak—, garapen ekonomikoa era aktiboan gidatu, “merkatuaren hutsegiteak” konpentsatu eta, oro har, kapitala beren mesedetan taxutu. Halako ekintzen helburua, hein batean behintzat, kapitalaren metaketa pribatu eta jarraituak behar zituen baldintzak bermatzea zen; politikaren eremuan, bestalde, hura zabaltzeko balio izan zuten, baina, aldi berean, hura bezatzeko ere bai: iraultzaileak izan zitezkeen estratuak erantsi zituzten, haien hiritartasunaren balioa areagotuz eta sistemaren parte izateko aukera eskainiz. Hala, gauzak egonkortu ziren hainbat hamarkadaz, baina horrek bazuen preziorik. Baldintza ez-hain-politen gainean zeutzan, ordea, etnia nagusiko industria-langileei “hiritartasun soziala” emateko xedez gune kapitalistetan egin ziren hitzarmenak: emakumeen mendekotasuna —familiako soldataren bidez—, etniaren eta arrazaren araberako bazterketa eta “Hirugarren Munduaren” desjabetze inperiala. Azken horrek, bitarteko zaharren zein berrien bidez, bere bideari segitzen zion dekolonizazioaren ostean ere, eta izugarri mugatzen zituen berriki independentzia lortua zuten estatuen gaitasunak, besteak beste beren gizarteak egonkortzeko, garapena zuzentzeko eta beren herritarren merkatuaren bidezko harrapakaritzatik babesteko gaitasunak. Ondorioz, erlojupeko bonba politiko batzuk landatu ziren; lehertu zirenean, beste prozesu batzuekin bat egin, eta erregimena deuseztatu zuten.

      Beraz, azkenean, estatuak kudeatutako kapitalismoak parez pare jo zuen bere kontraesanen kontra —kontraesan politikoak nahiz ekonomikoak—. Kapitalismoaren guneetan soldatak igo eta produktibitatearen irabaziak orokortu zirenez, produkzioaren etekin-ratioa jaitsi zen, eta kapitala berriro ahalegindu zen merkatuaren indarrak arau politikoetatik askatzen. Halaber, Ezker Berri global bat agertu zen, eraikuntzaren zutarrietan zeuden menderakuntzei, bazterketei eta harrapakaritzei erronka jotzeko gertu. Segidan, krisi luze bat etorri zen, aldika larria, aldika intentsitate baxukoa, eta, bitarte horretan, estatuek kudeatutako sistema kapitalistaren tokia hartu zuen, isil-gordeka, gaur egun indarrean den erregimen kapitalista finantzializatuak, zeinari oraintxe helduko baitiot.

 

 

3.
KAPITALISMO FINANTZIALIZATUAREN
KONTRAESAN POLITIKOAK

 

      Kapitalismo finantzializatuak ekonomiaren eta politikaren arteko lotura berregin du beste behin ere. Erregimen horretan, banku zentralek eta finantza-instituzio globalek hartu dute estatuen lekua; haiek dihardute ekonomia gero eta globalizatuagoa gobernatzen. Orain, haiek ezartzen dituzte, ezen ez estatuek, gizarte kapitalistako harreman nagusien kudeaketa-arauak; haiek ezartzen dute lan-indarraren eta kapitalaren arteko harremana, herritarren eta estatuen artekoa, erdigunearen eta bazterraren artekoa, eta, azkenik, zordunen eta hartzekodunen artekoa, zeina funtsezkoa baita beste harreman guztientzat. Zordunen eta hartzekodunen arteko harremana ezinbestekoa gertatzen da kapitalismo finantzializatuan, eta beste harreman-modu guztiei eragiten die. Kapitala, hain zuzen, zorraz baliatzen da lan-indarra xurgatzeko, estatuei diziplina jartzeko, aberastasunak bazterretik zentrora eramateko eta gizartetik eta naturatik balioa ateratzeko. Estatu, eskualde, komunitate, etxebizitza eta enpresetan barna zorra zabaldu ahala, goitik behera aldatu da ekonomiak politikarekin duen harremana.

