Justizia globalaz:
Platon, Rawls eta Ishiguro ikasbide

 

(Itzultzailea: Mirentxu Larrañaga Sueskun)

 

      Justiziak toki berezi bat hartzen du bertuteen panteoian. Antzinakoek, maiz, bertuteetan maisutzat zeukaten, zeinak ordenatzen baititu gainerako guztiak. Platonen ustez, justiziak estatus orokor horixe zeukan. Banako bat justua da, diosku Errepublika^[1] obran, baldin eta haren baitan arimaren hiru alderdiek (arrazoimena, espiritua, apetitua) eta haiei lotzen zaizkien bertuteek (jakinduria, adorea, moderazioa) erlazio justu bat badute elkarren artean. Justizia, hirian, analogoa da, hain zuzen ere. Hiri justu batean, klase bakoitzak bere bertute bereizgarriak baliatzen ditu, naturak berez egokitu dion egiteko horretan arituz, eta ezeinek ez du esku hartzen besteetan. Jakinduriaren eta arrazoimenaren alderdia arduratzen da arauak ezartzeaz, adorearen eta kemenaren alderdia arduratzen da soldadu-lanaz, eta gainerakoak, espiritu edo adimen berezirik ez dutenak baina moderaziorako gaitasuna dutenak, horiek arduratzen dira nekazaritzaz eta eskulanez. Justizia da osagai horien guztien arteko erlazio harmoniatsua, gainerako bertuteen ordenamendu egokia.

      Filosofo moderno gehienek errefusatu egin izan dituzte Platonen ikusmoldearen xehetasun bereizgarriak. Gaur egun, ia inork ez du uste ezen hiri justu batek estratifikazio zorrotz bat izan behar duenik, gobernarien klase iraunkor bat, militarren klase iraunkor bat eta langileen klase iraunkor bat dituena, ez eta haien bizitzak elkarren desberdinak direnik ere alderdi nagusietan. Hala ere, filosofo askok gorde egin dute Platonek justiziaz duen ikusmoldea, zeinak baitio justizia ez dela bertute bat beste batzuen artean, baizik eta estatus berezia duen bertute bat: denetan maisua edo meta bertutea.

      Ideia horren aldaera bat dakar John Rawls-ek 1973an argitaraturiko liburu entzutetsuak, Justiziaren teoria bat^[2], zeinak nabarmen biziberritu baitzuen justiziari buruzko teorizazioa. Liburu horretan, Rawlsek zera adierazi zuen: “Justizia da gizarte instituzioen lehenengo bertutea, egia pentsamenduaren sistemena den bezalaxe” (59. or.). Horrekin, ez zuen esan nahi izan justizia denik bertuterik gorena, baizik eta bertuterik funtsezkoena dela, gainerako guztiak garatzeko oinarriak bermatzen dituena. Printzipioz, antolamendu sozialak askotariko bertuteen erakusgarri izan daitezke; esaterako, izan daitezke eraginkorrak edo ordenatuak, edo harmoniatsuak, edo zaintzazkoak, edo nobletasunezkoak. Baina ahalbide horiek gauzatzea, a priori, baldintza gaitzaile baten mende dago, zehatz-mehatz: direnak direlako antolamendu sozial horiek justuak izatea. Hortaz, justizia da lehenengo bertutea, alderdi honi begiratuz gero: injustizia instituzionalizatua gaindituz baino ezingo dugu sortu eremu egokia gainerako bertuteak, sozialak zein indibidualak, lora daitezen.

      Baldin eta Rawlsek arrazoi badu puntu horretan, eta hala uste dut, orduan justiziak benetan toki berezi bat hartzen du bertuteen panteoian. Antolamendu sozialak ebaluatzeko orduan, lehenik eta behin, hauxe galdetu beharko genuke: justuak al dira? Eta galdera horri erantzuteko, Rawlsen beste pertzepzioetako batean oinarritu beharko genuke: “Justiziaren lehen gaia gizartearen oinarrizko egitura da” (63. or.). Adierazpen horrek arreta desbidera diezaguke, hain zuzen, bizitza sozialean berehala eskuragarri ditugun ezaugarri askotarikoetatik horien euskarri finko den sakoneko gramatikara, interakzio sozialerako oinarrizko baldintzak ezartzen dituzten funtsezko arau instituzionalizatuetara. Horiek justuki ordenatuak izanez gero baino ezingo dira izan justuak bizitzako beste alderdi batzuk, are modu zuzenagoan esperimentatuak.

      Egiazki, Rawlsek justiziaz dituen ikusmolde bereizgarri horiek —Platonenak bezalatsu— arazotsuak dira. […] Baina hitzaldi honen helburua betetzearren, babestu egingo dut haren ideia hau: justiziari buruzko gogoetak gizartearen oinarrizko egituran jarri beharko lukeela arreta. Ideia hori jorratzeko, eta erakusteko oraindik ere baduela bere garrantzia xxi. mende honetan, oraindik oraingo fikziozko lan bat aztertuko dut, Kazuo Ishigurok 2005ean argitaratu zuen eleberria, Never Let Me Go (Ez iezadazu sekula utzi alde egiten). Amaieran, hala ere, nire azterketak agerian utziko du hainbat muga dituela Rawlsek ideia horren inguruan duen interpretazio bereizgarriak. Erakutsiko dut beste esparru bat eman behar diogula oinarrizko egitura nozioari, eta mundu globalizatu batean egokitu, zeinean injustiziak egunero hautsi ohi baititu lurralde-estatuetako mugak.

