Marxen egoitza ezkutuaren atzean

 

(Itzultzailea: Irene Arrarats Lizeaga)

 

 

KAPITALISMOAREN KONTZEPZIOA
ZABALTZEAREN ALDE

 

      Hemen da berriro kapitalismoa! Urteetan eta urteetan, termino hori ez dugu ia inon ikusi pentsalari marxisten lanetatik kanpo; orain, berriz, bateko zein besteko iritzi-emaileak kezka agertzen ari dira, argi eta garbi, kapitalismoa jasangarria ote den; era berean, eskola guztietako akademikoak lehia bizian dabiltza kapitalismoari eginiko kritikak sistematizatzeko, eta mundu osoko aktibistak mobilizazioetan ari dira kapitalismoaren praktiken kontra. Dudarik gabe, poztekoa da kapitalismoaren “itzulera” hori, eta seinale bat da kristala bezain gardena, inork halakorik behar balu, erakusten duena zeinen sakona den gaur egungo krisia, eta zeinen zabaldua dagoen krisi honen azalpen sistematiko baten gosea. “Kapitalismoari" buruz esaten den horrek guztiak agerian uzten du, eta adierazgarria da hori, irudipena zabaltzen ari dela gure inguruko gaitz askotarikoek —finantzarioek, ekonomikoek, ekologikoek, politikoek, sozialek— bat bera dutela sustraia, eta erreformek porrot egiten dutela, ezinbestean, ez badiete heltzen gaitz horien egiturazko oinarri sakonei. Era berean, termino hori berriz piztu izanak aditzera ematen du sektore askok nahi dutela analisi batek argitzea zer lotura duten elkarrekin gaur egungo borroka sozial batzuek eta besteek, eta nahi dutela analisi horrek halaber modua ematea korronterik aurreratuenen eta progresistenen elkarlana estutzeko, sistemaren kontrako bloke batean estutu ere, erabateko batasuna ezinezkoa bada behintzat. Bete-betean asmatzen du halako analisi bat egiteko kategoria nagusia kapitalismoa dela susmatzen duenak.

      Nolanahi ere, gehienbat erretorikoa da “kapitalismoari” buruzko oraingo berriketa ugari hori: kritika sistematiko baten gosearen seinale da, baina ez ekarpen mamitsu bat. Gizartean urteetan eta urteetan izandako amnesiaren ondorioz, aktibista eta akademiko gazteen zenbait belaunaldi osok modu txit sofistikatuan jardun dute diskurtsoaren analisian, baina guztiz laño eta xalo segitu dute Kapitalkritiken tradizioari dagokionez. Oraintxe hasi dira galdetzen nola erabil daitekeen gaur egun kapitalismoaren kritika oraingo koiuntura azaltzeko. Haien “zaharrek”, giro antikapitalistako lehengo denboretako beteranoek, bazuten jarraibideren bat emateko modua, baina haiek ere badituzte beren itsugarriak begi aurrean. Asmo onak gorabehera, gehienetan ez dute asmatu feminismoaren, postkolonialismoaren eta pentsamendu ekologistaren ideiak sistematikoki txertatzen krisi kapitalista ulertzeko egin duten analisian.

      Horren ondorioz, ez dugu teoria kritikorik egokiro azal dezakeenik, zertan den pasatzen ari garen krisi kapitalista larri-larri hau. Dudarik gabe, gaur egungo krisia bestelakoa da krisi kapitalistek orain arte izandako molde estandarren aldean. Bistan denez, oraingo krisiak alderdi asko du, eta barnean hartzen ditu, finantzak eta guztiko ekonomia ofiziala ez ezik, baita fenomeno “ez-ekonomiko” batzuk ere, hala nola berotze globala, “zerbitzu falta” eta maila guztietan botere publikoa barren-husteko eginiko moldaketa. Lehendik erabiltzen diren krisi-ereduetan, ordea, joera handia dago alderdi ekonomikoei soilik erreparatzeko, beste faktoreetatik bereizita, eta guztiz lehenetsita. Hori bezain garrantzizkoa dugu hau, ordea: gaur egungo krisiak berekin ekarri ditu gizarte-gatazkaren konfigurazio eta gramatika politiko berri batzuk. Naturaz jabetzeko borrokak, erreprodukzio soziala eta botere publikoa funtsezkoak dira panorama horretan, eta horrek esan nahi du desberdinkeria-ardatz asko daudela tartean, nazionalitatea/arraza-etnia, erlijioa, sexualitatea eta klasea barne. Dena dela, gure eredu teorikoek kale egiten digute horretan ere, produkzio-munduko lan-borrokak lehenesten baitituzte oraindik ere.

      Beraz, oro har, ez dugu gure garai honetarako egokia den kontzepziorik kapitalismoari eta krisi kapitalistari buruz. Saiakera honetan, nire helburua da hutsune hori betetzeko moduko bide bat proposatzea. Bideak Karl Marxen pentsamenduan barrena jotzen du, eta nire asmoa da jokaleku zabalago batean kokatzea Marxek kapitalismoaren gainean zuen ulerkera. Marxen pentsamendua oso emankorra da baliabide kontzeptual orokorrei dagokienez, eta, printzipioz, aise onartzen ditu kezka zabalago horiek. Nolanahi ere, ez du sistematikoki kontuan hartzen ezen sexua, ekologia eta botere politikoa oinarri egituratzaileak eta menderakuntzaren geruzak direla gizarte kapitalistetan, eta are gutxiago hartzen ditu gizarte-gatazkaren zutabetzat eta abiapuntutzat. Beraz, ikuspegi zabalago batez osatu behar dira haren ideiarik onenak. Saiakera honetan, horrenbestez, nire estrategia zera izango da, Marxi erreparatzea lehenbizi, eta haren atzean begiratzea gero, aspaldiko auzi batzuetan argi pittin bat egin nahian: zer da zehatz-mehatz kapitalismoa? nola kontzeptualizatzen da ondoena? Sistema ekonomiko bat dela pentsatu behar genuke, bizimodu etikorako molde bat, ala instituzionalizatutako ordena sozial bat? Zer ezaugarri jo behar genituzke kapitalismoaren “krisi-joeren” bereizgarritzat, eta non kokatu behar genituzke?