      Aurreko erregimenean, estatuek ahalmena zuten, enpresa pribatuen epe motzeko interesen gainetik, metaketa jarraituaren epe luzeko helburua lehenesteko. Horren kontrakarrean, gaur egungo erregimenean, finantza-kapitalari dagokio estatuak eta eremu publikoak estu hartzea, inbertsiogile pribatuei mesede egiteko moduan. Horrek kolpe latz bikoitza dakar. Batetik, estatu-instituzioek, zeinek, aurrez, herritarren (nolabaiteko) ardura hartzen baitzuten, gaur egun gaitasun geroz eta txikiagoa dute herritarren arazoak konpontzeko edo haien premiak asetzeko. Bestalde, estatuaren ahalmenak murriztu dituzten banku zentralak eta finantza-instituzio globalak “politikoki independenteak” dira, ez dute erantzukizun publikorik eta nahieran jardun daitezke inbertsiogile eta hartzekodunen mesedetan. Bien bitartean, parean dauzkagun arazoen tamainak —hala nola beroketa globalak— botere publikoen irismena eta eragina gainditzen ditu. Botere publikoen adinako indarra dute enpresa transnazionalek eta finantza-fluxu globalek, zeinek ihes egiten baitiote lurraldeei lotutako erakunde politikoen kontrolari. Horrela, botere publikoek ahalmen gero eta txikiagoa dute botere pribatuak bridatzeko. Horregatik azaleratu dira, kapitalismo finantzializatuarekin lotuta, “desdemokratizazioa” eta “postdemokrazia”.

      Zorraren bidezko metaketan oinarritzen den erregimena eratzeko, errotik berrantolatu zen nazioarteko ordena: batetik, deuseztatu egin ziren kapitala kontrolatzeko Bretton Woods sistema, truke-ratio finkoak eta urrearekiko bihurgarritasuna; bestetik, Munduko Bankuaren eta Nazioarteko Diru Funtsaren helburuak aldatu ziren, liberalizazio ekonomikoa hauspotzeko. Estatu Batuek bultzatu zituzten bi mugimendu horiek, beren hegemoniari eutsi nahian. Laster asko, berriro ere aebak buru zirela, erasoa jo zitzaien garapen-bidean ziren estatuei, lehenik, “Washingtoneko Akordioaren” bidez, eta, gero, “egiturazko egokitzapenak” erabiliz. Hegoalde Globalaren luze-zabalean, liberalizazioa ezarri zen, zorraren armarekin mehatxu eginez; horren eraginez, zorpetutako estatuak kosta ahala kosta ahalegindu ziren eskudirua lortzen, merkataritza libreko eremuak zabalduz eta lan-indarraren emigrazioa sustatuz —diru-igorpenak jasotzeko xedearekin—. Bestalde, ekoizpena periferian birkokatuta, kapitalak boterea eskuratu zuen bi alderditan: batetik, desregularizazio ekonomikoa eta merkataritza askea ezarri zituen Hegoaldean; bestetik, gune kapitalistetan, sindikatu boteretsuak sarraskitu zituen, eta orobat ahuldu zuen demokrazia sozialaren aldeko babes politikoa. Gainera, kapitalaren gaineko kontrolak ezeztatu zirenez, eta euroa sortu zenez, estatu gehienek ez zuten ahalmenik jada beren moneta kontrolatzeko; ondorioz, bonu-merkatuen eta ratio-agentzien mende geratu ziren, krisiak kudeatzeko tresna erabakigarririk gabe^[14]. Gune kapitalistako estatuak, horrenbestez, bazterrekoek aspalditik ezagutzen zuten egoera batean suertatu ziren halabeharrez: indar ekonomiko globalen guztiz mende eta haiek kontrolatzeko inongo itxaropenik gabe.