      Baina has nadin Never Let Me Go-tik. Ishiguroren eleberriak hiru laguni segitzen die: Kathyri, Tommyri, eta Ruthi, zeinak ordena sozial berezi batean bizi baitira. Lehenbizikoz topatzen ditugunean, haur batzuk dira, eta, antza denez, goi mailako barnetegi ingeles batean bizi dira, Hailsham izenekoan. Eleberriak aurrera egin ahala, ordea, zera aurkituko dugu: haur horiek klon batzuk direla benetan. Berariaz sortuak izan dira, bizi-organoz hornitu ditzaten ez-klonak, eta “jatorrizkoak” deituko diet. Eleberriaren bigarren zatian, protagonistak Hailshametik alde eginak dira, Cottages-en bizi dira, iragaitzazko egoitza abandonatu batean, “trebakuntzan” noiz hasiko zain. Hor, nerabeak dira, eta prestatzen ari dira beren bizitza “dohaintzan” emateko lanari ekiteko, zeina gehienera ere lau ebakuntzaren ondoren bururatuko baita: “osaketa”. Hirugarren zatian, protagonistak gazte helduak dira. Tommy eta Ruth “emaile” bihurtuak dira; Kathy, berriz, klon “zaintzaile” bihurtua da, hots, organo-transplanteko ebakuntzatik suspertzen ari diren klonez arduratzen dena. Tommy eta Ruth “osatu” ondoren, Kathy ez da gauza sentitzen bere egitekoarekin segitzeko. Liburuaren amaieran, Kathy bere burua prestatzen ari da “dohaintzan” emateko.

      Never Let Me Go lan ahaltsua da, eta tristeziak jota utzi ninduen lehenbizikoz irakurri nuenean. Egiaz, gutxitxo esatea da; orduko hartan, negar-zotinka amaitu nuen liburua, neure onetik aterea. Kritikari zenbaitek zientzia-fikzio distopikotzat interpretatu izan dute Ishiguroren lana, ingeniaritza genetikoaren arriskuei buruzkoa; beste batzuek Bildungsroman bat balitz bezala irakurri izan dute, haurtzarotik heldutasunerako ikastaldi moduko istorio bat, zeinean neurriz gaindiko itxaropenak dituzten baina bizitzan benetan garrantzizkoa denaren arrastorik ere ez duten gazte batzuek behar besteko jakinduria bereganatzen baitute, adiskidetasun-harremanak balioesteko eta mundua den-denean onartzeko lain. Interpretazio horietako ezein ez dago oker, oso-osorik, nire iritziz; bakoitzak lanaren hari bati tira egin dio. Baina bietako ezeinek ez du jaso nirekiko liburuaren bizi-muina dena. Irakurri ahala dakigu: Never Let Me Go, barren-barrenean, justiziari buruzko gogoeta bat da, mundu injustu baten eta horrek hango biztanleei sorrarazten dien oinaze sakonaren ikuskari garratza.

      Garrantzitsua da, batez ere, liburuak justiziaz gogoeta egitera gonbidatzen gaituela ukapenaren bidez. Platonez bestera, Ishiguro ez da ahalegintzen ordena sozial bat irudikatzen; horren ordez, baina, zerbaiten irudi izu-ikarazko bat eskaintzen du, zeina ezinago injustua irudituko baitzaio irakurleari. Hori jada puntu ahaltsu bat da. Justizia, egiaz, ez da sekula modu zuzenean esperimentatua. Alderantziz, injustizia esperimentatu egiten dugu, eta horren bidez baino ez dugu eratzen justiziaren ideia bat. Injustutzat kontsideratzen ditugun gauza horien izaera haztatuz baino ez gara hasten zentzuren bat ematen alternatiba justu gisa kontuan hartu beharko litzatekeen horri. Injustizia gainditzeak zer ekar lezakeen behatuz baino ez dugu edukiz janzten justiziari buruzko gure kontzeptu bestela abstraktua. Hortaz, Sokratesen “Zer da justizia?” galderari helduz, hauxe baino ezin da izan erantzuna: justizia da injustizia gainditzea.

      Orduan, zer-nola ezagutu injustizia? Baldin eta aztertzen badugu Never Let Me Go-n irudikatzen den ordena sozial hori, eta galdetzen ea zergatik eta zer alderditan den injustua, orduan harri eta zur utziko gaitu erantzunaren argiak: ordena sozial injustua da, esplotatzailea delako. Klonak jatorrizkoen hobe beharrez sortuak eta mantenduak dira. Organo-iturri dira, ordezko gaien biltegi ibiltariak, zeinak gorputzetik erauziko baitizkiete, eta jatorrizkoei beren gorputzetan transplantatu, haiek halakoen premiarik izanez gero. Klonak bizi egiten dira, sufritu egiten dute, eta, azkenean, hil egiten dira, jatorrizkoak luzaroago bizi daitezen, osasuntsuago bizi ere. Klonak jatorrizkoen interesetarako bitarteko huts gisa tratatzen direnez, ez dagokie inolako balio intrintsekorik, Kantek esango lukeenez. Klonen premiak eta interesak baliogabetuak daude, edo, onenean ere, jatorrizkoen premien eta interesen mende jarriak. Klonak, bestela esanda, ez dira kontuan hartzekoak justizia-subjektu gisa. Kontsideraziotik eta errespetutik kanpo egotziak direnez gero, ez dira aitortzen jatorrizkoen unibertso moral berbereko kide gisa.