 

 

EZAUGARRIAK DEFINITZEN

 

      Galdera horiei heltzeko, lehenik eta behin, gogora ekarriko ditut, llabur-llabur eta gaingiroki, Marxek funtsezkotzat zeuzkan kapitalismoaren lau ezaugarri. Hala, nire ikuspegia oso ortodoxoa dela emango du lehenbiziko begiratuan. Baina segituan kenduko diot ortodoxia, erakutsiko baitut ezaugarri nagusi horiek berekin dakartzatela beste gauza batzuk, ezinbesteko oinarri direnak ezaugarri horiek posible izan daitezen. Marxek trukearen esparruaren atzean begiratzen zuen toki hartan ibiliko naiz, hau da, kapitalismoaren sekretuak aurkitu nahian produkzioaren “egoitza ezkutuari” erreparatu zion toki hartantxe, eta bila ariko naiz jakiteko esparru horren atzean zer baldintza dauden produkzioa posible egiteko.

      Marxentzat, produkzio-baliabideen jabetza pribatua da kapitalismoa definitzen duen lehenbiziko ezaugarria; horrek esan nahi du klase-banaketa bat dagoela: alde batetik, jabeak; bestetik, ekoizleak. Hain zuzen, aurreko gizarte-mota desegin zenean sortu zen klase-banaketa hori; lehengo munduan, pertsona gehienek bazituzten bizitzeko bitartekoak eta produkzio-baliabideak, zein ere zuten egoera gizartean: bestela esanda, bazuten zer jan, non aterpetu eta zer jantzi, eta bazeuzkaten tresnak, lurra eta lana, lan-merkatura jo beharrik izan gabe. Kapitalismoak erabat deuseztatu zuen antolamendu hori. Herri-lurrak hesitu zituen, indarrik gabe utzi ohiturazko zuzenbidearen arabera gehiengoari zegozkion eskubideak, eta gutxiengo txiki baten jabetza pribatu bihurtu zituen lehengo denboretan guztien artean erabilitako baliabideak.

      Horren ondorioz, gizartearen aberastasuna ekoizten dutenek, gaur egun, beren lan-indarra saldu behar dute merkatuan, produktu baten gisan. Diruzko soldata bat irabaztea, lanerako duten gaitasunaren truke: horixe dute modu bakarra lana izan eta eskura edukitzeko bizirik segitu eta seme-alabak hazteko behar dituzten ondasunak. Horra hor kapitalismoa definitzen duen bigarren ezaugarria, Marxen arabera: lan-indarraren merkatu librea; hain zuzen, lan-indarra produktu berezi bat da, eta, ekoizpenerako erabiltzen denean, balio-soberakin bat sor dezake bere erreprodukzio-kostuen aldean. Nabarmentzekoa da zeinen bitxia, zeinen “antinaturala”, zeinen ohiz kanpokoa eta espezifikoa den historian instituzio hori, lan-merkatu librea. Hor, eskulana “librea” da bi aldetatik: batetik, lege-estatusari dagokionez, ez da esklaboa, ez mirabea, ez toki edo nagusi jakin bati aldez edo moldez lotua, eta, beraz, batetik bestera mugi daiteke, eta gai da lan-kontratu bat egiteko; baina, bestetik, ez dauka bizitzeko bitartekorik eta produkzio-baliabiderik, ezta lurra eta lan-tresnak erabiltzeko eskubide ohiturazkorik ere, eta, beraz, ez ditu eskura lan-merkatuari muzin egiteko modua emango lioketen bitartekoak eta eskubideak.

      Hurrena beste fenomeno bitxi bat da, Marxek aipatzen duen hirugarren ezaugarri oinarrizkoa: autohazkundeko balioa. Kapitalismoa berezia da, diosku Marxek, bulkada edo norabide sistemiko objektibo bat duelako: hots, kapitala metatzea. Horren ondorioz, jabeek kapitalista gisa egiten duten guztia, printzipioz, beren kapitala handitzeko egiten dute. Ekoizleek bezala, jabeek ere konpultsio sistemiko bitxi bat dute. Eta den-denek beren premiak asetzeko egiten dituzten ahaleginak zeharkakoak dira, lehentasuna duen beste zerbaitetarako erabiliak: kapitalak amairik gabe handitzeko duen bulkadarako, hain zuzen, zeren hori funtsezko inperatibo bat baita, sistema inpertsonal baten barnekoa. Marx zinez bikaina da gai horretan. Dioenez, kapitala bera Subjektua bilakatzen da gizarte kapitalista batean. Haren peoiak dira gizakiak, behar dutena zirrikituetan nola eskuratu baino ezin asma dezaketenak, piztiari jaten eman ahala.

      Hona hemen kapitalismoaren laugarren ezaugarria: merkatuek gizarte kapitalistan duten eginkizun bereizgarria. Horrek azalpen luzexeagoa behar du. Merkatuak hortxe egon dira beti, gizadiaren historia guztian, baita gizarte ez-kapitalistetan ere. Merkatuen funtzionamenduak, ordea, bi ezaugarri berezi izaten ditu kapitalismoan. Lehenik eta behin, gizarte kapitalista merkatuez baliatzen da input nagusiak produktu-ekoizpenera bideratzeko: eskulana bakarrik ez, baita ondasun higiezinak, ekipamendu-ondasunak, lehengaiak, energia eta kreditua. Kapitalismoak salgai bihurtzen ditu produkzio-input horiek, merkatu-mekanismoen bitartez bideratzen dituenez gero. Piero Sraffa-ren hitz deigarriekin esanda, “salgaien bitartez salgaiak ekoizten dituen” sistema bat da kapitalismoa; dena dela, sistema horrek badu salgaiak ez diren batzuen oinarri bat ere, ikusiko dugun bezala.