      Egoera horri erantzuteko, besteak beste, politikak aldatu ziren, alde batera utziz “keynesianismo publikoa” —zerga- eta inbertsio-sisteman oinarritua— eta “keynesianismo pribatua” ezarri zen horren ordez, zeinak, kontsumitzaileen zorra hauspotuz, biztanleriaren kontsumo-tasa altu jarraituak sustatu baitzituen, nahiz eta, egiaz, ez zegoen baldintza aproposik horretarako: soldata errealak jaitsi ziren, prekaritatea gero eta latzagoa zen, eta enpresen zergen bilketa, berriz, gero eta baxuagoa. Horrek guztiak, dakigun moduan, 2007-2008ko finantza-krisia eragin zuen, mailegu-emaile pribatuek botere publikoaren gainean zuten kontrola areagotu baizik egin ez zuena. Zorraren burujabetzaren krisiak planifikatu ostean, banku zentralek eta finantza-instituzio globalek “austeritatea” ezartzera bultzatu zituzten bonu-merkatuen erasoaren pean zeuden estatuak, alegia, beren herritarren interesak sakrifikatzera nazioarteko buruzagien mesedetan. Europako Batasunak —“demokrazia postnazionalaren” berraragiztatze gisa hartua behinola— bankuei eta inbertsiogileei men egin zien segidan, eta, askoren ustez, erabat galdu zuen zilegitasun demokratikoa aldarrikatzeko eskubidea.

      Kapitalismo finantzializatua, oro har, “gobernantzarik gabeko gobernantzaren” aroa da, hots, menderakuntzaren aroa, adostasunaren piku-hostorik gabe. Erregimen honetan, estatuek ez baizik gobernantza-egitura nazioz gaindikoek —eb, Munduko Merkataritza Erakundea, nafta eta trips— ateratzen dute etekina munduan barna elkarreragin sozialaren eremu zabal-zabalak gobernatzen dituzten eta hertsapenaren bidez gauza daitezkeen arauetatik. Organismo horiek, ez baitaukate erantzukizunik inoren aurrean eta kapitalaren mesedetan jarduten baitira nabarmen, “merkataritza askeari” eta “jabetza intelektualari” dagozkion nozio neoliberalak “konstituzionalizatzen” ari dira, erregimen globalaren hardwarean txertatu dituzte eta enplegu- zein ingurumen-legeria demokratikoak gara daitezela saihesten ari dira aldez aurretik. Erregimen honek, azkenik, botere (korporatibo) pribatuak botere publikoa harrapa dezala sustatu du hainbat bitarteko baliatuz, eta, aldi berean, botere publikoa kolonizatu du barrutik, haren modus operandia aldatuz enpresa pribatuen itxurara. Gobernagarritasuna lantzen duten ikertzaile foucaultarrek ederki deskribatu dute “arrazionaltasun politiko neoliberal” hori.

      Botere publikoa maila guztietan hustu dela, horra hor aipaturiko aldaketen efektu orokorra. Agenda politikoak estutu dira leku guztietan, hala kanpo-aginduen bidez (“merkatuen” eskakizunak, “konstituzionalismo berria”), nola barneko kooptazioaren bitartez (harrapaketa korporatiboa, pribatizazioa eta logika politiko neoliberalaren zabalkundea). Behiala ekintza politiko demokratikoari eskubide osoz zegozkiola uste izandako auziak haren helmenetik kanpokotzat jotzen dira eta “merkatuen” esku lagatzen dira, finantzaren eta kapital korporatiboaren mesedetan betiere. Eta erne ibil daitezela horri kontra egiten diotenak. Gaur egungo erregimenean, kapitalaren bideratzaileek jomugan ipintzen dute, lotsarik gabe, haien aginduei desafioa jotzeko imintzioa egiten duen botere publiko edo indar politiko oro, dela austeritateari uko egiteko baliatzen diren hauteskundeak edo galdeketak ezeztatuz —Grezian 2015ean egin bezala—, dela bide horri kontra egiteko itxura duten figura ospetsuen hautagaitzak eragotziz —Brasilen 2017-2018an egin bezala—. Bizkitartean, interesdun kapitalista nagusiek (Fruta Handia, Farmazeutika Handia, Energia Handia eta Armagintza Handia) munduan barna autoritarismoa, errepresioa, inperialismoa eta gerra bultzatzen jarraitu dute, luzaroan egin duten eran. Hein handi batean, haiei zor diegu, bai eta haiekin loturiko estatu-eragileei ere, gaur egungo errefuxiatuen krisia.