      Hor, Ishigurok pertzepzio sakon bat eskaintzen digu identitatearen, alteritatearen eta esklusioaren dinamiken inguruan. Zilegi da klonak kontsiderazio moraletik kanpo egoztea, kategoria aldetik diferentetzat jotzen baitira jatorrizkoen aldean. Ustez oinarrizkoa den diferentzia ontologiko horrek justifikatzen du klonak esplotatzea eta bizitza guztian jatorrizkoengandik bereiztea. Baina horren kontrakoa ere berdin-berdin da egia. Haien ustezko “diferentzia” sendotu egiten du, hain zuzen, konfinatuta egoteak leku berezi batean: Hailshamen bizi dira, bere barnean itxitako mundu batean, kanpoaldearekin inolako kontakturik gabe, elkarrekiko interakzioan baino ez, elkarri eraginez, bai eta irakasleei ere, zeinei “zaindari” baiteritze Ishigurok, Platoni keinu bat eginez. Ez dagoenez gero zuzeneko ezagutzarik klonen eta jatorrizkoen artean, ezinezkoa da inolako antzekotasunik edo afinitaterik esperimentatzea elkarren artean, zeina kontraesanean bailegoke diferentzia ontologikoa onartzearekin.

      Diferentzia onartzea paradoxa bat da, zalantzarik gabe. Klonak, izatez, jatorrizkoen erreplika genetiko zehatzak dira. Klonak baliagarri zaizkie jatorrizkoei, hain zuzen ere, biologia aldetik bereizezinak direlako elkarren artean. Jakina, elkarren subjektibotasunak dira diferente; klonek hainbat esperientzia eta oroitzapen dituzte, nork bereak, ikusiko dugunez. Baina, genetika aldetik, talde bien arteko erlazioan, ezinago absolutua da elkarren identitatea eta hurbiltasuna, txundigarria eta jasangaitza ere gertatzeraino. Zilegi zaigu espekulatzea ea identitate halakoa gauza den antsietate larri bat eragiteko. Baldin eta hala balitz, orduan horrek azalduko luke zergatik jatorrizkoek nabarmendu behar duten, behin eta berriro eta kosta ahala kosta, beren estatus ontologikoa funtsean diferentea dela klonenaren aldean; eta, hortaz, zilegitu egingo luke klonak interes moralen unibertsotik kanpo egoztea.

      Hala eta guztiz ere, Ishigurok erakusten digunez, izatez, klonek eta jatorrizkoek kooperazio sozialeko eskema berberean parte hartzen dute. Gizartearen oinarrizko egitura berbereko kide dira, Rawlsen zentzuan. Talde biek elkar bat eginik dihardute, oinarrizko arau multzo komun batzuen pean, zeinek eraentzen baitute bataren bizi-substantziak bestearen eskura egon behar duela, zeinek batzuk bihurtzen baitituzte besteen eskuragarri, klonak jatorrizkoen onuragarri, horrek klonei eragiten dien oinazea gorabehera. Hortaz, talde biek —jatorrizkoek zein klonek— bioekonomia konpartitu bakar batean parte hartzen dute, bizitzaren eta heriotzaren matrize biopolitiko komun batean. Jatorrizkoak klonen mende daude, haietaz fidatu beharra daukate bizirik iraungo badute; hala ere, jatorrizkoek ukatu egiten dituzte klonak interakziorako kide gisa.

      Guk, irakurleok, injustutzat jotzen dugu egoera. Aitortzen dugu desoreka edo desegokitasun bat dagoela justizia-subjektu gisa kontuan hartzekoak direnen zirkulu murritzaren (soilik jatorrizkoak) eta gizartearen oinarrizko egituran elkar bat eginik diharduten subjektuak direnen zirkulu zabalagoaren artean (jatorrizkoak eta klonak). Eta kontsideratzen dugu inkongruentzia hori oker dagoela moral aldetik. Gure ustez, bada, justiziak berekin dakar ezen oinarrizko arau multzo komun batzuek eraentzen dituzten horiek guztiak aitortu behar direla kontuan hartzekotzat, unibertso moral berbereko kide diren heinean. Partaide batzuek ez dute zertan instrumentalizatuak izan besteen hobe beharrez. Guzti-guztiek merezi dute interes berbera. Arrazoi horrexegatik bakarrik, Never Let Me Go-n irudikaturiko ordena soziala ezinago asaldagarria da.