      Merkatuek badute funtsezko beste eginkizun bat gizarte kapitalistetan: erabakitzea nola inbertituko den gizartearen soberakina. Soberakina aipatzen duenean, Marx honetaz ari da: sobratzen diren gizarte-indarren funts kolektiboaz, alde batera utzirik bizimodu jakin bati eusteko eta bizimodu horretan gastatutakoa ordezkatzeko behar dena. Gizarteak nola erabiltzen dituen sobratzen zaizkion gaitasunak, horra hor kontu ezin garrantzitsuagoa, funtsezko galdera batzuk planteatzen dituena: jendeak nola bizi nahi duen —zertan jarri nahi dituen bere indar kolektiboak, zer proposatzen duen “produkzio-lana” bateragarri izan dadin familia-bizitzarekin, aisialdiarekin eta beste jarduera batzuekin—; zer harreman izan nahi dituen gizakiez besteko naturarekin; eta zer utzi nahi liekeen hurrengo belaunaldiei. Gizarte kapitalistetan, egiaz, jabeek erabakitzen dituzte kontu horiek guztiak: hau da, gizarte-soberakina pertsonalki beretzen duten jabeek, ahalik eta gehien metatu nahian merkatuen irizpideen arabera inbertitzen duten jabeek. Hori da, beharbada, gizarte kapitalisten ezaugarririk printzipalena eta makurrena: gairik garrantzizkoenak horrelaxe uztea balio monetizatua kalkulatzeko sistema baten mende. Horrek zerikusi handia du hirugarren ezaugarri nagusiarekin, hots, kapitalaren norabide berezko baina itsuarekin, hedatzeko prozesuarekin: horren bitartez, kapitala historiaren subjektua bihurtzen da, sortu duten gizakiei tokia kenduta, eta haiek bere zerbitzari bilakatuta.

      Merkatuen bi eginkizun horiek azpimarraturik, adierazi nahi dut ez natorrela bat iritzi orokor honekin: kapitalismoak bizitza merkantilizatzen omen du, bizitza bere hartan, gero eta gehiago. Ikuspegi horrek kale itsu batera eramaten du, nik uste, mundu erabat merkantilizatu baten fantasia distopikoetara. Halako fantasiek ez dituzte kontuan hartzen merkatuen alderdi emantzipatzaileak, eta, gainera, ez dute aintzat hartzen Immanuel Wallerstein-ek azpimarratutako egitate bat: etxe “erdi-proletarizatuak” oinarritzat edukita funtzionatu ohi duela kapitalismoak. Antolamendu horretan, zeinak jabeei modua ematen baitie langileei gutxiago ordaintzeko, diruzko soldatez besteko iturri batzuetatik eskuratzen dute etxe askotan mantenuaren parte handi bat: besteak beste, nork bere burua hornituz (baratzea landuz, arropa josiz), erreziprozitate informalera joz (elkarri lagunduz, jeneroa trukatuz) eta estatuaren transferentziak erabiliz (gizarte-laguntzak, zerbitzu sozialak, ondasun publikoak). Antolamendu horrek merkatuaren eskumenetik kanpo uzten du jardueren eta ondasunen parte bat, kontuan hartzeko adinakoa. Ez dira kapitalismoaren aurreko garaietatik datozen hondar batzuk; ez dira ihes-modu batzuk. Bere-berezkoak zituen fordismoak; hain zuzen, erdiguneko herrialdeetan langile-klasearen kontsumismoa sustatzeko, fordismoari ezinbestekoak zitzaizkion etxe erdi-proletarizatuak, non gizonek enplegua baitzeukaten eta emakumeek etxean lan egiten baitzuten, eta ezinbestekoa zitzaion, era berean, periferian produktuen kontsumoaren hazkundea mugatzea. Erdi-proletarizazioa gehiago areagotu da neoliberalismoan; neoliberalismoak guztizko metaketaren estrategia bat osatu du, milioika eta milioika lagun ekonomia ofizialetik eremu lauso informal batzuetara egotzita, eta kapitalak balioa desbideratzen du eremu horietatik. Aurrerago ikusiko dugun bezala, etengabeko prozesu bat da mota horretako “jatorrizko metaketa”: kapitalak probetxua ateratzen du prozesu horretatik, eta prozesu horren mende dago.

      Beraz, kontua da gizarte kapitalisten alderdi merkantilizatuekin batera badirela beste alderdi batzuk merkantilizatu gabeak. Hori ez da kasualitatea edo kontingentzia enpiriko bat, baizik kapitalismoaren dnaren ezaugarri bat. Hain zuzen, “koexistentzia” ez da oso termino egokia adierazteko nolako harremana dagoen gizarte kapitalistaren alderdi merkantilizatuen eta merkantilizatu gabeen artean. Termino hobea litzateke “teilakatze funtzionala”, edo, biribilago eta soilago esanda, “dependentzia”^[1]. Merkatuek, existitzeko, beharrezkoak dituzte gizarte-harreman merkantilizatu gabeak, halako harremanek sortzen baitituzte merkatua posible egiteko sakoneko baldintzak, orain azalduko dudan bezala.

 

 

SAKONEKO BALDINTZAK

 

      Orain arte, nahiko modu ortodoxoan definitu dut kapitalismoa, itxuraz “ekonomikoak” diren lau ezaugarri funtsezkotan oinarrituta. Sen onak merkatuko trukeari erreparatzen dio gehienbat, baina nik Marxi segitu diot sen oneko ikuspegi horren atzean begiratu eta produkzioaren “egoitza ezkutua” aztertzeko orduan. Orain, ordea, egoitza ezkutu horren atzean begiratu nahi dut, ikusteko zer dagoen hori baino are ezkutuago. Zera baieztatzen dut: Marxek produkzio kapitalistari buruz egiten duen analisiak zentzua izango badu, ezinbestekoa dugu analisi horretan txertatzea posibilitatearen sakoneko baldintzak. Beraz, hauxe da hurrengo galdera: funtsezko ezaugarri horiek zer behar dute atzean, posible izan daitezen?