      Hortaz, metaketa-erregimen garaikideak gobernantza demokratikoaren krisi bat eragin du. Dena dela, krisi hau ez da, inondik ere, krisi isolatu bat; aitzitik, gizarte kapitalistaren dinamika kontraesankor eta autodesegonkortzailean finkatzen da. Batzuek “gabezia demokratikoa” deitzen dioten hori, egiaz, kapitalismoaren berezko kontraesan politikoak gaur egungo fasean hartzen duen forma espezifikoa da: finantzializazio kontrolik gabeak eremu politikoa itotzen duelarik, haren boterea murrizten da, halako moduan non ez baita gai presazko arazoak konpontzeko, ezta beroketa globalaren auzia ere, nahiz eta epe luzeko metaketaren xedea kolokan jartzen duen arazo horrek —eta, zer esanik ez, baita planeta honetan ezagutzen dugun bizitza-moldea ere—. Kapitalismoaren fase honetan, aurreko guztietan bezalaxe, krisi demokratikoa ez da krisi sektorial huts bat, baizik eta krisi-multzo handiago baten alderdi bat; krisi-multzo horretan, noski, badira beste alderdi batzuk, hala nola ekologikoa, sozial-erreproduktiboa eta ekonomikoa. Haiekin guztiekin loturik baitago, ezin askatzeko moduan; gure krisi demokratikoa kapitalismo finantzializatuaren krisi orokorraren parte da. Ezin dugu konpondu, non eta ez ditugun orobat konpontzen krisiaren beste alderdi guztiak, hau da, non eta ez dugun goitik behera eraldatzen ordena soziala.

 

 

4.
KAPITALISMO FINANTZIALIZATUAREN
HEGEMONIA-KRISIA

 

      Hala eta guztiz ere, esateko gehiago dago gaur egungo demokrazia-krisiaz. Saiakera honetan, ikuspegi estrukturaletik erreparatu diot auziari, argudiatu baitut kapitalismo finantzializatuari berez dagozkion kontraesanen ondorioz ez-istripuzkoa dela krisia. Ikuspuntu funtsezkoa da, eta espero dut testuaren bidez garbi erakutsi izana hori. Baina ez da aski gaur egungo krisiaren hedadura osoa argitzeko, zeren, krisi honek, gainerako krisi orokor guztiek bezalaxe, hegemoniari dagokion dimentsio bat baitu.

      Krisiak, azken batean, ez dira gizartearen mekanismoan gertatzen diren buxadura hutsak. Pilatze-zirkuituak trabatzen badira edo gobernantza-sistema blokeatzen bada, ez du merezi “krisi” izena ematea, kontzeptu horren egiazko esanahiari bagagozkio behintzat. Esanahi horretan biltzen dira, sistemaren impasseak ez ezik, baita eragile sozialek horien aurrean emandako erantzunak ere. “Sistema-teorien” ulerkera pobretuek diotenaren kontrara, gertaera bat ezin da krisitzat hartu harik eta krisi gisa bizitzen den arte. Kanpo-behatzaile baten iritziz krisi-itxura duen hori ez da historikoki sortzailea bihurtuko harik eta gizarte horretako partaideek krisi gisa ikusten duten arte, harik eta —esate baterako— gizarteko partaideek susmatzen duten arte ezen bizitzen dituzten arazo larriak ez direla ordena ezarriaren despit azaleratzen, ezpada, hain zuzen ere, ordena ezarriaren ondorioz, eta, horrenbestez, ezin direla sistema horren barruan konpondu. Masa kritiko batek ulertzen duenean gizarte-ordena eralda daitekeela eta eraldatu behar dela ekintza kolektiboaren bidez, orduan bakarrik bereganatzen du impasse objektibo batek bere ahots subjektiboa. Orduantxe, eta orduantxe baino ez, mintza gaitezke krisiaz, erabaki bat hartzea eskatzen duen bidegurutze historiko nabarmenaren zentzu zabalagoan^[15].