      Hor irudikaturiko mundu hori, ordea, beste zerbaitengatik da hain beldurgarria: liburuko protagonistek ez dute guk bezala hautematen. Klonek ez daukate injustutzat beren egoera. Ordena sozial ezinago esplotatzaile horretan sortuak izan ziren, eta horrexetan sozializatuak. Horregatik, hain zuzen, ordena sozial hori baino ez dute ezagutzen, eta horko baldintzak naturalak eta normalak iruditzen zaizkie. Jakina, protagonistetako bat, Tommy, haserre ageri da maiz. Umetan, Hailshamen bizi delarik, sekulako haserrealdiak izan ohi ditu, inolako arrazoi agerikorik gabe. Baina gainerakoek, baita haren lagun min Kathyk ere, arazo pertsonaltzat dauzkate kasketaldi horiek. Inortxok, ezta Tommyk berak ere, inoiz ez du kontsideratzen posible denik hark arrazoi on bat izatea haserre egoteko. Gainerakoek, nortara edo hartara, adoretu egiten dute Tommy bere burua lasaitzera. Eta halaxe egiten du. Aurrerago, Tommy nerabearekin topo egingo dugu, Cottagesen bizi delarik, eta han jada bezatua du bere aldartea. Tristezia-zantzu bat baino ez zaio igartzen, barne-gogoetarako ezaugarri malenkoniatsu halako bat, aztoragarria, psikearen iritsi ezinezko sakontasun adigaitz batzuk iradokitzen dizkiguna.

      Hor, Ishigurok beste ideia sakon bat transmititzen digu. Justizia, argi eta garbi, biktimizazio objektiboko kontu bat da, egiturazko erlazio bat, zeinean batzuek besteak esplotatzen baitituzte, eta estatus morala ukatzen baitiete justizia-subjektu gisa. Baina oinazea are larriagoa da baldin eta esplotatuek ez badute baliabiderik beren egoera injustua dela interpretatzeko. Hori noiz edo nola gerta litekeen? Bada, berariazko manipulazio bidez; esaterako, baldin eta esplotatzaileak erabat jabetuta badaude injustiziaz, baina halakorik ezkutatu egiten badiete esplotatzen dituzten horiei. Baina baliteke modu sotilagoan gertatzea ere; esaterako, gizarte ustez demokratiko bateko arlo publikoan diskurtso indibidualizatzaileak baldin badira gailen, biktimak erruduntzat jotzen dituztenak, eta ez baldin badago egiturazko ikuspegirik batere, edo bazterrekoak baldin badira. Edota, ohiturazko bihurtu baldin bada eufemismo-itxurako hitz anodino jaso-antzekoak erabiltzea errealitate hilgarriez mintzatzeko; esaterako, “dohaintza” deitzea gorputzeko zenbait organo erauzteko ebakuntza kirurgiko behartuari, eta “osaketa”, berriz, harekin zerikusia duen hilketari. [Edo “defizit murrizketa” deitzea bizigaien eta komunitateen suntsiketa handizkakoari]. Halako kasuetan, interpretazio-eskema gailenek ispilatzen dute esperientzia, eta esplotatzaileen interesak zerbitzatzen dituzte. Horren aldean, esplotatuek apenas duten hitz apurrik beren esperientzia egoki aditzera emateko, eta, are gutxiago, interpretazio-eskemarik, klase gisa dagozkien interesak modu eraginkorrean artikulatzeko. Horren emaitza, halere, injustiziaren beste alderdi edo maila bat da: gizarteak interpretaziorako eta komunikaziorako dituen baliabideek ez dituzte berdin-berdin zerbitzatzen bere kide guztiak.

      Halako baldintzen pean, biktimek ez dute kondizio esentzialik beren egoerari modu egokian erantzuteko. Injustiziari aurre egiteko erantzunik egokiena, onar dezagun, haserrea da. Baina erantzun hori soilik posible da baldin eta esplotatuek eskura badute interpretazio-eskema bat modua emango diena beren egoera kategorizatzeko, zorigaiztokotzat ez ezik baita injustu gisa ere. Horrek huts eginez gero, beren burua erruduntzat jo ohi dute. Konbentziturik beren estatu apala merezitakoa dela, beren baitan itotzen dute zilegizkoa zaien haserrea, eta korapilo emozionaletan katramilatzen dute beren burua. Hortaz, zeharbidez, diskurtsoaren antolamendu sozialean gertaturiko injustizia batek ondorio psikologikoak dakartza.

      Never Let Me Go-k ondore horietako batzuen bidez funtzionatzen du. Hasieran, Hailshamen emandako urterik gehienetan, klonek ez dakite klonak direnik ere. Ez dakitenez gero zeintzuk diren errekrutatuta dauzkaten ordena sozial horretako baldintzak, ez dakite gorputz atalen hornitzaile moduan haziak direla goi-mailako klase batekoentzat. Eleberriaren lehen ataleko dramaren parte handi bat gertakari sail bati dagokio, zeinetan haurrek anomalia batzuk aurkituko baitizkiote beren egoerari, eskola-garai ustez kezkarik gabeko horren azpian dagoen ordena ilunaren arrasto zenbait. Bien bitartean, honako irakurle hau, hasieran ilunpetan bazebilen ere, hasia da egia ulertzen, eta irrikaz itxaro du klonak ere hartaz jabe daitezen. Hala ere, ez zaigu beteko errebelazio katartiko bat gertatuko delako itxaropena. Gero eta atsekabe handiagoz dakusagu nola protagonistak egia argitzeko zori-zorian dauden betiere, baina nola gero egiaren hegitik atzera egiten duten, behin eta berriro. Gauza ez direlarik edo nahirik ere ez dutelarik ezagutza hain beldurgarri bat bereganatzeko, ez ikusiarena egiten diete arrastoei, hala moduzko azalpenak topatzen dizkiete anomaliei, eta gero eta arrazoibide zentzugabeagoak asmatzen dituzte beren burua egia lazgarri horretatik babesteko.