      Marxek berak heltzen dio halako galdera bati Das Kapitalen I. liburukiaren bukaera aldera, “jatorrizko” edo hasierako metaketa deritzonari buruzko kapituluan^[2]. Marxek galdetzen du nondik etorri zen kapitala: Nola sortu zen produkzio-baliabideen jabetza pribatua, eta nolatan geratu ziren ekoizleak bitarteko horiek gabe? Aurreko kapituluetan, Marxek agerian utzia du kapitalismoaren logika ekonomikoa, baina aintzat hartu gabe posibilitatearen sakoneko baldintzak, jakintzat jotzen baitzen hortxe zeudela. Baina kontua da atzean bazegoela kapitalaren sorrerari buruzko historia oso bat, gabetzea eta desjabetzea ardatz duen historia bat, aski bortitza. Gainera, David Harveyk nabarmendu duen bezala, atzean dagoen historia hori ez da iraganekoa bakarrik, ez da kapitalismoaren “hastapenetakoa” bakarrik^[3]. Desjabetzea, hain zuzen, metatzeko mekanismo ez-ofizial baina etengabe bat da, eta aurrera egiten du esplotazio-mekanismo ofizialarekin batera: Marxen “ageriko historiarekin” batera, nolabait esateko.

      Jauzi hori, esplotazioaren ageriko historiatik desjabetzearen atzeko historiara doana, aldaketa epistemologiko garrantzizkoa da, eta beste argi batez ikusarazten du iraganean gertaturiko guztia. Jauzi horren antza du Marxek lehenago egindakoak, I. liburukiaren hasiera aldean: Marxek eskatzen digu alde batera utz ditzagula bai truke-merkatuaren esparrua eta bai hari dagokion sen on burgesaren ikuspegia, eta hel diezaiogula produkzioaren egoitza ezkutuari, ikuspegi kritikoagoa ematen baitu. Lehenbiziko mugimendu horren ondorioz, sekretu lizun bat jakin dugu: esplotatuz lortzen da metatzea. Bestela esanda: kapitala ez da handitzen baliokideen trukearen bitartez, merkatuaren ikuspegiak hala iradokitzen badu ere, guztiz bestela baizik: langileen lanaldiaren parte bat ordaindu gabe utzita handitzen da. Era berean, liburukiaren bukaeran esplotaziotik desjabetzera pasatzen garenean, sekretu are lizunago bat jakiten dugu: soldatapeko lanaren derrigortze sublimatuaren atzean, indarkeria peto-petoa eta zuzeneko lapurreta daude. Bestela esanda, I. liburukiaren zatirik handiena, kapitalismoaren logika ekonomikoaren analisi luzea dakarrena, ez da azken hitza. Haren ondotik, beste ikuspegi bat dator: gabetzearen inguruko ikuspegia. “Egoitza ezkutuaren” atzean ezkutatutako horretara jotzea historiaren alderantz jotzea da, eta orduan agerian uzten du desjabetzea sakoneko baldintza bat dela esplotazioa posible izan dadin.

      Nolanahi ere, esan liteke badaudela beste hiru aldaketa epistemologiko, arestian aipatutakoa bezain garrantzizkoak, Marxek kapitalismoari buruz egiten duen analisian inplizituak daudenak, baina Marxek garatu gabeak. Jauzi horiek egoitza are ezkutuagoetara daramate, eta kontzeptualizatzeko premian daude oraindik. Ondo baderitzozue, Kapitalaren liburuki berri batzuetan azaltzekoak dira, xxi. mendeko kapitalismoa egokiro ulertu nahi badugu.

      Lehenbiziko aldaketa epistemologikoa produkzio ekonomikotik erreprodukzio sozialera doa: lotura sozialen sortzaile eta sostengu diren hornitze-, zaintza- eta interakzio-moduetara. “Zaintza”, “lan afektiboa” zein “subjektibazio” deitu, jardun horrek formatzen ditu kapitalismoko giza subjektuak, izaki natural gorpuzdun gisa sostengatuz, eta, aldi berean, izaki sozial gisa eratzen ditu, haien habitusa eta mugitzen diren muin sozio-etikoa edo Sittlichkeita osatuz. Horretan, funtsezkoak dira gazteak sozializatzeko lana; komunitateak eratzekoa; esanahi komunak, joera afektiboak eta balioaren ikuspegia produzitu eta erreproduzitzekoa: guztiak ere gizarte-elkarlanaren zutabeak. Gizarte kapitalistetan, merkatutik kanpokoa da jardun horretatik ez guztia baina bai gehiena, hau da, etxeetan, auzoetan eta erakunde publiko askotan egiten da, eskoletan besteak beste; eta halako jarduera guztia ez, baina bai parte handi bat, ez da soldatapeko lana. Erreprodukzio sozialeko jarduera, ordea, behar-beharrezkoa da soldatapeko lana existituko bada, gainbalioa metatuko bada eta kapitalismoak bere erara funtzionatuko badu. Soldatapeko lanik ez legoke inork etxeko lanik egingo ez balu, inork haurrik zainduko ez balu, haurrak eskolara joango ez balira, arreta afektiborik ez balego, eta beste hainbat lan egingo ez balira, lanok modua ematen baitute bai langile-belaunaldi berriak sortu eta lehengoak ordezkatzeko, bai gizarte-loturak eta elkarren ulermena segurtatzeko. Beraz, “hasierako metaketa” bezala, erreprodukzio soziala sakoneko baldintza bat da produkzio kapitalista posible izan dadin.

      Egitura aldetik begiratuta, gainera, kapitalismoarentzat funtsezkoa da erreprodukzio soziala eta produktu-ekoizpena banaturik egotea; hain zuzen, kapitalismoaren tresna bat da banaketa hori. Teorialari feminista askok eta askok nabarmendu duten bezala, banaketa hori sakon lotua dago generoarekin: erreprodukzioa emakumeei atxikitzen zaie, eta produkzioa, berriz, gizonei. Historikoki, soldatapeko lan produktiboaren eta soldatarik gabeko zeregin erreproduktiboaren arteko bereizketa da emakumeen mendekotasunaren molde kapitalista modernoen zutabea. Jabeen eta langileen artekoa bezala, banaketa hori lehengo munduaren hausturan oinarritzen da. Txikitutako mundu hartan, emakumeen lana bistakoa, jendaurrean aintzat hartua eta unibertso sozialaren parte garrantzizkoa zen, nahiz eta gizonen lanetik garbi bereizita zegoen. Kapitalismoan, berriz, lan erreproduktiboa alde batera uzten da, etxeko esparru “pribatura” zokoratuta, eta ezkutuan geratzen da haren garrantzi soziala. Eta mundu berrian, dirua boterearen baliabide garrantzizko bat den mundu honetan, kontua da erabakigarria dela lan erreproduktiboa ordaindu gabea izatea: diruzko soldata irabazten dutenen mende daude, estrukturalki, lan ordaindu gabea egiten dutenak, nahiz eta lan horrek ere sortzen dituen aldez aurretik behar diren baldintzak soldatapeko lana posible izan dadin.