      Horixe da, hain justu ere, gaur egun gertatzen ari dena. Kapitalismo finantzializatuaren disfuntzio politikoak jada ez dira “huts-hutsean objektiboak” eta mundu osoko jendea bultzatu dute (azkenean?) ohiko politikagintza albo batera uztera. Orain ageriko krisi bilakatu du behatzaileek, aurrez, bere horretan krisi bat zela esango zuketena. Horren erakusle dira Brexit galdeketaren emaitza, Donald Trumpen presidentzia eta eskuineko alderdi populista eta ia faxisten gorakada, ez “bakarrik” Hego Asian eta Europa iparraldeko zein ekialdeko herrialdeetan, ezpada orobat Brasilen. Halaber, aipatu behar genuke kontrako joera ere, ezkerreko hautagaitza populistek indar handia hartu baitute Europa hegoaldean eta aebetan (beren burua “sozialista demokratiko” gisa izendatzen duten batzuk barne); Erresuma Batuan, berriz, Alderdi Laboristaren baitako Corbynen adarraren aldeko babesa hazi da. Fenomeno desberdinak izan arren, iradokitzen dute badagoela erabakimen zabal bat, neoliberalismoa eta hura ahalbidetu duten alderdiak deuseztatzearen aldekoa. Zentzu komun nagusiari eta elite politikoei uko eginez, eragile horiek irudimentsu ekiten dute, eta ikuspegi zein proiektu politiko berriak aintzat hartzen dituzte. Horren ondorioz, fase berri bat abiatu da krisi kapitalistaren bilakabidean: sistemaren impasseen multzokatze “hutsa” zena hegemonia-krisi bihurtu da bete-betean^[16]. Bi alderdi horiek, alderdi estrukturalak eta hegemoniari dagokion alderdiak, batera hartuta, kapitalismo finantzializatuaren krisi garaikidearen dinamika elkarren indargarriak taxutzen dituzte.

      Era horretako krisiak ez dira egunero suertatzen. Bakanak dira historian, eta kapitalismoaren historiako gontzen antzekoak dira, erabaki-uneak, zeinetan denen eskura baitago bizitza sozialari forma emateko aukera. Halako egoeretan, hauxe da galderarik garrantzitsuena: nork lortuko du kontrahegemonia bideragarri bat eraikitzea, eta zer oinarriren gainean? Bestela esanda, nork gidatuko du eraldaketa sozialaren prozesua, noren interesetan eta zer xederekin? Ikusi dugun moduan, krisi orokor baten ondorioz gizartea berrantolatzeko prozesua behin baino gehiagotan gertatu da historia modernoan, eta, gehien-gehienetan, kapitalari mesede egin dio. Prozesu horren bitartez, kapitalismoak bere burua berrasmatu du behin eta berriz. Kapitalismoaren bultzatzaileek, errentagarritasuna berrezartzeko eta oposizioa menderatzeko xedez, ekonomiaren eta politikaren arteko oposizioa birdiseinatu dute: bi “eremu” horiek berrantolatu dituzte, baita elkarren artean duten erlazioa eta erreprodukzio sozialarekiko zein gizakiaz besteko izakiekiko dituzten harremanak ere. Hala, menderakuntza politikoaren moldea berrantolatzeaz gainera, ustiaketa- eta desjabetze-formak finkatu dituzte, eta, horrenbestez, baita menderakuntza- eta estatus-hierarkiak nahiz subjektibatze politikoa ere. Lerro gorri horiek berrasmatuz, maiz lortu dute iraultza-energiak egitasmo hegemoniko berrietarantz bideratzea eta nagusiki kapitalari onura egitea.