      Horretan, beren “zaindariek” laguntzen diete, zeinek adoretu egiten baitute haurren ezjakintasuna, “gezur noble” bat proposatuz modu eraginkorrean. Irakasle batek, dagozkion ardurek eragindako sinpatiak bat-batean hartaraturik, eta zeinak azken batean ez baitirudi ni naizen irakurleaz oso bestelakoa, egia osoa kontatzen die tupustean, eta kargutik kentzen dute modu sekretuan. Emakume horrek urratu egin du politika instituzionala, zeinaren arabera egiari pixkanaka utzi behar baitzaio azaleratzen, dosi txikietan, eta klonei doi-doi kontatu; aldian-aldian eramateko gauza izango direla kontsideratzen den horixe baino ez. Teknika hori igelei buruz kontatzen den bitxikeria ezagun hau bezalakoa da: sartu igel bat eltze bete ur irakinetan, eta handik jauzika irtengo da berehala; ordea, sartu eltze bete ur hotzetan, eta pixkanaka irakinarazi, eta igela lasai-lasai geratuko da barruan, harik eta urak irakin eta hantxe itotzen den arte. Hailshameko politikak, ezagutza pixkanaka jakinarazten baitu, eltze barruan iraunarazten die klon haurrei.

      Azkenean, noski, jabetu egiten dira egiaz. Baina, ordurako, ez daude haserre agertzeko aldartean. Klon nerabeek, haserre bainoago, penaz erantzuten diote beren egoerari, eta zorigaiztokotzat jotzen dute, baina ez dute injustutzat epaitzen; ez egoera bera, ez haren azpian dagoen oinarrizko egitura ere. Ez dute aintzakotzat hartzen ezein protesta kolektiborik edo iraultzarik egitea ere. Aitzitik, tinko oratzen diote promes bati, zorioneko gutxi batzuek ihes egiteko aukera izango dutelakoari. Zehatz-mehatz esateko, obsesionatu egiten dira “luzapena” erdiesteko ahalbidearekin [ezabapen? —beste termino-aukeraketa interesgarri bat, Vietnamgo Gerraren garaia dakarkiguna gomutara, ordu hartan aebetako unibertsitate-ikasleak salbuetsita geratu baitziren soldaduskarako deitzeko zerrendan sartzetik—]. Never Let Me Go-n, klonen artean aditzea dabil ezen, inguruabar berezi batzuetan, zilegi dela hiru urtez atzeratzea norbere organoak erauzteko ebakuntza. Luzapenerako ahalbidea izateko, zurrumurruak dioenez, klon bikote bateko kideek erakutsi egin beharko dute elkarrekin zinez eta ezinago maiteminduta daudela.

      Ishiguroren aldetik, oso buruargia da nozio hau: maiteminduta egotea oinarrizkoa gerta dakiekeela gorputz atalen erauzketa kirurgiko behartuak atzeratu ahal izateko. Legenda urbano berezi horrek lotura bat postulatzen du indibidualtasun afektiboaren eta balio intrintsekoaren artean. Premisa honako hau da: izaki batek, orain arte kontsideratuagatik ere balio estrintsekoak baino ez zituela —eta, hortaz, gainerakoen interesen bitarteko huts zela—, aurrerantzean aukera du goragoko estatus bat hartzeko, aldi batean behinik behin, eta eskubide propioz izaki baliotsua eta kontsideratua izateko modukoa bihurtzekoa. Hurrengo premisa da ea zerk ekarri duen transmutazio hori: izaki horren barnekotasunak eta indibidualtasunak, maitasun erromantikoaren esperientzia afektiboaren bidez hezurmamituak. Beraz, zerk ematen du balioa? Subjektibotasun pertsonalak.

      Klon gazte helduek ideia horretan jartzen dituzte itxaropen guztiak. Gorputza osorik samar beste hiru urtean iraunarazteko promes bat baino askoz gehiago eskaintzen die: ideia horrek aukera ematen die beren burua balio handiagokotzat jotzeko, eta ez ordezko gorputz atalen bilduma ibiltari soiltzat. Aitzitik, ideia horrek esaten die banako bakarrak direla, pertsona ordezkaezinak, nor bere barne-bizitza bereizgarri propioarekin. Eta klonek non bereganatu duten ideia hori? Hailshamen, noski, zeina —orain badakigunez— alternatiba progresista moduan sortua izan baitzen, klonak aurrez bilduak zeuzkaten ostatu ziztrin zikinen ordezko gisa. Erreformazale liberal sentibera zenbaiti, ikusirik eta zeharo hunkiturik beren kopia biologikoak zer-nolako baldintzatan biltegiratzen zituzten, eskola berezi bat sortzeko ideia otu zitzaien, klonen hezkuntzarako leku bat eta, beraz, haiek izaki arimadunak direla frogatzeko probaleku bat. Aurrerago, eskuinekoen garaipenarekin batean, porrot moduan kontsideratu eta itxi egingo dute, eta kuartelen eredua berrezarri, baina Kathyren eta Tommyren egonaldiak dirauen bitartean, Hailsham konpromiso-formakuntza modu bitxi bat da, zeinak linboan kokatzen baititu han barruan konfinatuak, eta zalantzati hegaldarazten pertsonaren eta biomaterial belikoaren artean. Pertsonaren alderdiari dagokionez, eskolak sormen-adierazkortasuna nabarmendu nahi du, eta artelanak sortzera adoretzen ditu klonak; lanik onenak, esana dietenez, erakusgarri jarriko dituzte campusetik at dagoen galeria batean. Hurrengo, Tommy gizaseme gazte agertuko zaigu, Kathyz maitemindua, “luzapen” bat erdiesteko ahaleginean dabilela, eta bere buruaren alde egitea erabakiko du arte-sorkuntzaren bidez. Bere maitasuna ezinago sakona dela frogatuko du bere margolanak erakutsiz.