      Produkzioaren eta erreprodukzioaren arteko banaketa ez da unibertsala: historiaren fruitua da, kapitalismoarekin agertua. Baina ez zen kolpetik sortu bere hartantxe. Aldiz, aldatuz joan da historian, eta molde bat edo bestea hartu du kapitalismoaren bilakaera-fasearen arabera. xx. mendean, erreprodukzio sozialaren arlo batzuk zerbitzu publiko eta ondasun publiko bilakatu ziren; despribatizatu egin ziren, baina ez merkantilizatu. Gaur egun, banaketa eraldatzen ari da berriro, kapitalismo finantzializatua berriro pribatizatzen ari baita zerbitzu horietako batzuk, ostera etxekoen eta komunitateen esku utzita kasu batzuetan, edo salgai bihurtuta bestetzuetan, eta, aldi berean, lehenbiziko aldiz merkantilizatu ditu erreprodukzio sozialaren beste arlo batzuk. Hala, oraingo kapitalismoa bestela definitzen ari da produktu-ekoizpena eta erreprodukzio soziala bereizten dituzten muga instituzionalak, eta, beraz, berriz taxutzen ari da genero-sistema. Diru publiko gutxiago erabiltzeko eskatzen du oraingo kapitalismoak, eta, aldi berean, emakumeak modu masiboan sartzen ditu soldata apaleko zerbitzu eta manufaktura-lanetan: horren bitartez, kapitalismo hau setio bortitz bat prestatzen ari da erreprodukzio sozialaren kontra, eta gai kritiko larrienetako bat bihurtu du kapitala metatzeko sakoneko baldintza hori.

 

 

NATURA ETA BOTEREA

 

      Dena dela, kontuan hartu behar genuke beste aldaketa bat, hori ere garrantzizkoa ikuspegi epistemologiko batetik, ezkutuko beste egoitza batera eramango baikaitu. Aldaketa hori hobeto mamitzen da pentsalari ekosozialisten lanean: atzealdeko beste historia bat idazten ari dira kapitalismoak naturari egiten dion parasitismoari buruz. Historia horretan, kontua da kapitalak nola anexionatzen duen natura —Landnahmea— produkziorako inputak eskuratzeko eta produkzioaren hondakinetarako “estolda-zulo” bat edukitzeko. Hala, kapitalarentzako baliabide bihurtzen da natura, eta haren balioa aldi berean da jakintzat emana eta ukatua. Kapitalaren kontuetan, kosturik gabekoen artean sartzen da natura; desjabetua da kalte-ordainik gabe eta leheneratzerik gabe, eta amaigabea dela jotzen da inplizituki. Naturak biziari eusteko eta bere burua berritzeko duen gaitasuna, horrenbestez, sakoneko beste baldintza beharrezko bat da produktuak ekoizteko eta kapitala metatzeko.

      Kapitalismoarekin sortutako banaketa hori ere aldatuz joan da garapen kapitalistak aurrera egin ahala. Oraingo aldi neoliberal honek beste hesi-modu batzuk eragin ditu —esate baterako, uraren merkantilizazioa—, “naturatik are gehiago” hartzen dutenak (horrela esatea zilegi bada) eta ekonomiaren lehen lerrora eramaten. Aldi berean, neoliberalismoa gero eta teknologia berri gehiago ekartzen ari da, naturaren eta gizakiaren arteko muga lausotuko omen dutenak: horren erakusgarri dira ugalketa-teknologia berriak eta Donna Harawayren ziborgak^[4]. Naturarekin “adiskidetzeko” bidea zabaldu beharrean, ordea, garabide horiek modua ematen diote kapitalismoari natura are gehiago merkantilizatzeko eta beretzeko. Marxek eta Polanyik beren idazkietan aztertutako lur hesituetan ez bezala, non merkantilizatu “besterik ez” baitziren egiten lehendik existitzen diren natur fenomenoak, oraingo itxitura berriak sakon-sakon sartzen dira naturaren “barrenean”, haren barne-gramatika aldatuz, hura “egiazki beretuz”, aurreko fase batean kapitalismoak lana egiazki beretu zuen gisa berean. Neoliberalismoa, azken batean, ekologismoa merkantilizatzen ari da; ikusi besterik ez dago zeinen merkatu bizia den karbonoaren arloko baimen eta konpentsazioena eta “ingurumen-deribatuena”: halakoen ondorioz, kapitalak baztertu egiten ditu luzaroko inbertsio handiak, nahiz eta halako inbertsioak ezinbestekoak diren erregai fosiletan oinarritutako bizimodu iraungaitzak eraldatuko badira. Berotze globalaren testuinguru honetan, eta geratzen diren ondasun ekologikoez jabetzeko oldar horren ondorioz, krisi kapitalistaren beste gako nagusietako bat bilakatzen ari da kapitala metatzeko berez duen joera.