      Prozesu hori berriro errepikatuko al da gaur egun?

      Gaur egungo demokrazia-krisia konpontzeko borrokak, krisiak berak bezalaxe, ezin du sektoriala izan, ez eta isolatua ere. Ez die, inondik ere, instituzio politikoei bakarrik eragiten; galdera guztiz funtsezkoak eta orokorrak planteatzen ditu gizarte-antolamenduaren harira: ekonomia eta politika, gizartea eta natura, ekoizpena eta erreprodukzioa banatzen dituen lerroa non kokatuko dugu? Nola banatuko dugu gure denbora lanaren eta aisiaren artean, familia-bizitzaren, politikaren eta gizarte zibilaren artean? Nola erabiliko dugu modu kolektiboan sortzen dugun gainbalio soziala? Eta nork erabakiko du, zehazki, zer egingo dugun kontu hauekin guztiekin? Etekin-bilatzaileek, kapitalismoaren kontraesanak baliatuz, ondasunak metatzeko aukera berriak sortzea lortuko al dute? Iraultzaren korronte handiak bereganatuko al dituzte, gizarte-menderakuntza berrantolatzen duten bitartean? Ala kapitalaren aurkako matxinada masibo bat izango ote da “[kontrolik gabeko] trenean doan giza arrazak larrialdi-balaztari eragiteko ekintza”?^[17]

      Horren erantzuna, hein batean behintzat, gaur egungo krisiaz dugun ulerkeraren araberakoa izango da. Baldin eta ohiko interpretazio politikokeriaz josiei eusten badiegu, arazo politiko isolatutzat joko dugu demokraziaren lazeria. “Koitadu” ezjakinen kezken gainetik nabigatzen bagara, halako gailentasun moral baten jabe bagina bezala, munduan barna neoliberalismoari uko egin eta errotiko aldaketak eskatzen ari diren jende-multzo kritikoen aldarrikapenak gutxietsiko ditugu. Haien kexa zilegiak aditzen ez baditugu (kexa horiek interpretazio oker batetik abiatzen badira ere eta guztiz desbideraturik badaude ere), ez gara gauza izango, gaur egungo borrokan, kontrahegemonia bat eraikitzeko. Alternatiba, berriz, testu honetan zirriborratu dut: ulertu behar dugu kapitalismo finantzializatuaren egitura instituzionalaren barneko kontraesan sakonki errotuen erakusgarriak direla demokraziaren gaur egungo eskasiak, eta demokraziaren krisia, hortaz, ordena sozialaren krisi orokorraren hari-mutur bat dela. Interpretazio horrek ez du erantzun errazik ematen, hori argi dago. Baina badu meritu nabarmen bat, norabide zuzena erakusten digula hain zuzen, eta erronka bat proposatzen digula halaber: berriro irudika dezagula —edo suntsi dezagula— kapitalismoa den ordena antidemokratiko eta disfuntzionala.

 

 

  *    Jatorrizko testua: “Democratic Crisis as Capitalist Crisis: Beyond Politicism”, in H. Ketterer eta K. Becker (eds.), Was stimmt nicht mit der Demokratie? Eine Debatte mit Klaus Dörre, Nancy Fraser, Stephan Lessenich und Hartmut Rosa, Berlin, Suhrkamp Verlag, 2019.

  [1]   Esamolde hauek hautatu ditut demokraziaren teoriako ikusmoldeen sorta bat erakusteko, eta honako autore hauei dagozkie hurrenez hurren: William E. Connolly, Andreas Kalyvas, Chantal Mouffe eta Seyla Benhabib. Alabaina, beste esamolde batzuk hauta nitzakeen berdin-berdin.

  [2]   Colin Crouch, The Strange Non-Death of Neoliberalism, Cambridge, Erresuma Batua: Polity, 2011.

  [3]   Wolfgang Streeck, Buying Time: The Delayed Crisis of Democratic Capitalism, Londres eta Brooklyn: Verso, 2014.