      Berriro ere, Ishigurok (in)justiziaz dagien irudikapenak bete-betean jotzen du bihotz-muinera: indibidualtasuna, hark dioskunez, aho biko ezpata bat da. Alde batetik, pertsona-izaeraren eta balio intrintsekoaren marka da, kontsiderazio moralerako onespen moduko bat. Beste alde batetik, aise bihurtzen da botere-trikimailu, menderakuntzarako tresna. Ordena sozial esplotatzaile baten oinarrizko ulermenetik bereizirik, litekeena da indibidualtasuna fetitxismo bihurtzea, pentsamendu kritikoaren ordezko eta injustizia gainditzeko eragozpen. Kontsumo masiboko gizarte “demokratikoetan”, bereziki, indibidualtasuna da ideologiaren forma menderatzailea, subjektuak interpelatzeko modurik behinena. Izan ere, banako “indibidualak” garen heinean, geure bizitzaren erantzule izatera aholkatzen gaituzte, gure irrikarik sakonenak asebetetzera adoretzen, askotariko ondasunak erosiz eta geureganatuz, eta ekintza kolektiboetatik aldenarazten gaituzte, eta “konponbide pertsonaletara” lerrarazten, geure izaera preziatu bezain ordezkaezin horrentzako luzapenak erdiesten ahalegintzera gonbidatzen.

      Never Let Me Go maisulan bat da, indibidualtasunaren paradoxari buruzko kontakizun bikaina. Zer den krudelena eta perbertsoena hor deskribatzen den mundu horretan? Protagonistei ondasunen zerrenda bat saltzen dietela. Banako indibidual moduan pentsatzeko sozializatuak izan direnez gero, ezin dute ideia hori gainditu, ezta egia argi eta garbi egonda ere: zinez, ordezko atalen zaku batzuk dira, kanibalizatuak izateko sortuak. Liburuko atzeneko lerroek jarrarazi ninduten negar-zotinka; Kathy da narratzailea, zeina jada hogeita hamar urteak bete berria baita. “Zaintzaile” bat izaki, atzeneko hamabi urteetan bere kide klonen erizain izan da, baita Tommyrena eta Ruthena ere. Haien gorputz hauskor murriztuak artatu behar izan ditu, bizi-organoz gabetuak bata bestearen ondoren. Bizirik iraunarazi die, hurrengo “dohaintzetarako” eskuragarri, eta, ahal duela, kontsolamendua eman, gezurtatu egin nahiko balu bezala Ruthen baieztapen etsia, haien klasekoak “hondakinetatik” moldatuak direlakoa. Hor, lagun biak joanak zaizkiolarik, Kathyri jada jasangaitza zaio bere egitekoarekin luzaroago segitzea. Eta berak ere “dohaintzari” ekitea erabaki duelarik, aurrez dakusa “osaketa”, eta, atzera joz, begiratu bat ematen dio bere bizialdiari.

 