      Hor egiturazko beste banaketa bat dugu, gizarte kapitalistaren osagai dena: sistema politikoaren eta ekonomiaren arteko banaketa. Horren bitartez, bereizketa instituzionala egiten da botere publikoaren eta pribatuaren artean, hertsadura politikoaren eta ekonomikoaren artean. Aztertu ditugun garrantzizko beste banaketak bezala, lehengo mundu bat hautsi izanaren emaitza izan da banaketa hori ere. Desegindako mundu sozial hartan, zinez batuta zeuden botere ekonomikoa eta politikoa, hala nola zeuden gizarte feudalean, zeinean instituzio bakar baten esku baitzegoen lanaren, lurraren eta armadaren gaineko kontrola: jauntzaren eta basailutzaren esku, hain zuzen. Gizarte kapitalistan, berriz, Ellen Wood-ek dotore frogatu duen bezala, botere ekonomikoa eta politikoa bereizirik daude elkarrengandik; bakoitzari bere alorra ematen zaio, bere ingurunea eta bere modus operandia^[5].

      Gainera, kapitalismoaren ageriko historiak baditu posible izateko baldintzak maila geopolitikoan ere. Hor, zera dago jokoan: nola antolatu estatu territorialen jokaleku den esparru zabalago hori. Esparru horretan, kapitala aski aise mugitzen da, hedatzeko duen joerari esker. Mugen gainetik jarduteko duen gaitasuna, ordea, nazioarteko legeriaren mende dago, potentzia handiek negoziatutako hitzarmenen mende, eta nazioz gaindiko erregimenen mende: horien bitartez, baketze moduko bat ezartzen da, betiere kapitalaren mesederako, egoera naturala hori balitz bezala ikusi ohi den eremu batean. Bere ibilbide guztian, kapitalismoaren ageriko historia honelakoa edo bestelakoa izan da segida batean izandako hegemonia globalen ahalmen militarren eta antolamenduzkoen arabera, eta, Giovanni Arrighik argudiatu zuen bezala, hegemonia global horiek ahaleginak egin dituzte metaketa sustatzeko, mailaka-mailaka hedatzen den eskala batean, estatu anitzeko sistema baten barrenean^[6].

      Hor egiturazko banaketa gehiago aurkitzen ditugu, gizarte kapitalistaren osagai direnak: batetik, “etxekoaren” eta “nazioartekoaren” arteko banaketa “westfaliarra”, eta, bestetik, erdigunearen eta periferiaren arteko banaketa inperialista. Biak ere beste banaketa funtsezkoago batean bermatzen dira: alde batetik, gero eta globalagoa den ekonomia kapitalista bat dago, “munduko sistema” bat balitz bezala antolatua dagoena; beste alde batetik, mundu politiko bat dago, estatu territorialez osaturiko nazioarteko sistema gisa antolatua. Gaur egun, banaketa horiek ere aldatzen ari dira: historikoki, kapitala ahalmen politiko batzuen mende egon da, bai estatuen barruan eta bai maila geopolitikoan, baina orain neoliberalismoa barrendik hutsik uzten ari da ahalmen politiko horiek. Aldaketa horren erakusgarri dira Europako Batasunaren krisia eta Ameriketako Estatu Batuen hegemoniaren gainbehera. Aipaturiko barren-huste horren ondorioz, kapitalismoa posible izateko baldintza politikoak ere krisi kapitalistaren gako bat dira orain, gai kritiko bat.

      Askoz ere luzeago jardun daiteke gai horiei buruz, baina argi adieraztekoa da nire argudioaren zentzu orokorra. Hasieran kapitalismoari buruz eman dudan azalpena osatzeko, erakutsi dut sakoneko baldintza “ez-ekonomikoen” mende daudela kapitalismoaren begi-bistako ezaugarri “ekonomikoak”. Sistema ekonomiko bat oinarritu dadin bai jabetza pribatuan, autohazkundeko balioaren metaketan, lan librearen eta produktu-ekoizpenerako beste input garrantzizko batzuen merkatuetan, eta bai jabetze pribatuan eta gizartearen gainerakoa merkatuaren esku uzteko prozesuan, ezinbestekoak dira sakoneko hiru baldintza funtsezko, zerikusia dutenak erreprodukzio sozialarekin, planeta osoko ekologiarekin eta botere politikoarekin. Kapitalismoa ulertzeko, beraz, haren ageriko historia harilkatu beharra daukagu atzealdeko hiru historia horiekin. Ikuspegi marxista ezinbestean lotu beharra daukagu ikuspegi feministarekin, ekologistarekin eta politiko-teorikoekin: estatuari buruzko pentsamendu teorikoarekin, ikuspegi kolonial/postkolonialarekin eta ikuspegi transnazionalarekin.

 

 

INSTITUZIONALIZATUTAKO
ORDENA SOZIAL BAT

 

      Alde horretatik, zer piztia-klase da kapitalismoa? Hemen landu dudan deskribapenak ez du zerikusi handirik kapitalismoa sistema ekonomiko bat dela dioen ideia ezagunarekin. Jakina, lehenbiziko begiratuan seguru asko “ekonomikoak” irudituko zitzaizkigun kapitalismoari ikusi dizkiogun ezaugarri nagusiak. Baina okerra da irudipen hori. Kapitalismoaren bereizgarrietako bat hauxe da: “ekonomikoak” balira bezala tratatzen ditu bera egituratzen duten gizarte-harremanak. Hain zuzen, berehalaxe konturatu ginen ezinbestekoa dela sakoneko baldintza “ez-ekonomikoez” hitz egitea, ezinbestekoak izan baitziren “sistema ekonomiko” hori sor zedin. Deskribapenetik kanpo utzi ordez, sakoneko baldintza horiek kontzeptualizatu eta teorizatu beharra dago, kapitalismoari buruz dugun ikusmoldearen parte izan daitezen. Izan ere, kapitalismoa ekonomia bat baino gehiago da.