  [4]   Wendy Brown, Undoing the Demos: Neoliberalism’s Stealth Revolution, Brooklyn: Zone Books, 2015.

  [5]   Stephen Gill, “New Constitutionalism, Democratisation and Global Political Economy”, Pacifica Review 10, 1 (1998) 23-38. Adierazpen berriago baterako, ikus Stephen Gill, “Market Civilization, New Constitutionalism and World Order”, New Constitutionalism and World Order, ed. Stephen Gill eta A. Claire Cutler, Cambridge, Erresuma Batua: Cambridge University Press, 2015, 29.44. or.

  [6]   Nancy Fraser, “Contradictions of Capital and Care”, New Left Review 100 (2016): 99-117 or.

  [7]   “Kapitalismoaren bigarren kontraesanaren [kontraesan ekologikoa]” adierazpen klasiko baterako, ikus James O’Connor, “Capitalism, Nature, Socialism: A Theoretical Introduction”, Capitalism, Nature, Socialism, 1. bol., 1. zbk., 1988, 1-22. or. Ideia sakonago lantzen da hemen: Nancy Fraser eta Rahel Jaeggi, Capitalism: A Conversation in Critical Theory, ed. Brian Milstein, Polity Press, 2018, 35-37 eta 90-101. or.

  [8]   Bereizketa horri buruzko azalpen baterako, kolore-lerro globalari modu zabalean baina argian dagokion heinean, ikus “Kapitalismoa ezinbestean al da arrazista?”, liburu honetan bertan.

  [9]   Giovanni Arrighi, The Long Twentieth Century: Money, Power and the Origins of Our Time, Londres eta New York: Verso, 1994.

[10]   Ellen Meiksins Wood, “The Separation of the Economic and the Political in Capitalism”, New Left Review I/127 (1981): 66-95. or.

[11]   Nancy Fraser, “Marxen egoitza ezkutuaren atzean: Kapitalismoaren kontzepzioa zabaltzearen alde”, liburu honetan bertan.

[12]   Hannah Arendt, The Origins of Totalitarianism, New York: Harcourt, Brace, Jovanovich, 1973. Lurraldetik kanpo metaketa azkengabea garatzeko bulkadaren eta lurraldean bertan agintaritza politikoa ezartzearen arteko gatazkari buruz gehiago jakiteko, ikus, halaber, David Harvey, “The ‘New’ Imperialism: Accumulation By Dispossession”, Socialist Register 40 (2014): 63-87. or.

[13]   Karl Polanyi, The Great Transformation, 2. edizioa, Boston: Beacon, 1944 [2001].

[14]   AEBen salbuespenarekin, zeinak dolar gehiago inprimatu baititzake, sinpleki, “munduko diru” gisa balio dutelarik.

[15]   Reinhart Koselleck, “Crisis”, itz. W. Richter Michaela, Journal of the History of Ideas, 67. bol., 2. zbk (2006ko apirila), 357-400. or.

[16]   Gaur egungo demokrazia-krisiaren baitako hegemonia-dimentsioaren analisi baterako, ikus Nancy Fraser “Interregno estatubatuarra: Neoliberalismo aurrerakoitik Trumpen garaira, eta harago”, liburu honetan bertan.

[17]   Walter Benjamin, “Paralipomena to ‘On the Concept of History’”, Walter Benjamin: Selected Writings, Volume 4: 1938-40, ed. Howard Eiland eta Michael W. Jennings, itz. Edmund Jephcott eta beste batzuk, Cambridge MA: Belknap Press, 2006, 402. or. “Historiaren kontzeptuari buruz” artikuluaren prestaketa-oharretan agertzen da aipu hori, baina ez zen azken bertsioan sartu. Aipu osoak hala dio: “Marxek esan zuen munduko historiaren tren-makinak direla iraultzak. Baina, beharbada, guztiz bestelakoak dira gauzak. Iraultzak, agian, beste zerbait dira: trenean doan giza arrazak larrialdi-balaztari eragiteko ekintza”.