      Nire oroitzapenik baliotsuenak, horiek ez zait iruditzen inoiz aienatu zaizkidanik. Lehenik Ruth galdu nuen, gero Tommy galdu nuen, baina ez dut galduko haien oroitzapenik. Nago galdu egin nuela Hailsham ere. […] Batzuetan, autoarekin harat-honat nabilelarik, bat-batean iruditzen zait haren zantzuren bat begiztatu dudala. […] Baina, […] ez naiz haren bila ibiltzen, eta, nolanahi ere, urte amaiera alderako, jada ez naiz autoarekin harat-honat ibiliko, oraintxe nabilen moduan. Beraz, apenas izango dudan aukerarik halakorik irudikatzeko ere, eta, horretaz gogoetatuz, pozgarria da horrela izango dela jakitea. Antzekoa gertatzen zait Tommyren eta Ruthen oroitzapenekin. Behin gai izaten naizenean bizitza lasaiago bat egiteko, dena delako zentrotara bidaltzen nautelarik ere, aldean eramango dut Hailsham, nire buruan onik eta osorik, eta horixe bai ezingo didala inork sekula ebatsi. Gauza bakarra egin nuen indulgentziaz, behin soilik, Tommy osatu omen zela jakin eta pare bat astera. Autoa hartu, eta Norfolkera jo nuen, horretarako premiarik ez banuen ere. Ez nenbilen ezeren bila, ez bereziki […] Baliteke ikusmina baino ez izatea, zer emanik ez zuten eremu lau haiei begira egotekoa, zeru puska gris haiei begira. Halako batean, hantxe nengoen ni…[…] zutik, lursail goldatu eskerga haren aurrez aurre. Bazen han itxitura bat, […] bi ilarako alanbre-hesi bat, […] nire gainetik, hiruzpalau zuhaitz baino ez, kilometroetan haize kontra zebiltzan bakarrak. Hesiaren luze-zabalean, bereziki alanbre arantzadunen beheko ilararen parean, zabor mordoa zegoen pilatuta eta dena nahas-mahas eginda. Itsasertzean ere aise aurkitu ohi dira halako hondakinak: batzuk haizeak ekarriak izango ziren, kilometroak eta kilometroak eginez, harik eta zuhaitz haiekin eta bi ilarako alanbre-hesi harekin tupust egin zuten arte. Zuhaitz-adarren puntan ere ikusi ahal nituen, airean dantzari, plastiko pusketa urratu batzuk eta erosketa-poltsen zati zenbait. Soilik abagune hartantxe, zutik nengoela, zabor mordo arraro hari begira, haizea eremu huts haietatik barrena zetorkidala sumatzen nuelarik, orduantxe hasi nintzen apur bat irudikatzen fantasia halako hura, zeren eta hori izan zen […] Tommy galdu eta pare bat astera soilik. Hantxe ari nintzen, gogoetan, zabor pila hartan pentsatzen, zuhaitz-adarretako plastiko-mutur dantzarietan, hesiaren barrenean itsasertzean bezala pilatuta zegoen zabortzar mordo hartan, eta, begiak erdi-itxirik, irudikatu nuen ezen toki hartantxe galduak nituela haurtzaroa ezabatu zidatenez geroztik galdutako gauza guztiak, eta hantxe nengoen ni, zutik, aurrez aurre, eta, behar bezainbat itxaronez gero, irudi ñimiño bat agertuko zatekeen eremu latz haren ortzimugan, eta gero eta handiago bihurtuko, harik eta Tommy zela ikusiko nukeen arte, eta baliteke niri keinuka hastea, edota hoska. Fantasia hura sekula ez zen harago joan —ez nion utzi—, eta, malkoak masailetan behera sumatuagatik, ez nengoen negar-zotinka, ez neure onetik aterata ere. Itxaron egin nuen apur batean; gero, autora itzuli, eta gidatzen hasi nintzen, norabait, zeinahi zelarik ere ustez zegokidan norako hura.

 

      Kathy irakurri ahala dakigu: hainbat jenderen izenean ari da, zeinak gure ordena sozialak banako indibidual gisa interpelatzen baititu, baina, aldi berean, ordezko pieza gisa tratatzen: fabrika bateko eskulangile esplotatu gisa; hazle gisa; baliatu eta gero botatzeko moduko langile gisa; organo-, haur- eta sexu-hornitzaile gisa; maila apaleko behargin edota etxeko langile gisa; zabor-garbitzaile eta zabor-birrintzaile gisa; lehengai gisa, higatzeraino erabili eta gero harrika botatzekoak, sistemak haiengandik nahi duen oro lortu eta gero. Beste aldi batean, “lurreko zorigaiztokoak” zeritzen. Gaur egun, ordea, omnipresenteegi daude, eta etxetik gertuegi, hala izendatzeko. Zilegi litzaiguke, baina, bestela ikustea: prekaritate transnazionaleko kide gisa, zeinak “% 99ren” gero eta zati handiagoa baitira.

      Kathy jende horren guztiaren izenean ari da, baina ez du deitzen armak hartzera. Aitzitik, adierazten ari da zer sentitu duen bere bizialdi labur tragikoan: oinazea, nahasmendua, autoengainua eta desira; hainbeste itxaropen zapuztu eta hainbeste amodio galdu. Batik bat, aldarri temati bat da, duintasun-neurri baten eskea, beti errespeturik gabe tratatu izan duen ordena sozial horren aldean. Temati dihardu, halaber, esanahiren bat aurkitzeko asmoz, nahiz eta bere gizartearen oinarrizko egiturak sekula ez dion inolako irtenbiderik bermatu, hondakinak izan ezik. Emozio humanoegi horien guztien nahasketa bihotz-erdiragarri horrexek egiten ditu hain hunkigarri klon zorigaiztoko horren hitzak.

      Baina utz dezagun Never Let Me Go-ko mundua, alboratu hango patetismoa, eta pentsa dezagun, hotz-hotzean, zer irakatsi digun. Zer-nola balia ditzakegu Ishiguroren ikasbideak gure mundu sozialean?

      Lehenik, justiziari modu negatiboan heltzeko estrategia, injustiziaren bidezko hori, ahaltsua eta produktiboa da. Platonen alde, ez dugu zertan jakin zer den zehazki justizia, zerbait oker dagoela jakin ahal izateko. Aitzitik, zorroztu egin behar dugu gure injustizia-sena, itsukerian eta ideologian barrena bide egiteko. Gure arreta oker dagoen horretan jarriz gero, aurkitu egin behar dugu haren zergatia, bai eta zer-nola zuzendu litekeen ere. Modu negatiboan pentsatzeko prozesuaren bidez baino ezingo dugu aktibatu kontzeptu gisa justizia, abstrakzioaren erresumatik askatu, eta zehaztu, aberastu, eta emankor bihurtu mundu honentzat.