      Era berean, badago kapitalismoaren ikuspegi bat, zirriborratu dudan deskribapenarekin bat ez datorrena: ikuspegi haren arabera, bizimodu etikorako molde erreifikatu bat da kapitalismoa, eta merkantilizazio orokorra eta monetizazioa ditu ezaugarri nagusiak. Ikuspegi horretatik begiratuta, eta Lukács-en Proletarioen erreifikazioa eta kontzientzia saiakera ospetsuan azaltzen den bezala, forma merkantilizatuak bizitzaren alderdi oro kolonizatzen du, eta bere marka uzten du orotariko fenomeno askotan, hala nola zuzenbidean, zientzian, moralean, artean eta kulturan^[7]. Dena dela, nire iritziz, merkantilizazioa ez da unibertsala gizarte kapitalistan, ezta hurrik eman ere. Alderantziz: gizarte kapitalista bat dagoen tokian, merkantilizatu gabeko esparru batzuen mende dago haren existentzia bera. Merkantilizatu gabeko eremu sozial, ekologiko eta politiko horiek ez dira produktuen logikaren ispilu soila: beren gramatika arautzaile eta ontologiko bereziak dituzte. Esaterako, erreprodukziorako gizarte-praktikek (produkziorako ez diren horiek) normalean bestelako ideal batzuk sortzen dituzte, zaintzari, elkarrenganako ardurari eta elkartasunari atxikiak, nahiz eta hierarkikoak eta begilaburrak diren maiz^[8]. Era berean, politikarako praktikek (ekonomiarako ez diren horiek) askotan aipatzen dituzte demokraziaren, autonomia publikoaren eta autodeterminazio kolektiboaren printzipioak, nahiz eta mugatuak edo baztertzaileak izan ohi diren. Azkenik, gizakiez besteko naturari dagokionez kapitalismoak dituen sakoneko baldintzekin lotutako praktiketan, badago joera bat bai jarraibide etikoak bultzatzeko, hala nola kudeaketa ekologikoa eta natura ez azpiratzeko asmoa, eta bai ideal moralak sustatzeko, hala nola belaunaldien arteko justizia, nahiz eta erromantikoak eta sektarioak izan ohi diren. Ez da idealizatu behar normatibitate “ez-ekonomiko” horietako bat bera ere, baina garrantzizkoa da seinalatzea ez dutela bat egiten kapitalismoaren lehenbiziko lerroko balioekin: batez ere, hazkundearekin, efizientziarekin, truke-berdintasunarekin, banakoaren hautuarekin, askatasun negatiboarekin eta merituaren araberako sustapenarekin.

      Bat ez egite hori erabakigarria da kapitalismoa kontzeptualizatzeko moduan. Erreifikazio bakar eta nonahiko baten logika bat sortu ordez, normatibitate aldetik aniztasun bat izan ohi du gizarte kapitalistak, eta bere barnean hartzen du ontologia sozial desberdin baina elkarri lotutako batzuen pluraltasun jakin bat. Ontologia horiek elkarrekin talka egiten dutenean zer gertatzen den, hori ikusteko daukagu. Baina argi dago zer egiturak eusten dien: arestian identifikatu ditugun ageriko-atzeko harremanetatik sortua da kapitalismoaren topografia normatibo bereizgarria. Kapitalismoari buruzko teoria kritiko bat landu nahi badugu, ordezkatu beharra daukagu bizimodu etikorako molde erreifikatua den ikuspegia, eta ikuspegi zehatzago eta estrukturalago bat ezarri behar dugu.

      Kapitalismoa ez baldin bada ez sistema ekonomiko bat eta ez bizimodu etikorako molde erreifikatu bat, zer da orduan? Nire ustez, kapitalismoa hobeto ulertzeko, hobe da instituzionalizatutako ordena sozial bat dela kontsideratzea, feudalismoa zen gisa berean. Kapitalismoa halakotzat hartuz gero, agerian geratzen dira haren banaketa egiturazkoak, seinalatu ditudan banaketa instituzionalak batez ere. Ikusia dugu kapitalismoaren ezaugarri bat dela “produkzio ekonomikoa” eta “erreprodukzio soziala” bereiztea: genero-banaketa bat da hori, eta banaketa horretan oinarritzen dira gizonen nagusitasunaren molde zehazki kapitalistak, eta, halaber, banaketa horrek bide ematen die lan-indarraren esplotazio kapitalistari eta, horren bitartez, metatzeko bere molde ofizialki onartuari. Era berean, kapitalismoan funtsezkoa da “ekonomiaren” eta “sistema politikoaren” arteko bereizketa instituzionala ere; bereizketa horren ondorioz, estatu territorialen agenda politikotik kanpo uzten dira “ekonomikotzat” jotako gaiak, eta, aldi berean, bidea zabaltzen zaio kapitalari norenik gabeko lur transnazionaletan libre ibiltzeko eta ordenamendu hegemonikoaren etekinak jasotzeko, kontrol politikotik ihes eginez. Halaber, gauza printzipala da kapitalismoarentzat, azkenik, honako banaketa ontologiko hau, lehendik ere bazegoena baina orain modu masiboan areagotu dena: kapitalismoaren atzealde “naturala” (ez-gizatiarra) eta ageriko alde “gizatiarra” (itxuraz ez-naturala) bereizten dituen banaketa. Beraz, esaten badugu kapitalismoa ordena sozial instituzionalizatu bat dela eta banaketa horietan oinarritzen dela, aditzera ematen ari gara egituraz dagoela lotua, ez akzidentalki, genero-zapalkuntzarekin, menderakuntza politikoarekin —bai nazionalarekin, bai transnazional, kolonial eta postkolonialarekin— eta hondamen ekologikoarekin: beraz, aditzera ematen ari gara oro har egituraz dagoela lotua lan-esplotaziorako bere dinamika estruktural, ez-akzidental agerikoarekin.

      Nolanahi ere, horrek ez du aditzera ematen kapitalismoaren banaketa instituzional guztiak beti berdin agertzen direnik. Kontrara, historian aldatuz doa gizarte kapitalistek non eta nola jartzen duten marra produkzioaren eta erreprodukzioaren artean, ekonomiaren eta politikaren artean, giza naturaren eta gizakiez besteko naturaren artean, eta metaketa-erregimenaren arabera aldatzen da marra hori. Hain zuzen, honela kontzeptualiza ditzakegu laisser-faire motako kapitalismo lehiakorra, estatuak administratutako kapitalismo monopolista eta kapitalismo neoliberal globalizatzailea: hiru molde dira, historikoki espezifikoak, ekonomia sistema politikotik bereizteko, produkzioa erreprodukziotik, eta giza natura gizakiez besteko naturatik.