      Bigarrenik, eta berriro ere Platonen kontra, erne ibili diferentzia bera esentzial bihurtzen duten eraikuntzekin. Konfiantzarik eza zenbait lerro marrazten ahaleginduko da zaindarien eta langileen artean, barrukoen eta kanpokoen artean, herritarren eta atzerritarren artean, europarren eta gainerakoen artean. Erne ibili diferentzia ontologiazkoen eske dabiltzanekin, zilegizko bihurtu nahi baitute ordena sozial dual bat, eskubide multzo bat dakarrena “guretzat”, eta beste bat “haientzat”. Maiz, mozorrotu egiten dira identifikazio-irrikak, eta halako ahaleginek okerreko esparrua ematen diote justiziari. Zilegi bihurtzen dute okerbidea: “kontuan hartzekoak” direnen unibertsotik kanpo egoztea batzuen batzuk.

      Hirugarrenik, gure arreta “bestetasunean” jarri beharrean, Rawlsi jarraitu beharko genioke (eta Marxi!), eta “oinarrizko egiturari” erreparatu. Eta ikusteko ea nork merezi duen kontsiderazio moralik, kontsideratu beharko genuke ea nork diharduen elkar bat eginik oinarrizko arau multzo komun batzuen mende, zeinek zehazten baitituzte kooperazio sozialerako baldintzak. Baldin eta oinarrizko arauek talde baten eta bestearen artean esplotazio-mendekotasuna ezartzen badute —bizitzako premiak asetzeko, hala nola gorputz atalak, eskulana, haurrak, sexua, maila apaleko zerbitzuak, etxeko lanak, haurren zaintza, adinekoen zaintza, garbitze-lanak, zaborra birrintzea—, orduan denak batera daude oinarrizko egitura berberaren mende. Talde bietako kideak elkarrekin bizi dira unibertso moral berberean, eta kontsiderazio berbera merezi dute justizia-kontuei dagokienez.

      Laugarrenik, erne ibili justiziari okerreko esparrua eman nahi dioten ikuspuntuekin, okerbidez kontsiderazio moraletik at uzten baitute inklusioa merezi duen edonor. Adi ibili desoreka edo desegokitasunekin, zenbait kasutan ez baitatoz bat estatus hori egokitu zaienen zirkulua eta oinarrizko egitura berberean elkar bat eginik dihardutenen zirkulua. Rawlsen kontra, beraz, nor kontuan hartu jakiteko orduan erronka jo beharko genieke eragile nagusitzat herritar formalak dauzkatenei, ezinbestean okerreko esparrua ematen baitiote justiziari ordena sozial transnazional, are global, baten barruan.

      Bosgarrenik, errefusatu egiturazko ekitaterik ezak arazo pertsonal gisa definitzeko ahaleginak. Arakatu porrot pertsonala jendearen inguruabar txarrei egozten dioten interpretazioak. Aurre egin emozio liderrak gutxiesten dituzten ahaleginei, hala nola haserrea, zeinak diagnosi-balioa baitu. Begiratu bereizgarri jakinetan oinarrituriko azalpenez harago, eta erreparatu estratifikazio-eredu zabalagoei, ea zer mekanismo kausazkok dakartzaten hierarkia eta estrategia ideologikoak, hala nola pertsonalizazioa, ilungarri gertatzen baitira.

      Seigarrenik, ez uste izan ezen kritika espliziturik edo protesta zabalik ez egoteak injustiziarik ez dela existitzen esan nahi duenik. Ulertu ezen injustiziaren kontrako oposizio antolatu bat, ezinbestean, eskuragarri dauden diskurtso-baliabideen eta interpretazio-eskemen mende dagoela, horien bidez antolatzen baita, eta modu zabalean adierazten. Arakatu arlo publikoa, ea zer aurreiritzik eragozten duten ahots politikorako aukera-berdintasuna, eta aurkitu horiek nola gainditu, arazo sozialak izendatzeko eskuragarri dauden terminoak zabalduz eta arazoen kausez eztabaidatuz. Aurkitu modua, eta atzera eginarazi zer esan daitekeen zehazten duten mugei, mendeko direnak ere hitz egiteko gai izan daitezen.

      Zazpigarrenik, ez fidatu indibidualtasunera lerraturiko gorazarre aldebakarrekoez. Erne ibili maitasuna, barnekotasuna eta bizitza pertsonala fetitxetzat dauzkan ordena sozial batekin, baldin eta gehien-gehienei modu sistematikoan ukatzen badizkie beren errealizaziorako baldintza materialak. Lotu, berriro, subjektibotasuna eta objektibotasuna.

      Azkenik, aintzakotzat hartu zapalduen sormena. Balioetsi bizitza hobe baten aldeko irrika, eta horri esanahi bat emateko bulkada, baita inguruabarrik kontrakoenetan ere. Landu haserre soziala eta irudimen politikoa. Eraiki mundu bat, non ametsak gai gozoz eginak izango baitira, ez zaborrez. Bihurtu justizia bertuteetan maisu; ez soilik teorian, baita praktikan ere.

 

 

  *    Jatorrizko testua: “On Justice”, New Left Review, 74, 2012ko martxoa-apirila, 41-51. or.

  [1]   EHUko Argitalpen Zerbitzua, Limes bilduma (3), 2005; Guadalupe Lopetegi Senperenak eta Andoni Lopetegi Senperenak euskaratua. [itzultzailearen oharra]

  [2]   J. Rawls: A Theory of Justice. Euskarazko bertsioa, Alberto Gabikagojeaskoa Mentxakaren itzulpenetik; Pentsamenduaren Klasikoak, 2008. [itzultzailearen oharra]