 

 

MUGETAKO BORROKAK

 

      Hori guztia bezain garrantzizkoa da kontuan hartzea ezen ordena kapitalistaren taxua, alde eta aldi guztietan, politikaren mende dagoela, botere sozialaren orekaren mende eta borroka sozialen emaitzaren mende. Kapitalismoaren banaketa instituzionalak ez baitira besterik gabe mamitzen: askotan, gatazka-iturri izaten dira eragileek mobilizaziora jotzen dutenean muga ezarrien kontra edo alde egiteko, hots, ekonomia politikatik, produkzioa erreprodukziotik eta giza natura gizakiz besteko naturatik bereizteko mugak borrokatzeko edo defendatzeko. Oposizioa piztu duten prozesuek kapitalismoaren mapa instituzionalean bestela moldatzeko ahaleginak egiten dituztenean, kapitalismoko subjektuak zuzenean baliatzen dira identifikatu ditugun esparru horietako ikuspegi normatiboez.

      Bistan da horixe gertatzen ari dela gure inguruan oraintxe. Esaterako, neoliberalismoaren kontrako batzuek zaintzaren, elkartasunaren eta elkarrenganako arduraren idealetara jotzen dute, denak ere erreprodukzioari lotutako idealak, eta, hala jokatuta, kontra egin nahi diete hezkuntza merkantilizatzeko ahaleginei. Beste batzuek, berriz, naturaren kudeaketa eta belaunaldien arteko justizia aipatzen dituzte —ekologiaren alorreko nozioak biak—, energia berriztagarrien aldeko aldaketa bat defendatzeko. Eta beste zenbaitek gogora ekartzen dituzte autonomia publikoaren idealak —sistema politikoaren mundukoak, beraz—, kapitalaren gaineko nazioarteko kontrolak defendatzeko eta erantzukizun demokratikoa estatuaz harago zabaltzeko. Bai aldarrikapen horiek, bai erremediorik gabe pizten dituzten kontrako eskariak, guzti-guztiak dira borroka sozialaren lehengaia gizarte kapitalistetan, eta borroka horiek funtsezkoak dira: Marxek lehenetsitako eta produktu-ekoizpenaren kontrolak eta gainbalio-banaketak piztutako klase-borroka bezain funtsezkoak. Mugetako borroka horiek, halaxe deituko baitiet, erabakigarriak dira gizarte kapitalisten egitura moldatzeko orduan^[9]. Funtsezko osagaiak dira kapitalismoa ordena sozial instituzionalizatu bat dela dioen ikuspegian.

      Mugetako borroken planteamenduak berekin ekartzen du ikuspegi konplexu bat gizarte kapitalistan agerian eta atzealdean dagoenari buruz. Alde batetik, erreprodukzioa, ekologia eta botere politikoa sakoneko baldintza gisa ikus daitezke, guztiak ere ezinbestekoak kapitalismoaren ageriko historia ekonomikorako, eta ikuspegi horrek argi eta garbi nabarmentzen du hiru baldintza horiek funtzionalak direla produktuak ekoizteko, lana esplotatzeko eta kapitala metatzeko. Nolanahi ere, ordena “ez-ekonomiko” horiek funtzio bideratzaile horretatik harago doaz. Izan ere, ez daude metaketa-dinamikek guztiz ustiatuak edo guztiz menderatuak: egoitza ezkutu horietako bakoitzak baditu praktika sozialen eta ideal normatiboen ontologia bereizgarri batzuk, zeinak posibilitate kritiko-politikoz beteak dauden batez ere krisialdietan, halako garaietan litekeena izaten baita praktika eta ideal horiek kontra bihurtzea kapital-metaketarako praktika ekonomiko nagusiei. Garai “normaletan”, kapitalismoaren egiturazko banaketak baliagarriak dira normatibitate batzuk eta besteak elkarrengandik bereizteko, zein bere esparru instituzionalean. Krisialdietan, ordea, banaketa horiek ahuldu egiten dira. Banaketa horiek sendo eusten ez diotenean, kapitalismoko subjektuek —zeinak, azken batean, esparru batean baino gehiagotan bizi baitira— normatibitate-gatazka bat izaten dute. Kapitalismoa kritikatzeko, haren normatibitate konplexuari erreparatzen diote, ideiak “kanpotik” ekarri gabe, eta haize kontra mobilizatzen dituzte han eta hemen dauden askotariko idealak —elkarrekin egotea zentzugabea bada ere batzuetan—, ageriko eta atzealdeko banaketetan oinarritutako ordena sozial instituzionalizatu batean. Beraz, kapitalismoa ordena sozial instituzionalizatu bat dela dioen ikuspegia lagungarria zaigu ulertzeko nola egin daitekeen kapitalismoaren kritika bat haren barrenetik.

      Gainera, ikuspegi horrek gogora ekartzen du okerra litzatekeela gizartea, sistema politikoa eta natura erromantikoki interpretatzea, kapitalismotik “kanpo” baleude bezala, eta kapitalismoaren aurka baleude bezala berez. Hain zuzen, ikuspegi erromantiko hori dute pentsalari antikapitalista eta ezkerreko aktibista askok, besteak beste feminista kulturalek, ekologia sakonaren aldekoek, neo-anarkistek, eta ekonomia “plural”, “hazkunde-osteko”, “elkartasunezko” eta “herrikoien” defendatzaile askok. Halako pentsamendu-ildoek, behar baino gehiagotan, berez kapitalismoaren kontrakoak balira bezala tratatzen dituzte “zaintza”, “natura”, “zuzeneko ekintza” eta “zera komuna”. Horren ondorioz, ez dira ohartzen beren praktikarik gogokoenak, kritikatzeko modukoak ez ezik, ordena kapitalista eratzeko osagaiak ere badirela.

      Nire ustez, ordea, ekonomiarekin batera sortu ziren gizartea, sistema politikoa eta natura, eta ekonomiarekin sinbiosian garatu. Egia da, bai, ekonomiaren “besteak” direla, eta ekonomiarekin kontrakarrean jarrita baino ez dutela hartzen beren bereizgarritasuna. Hala, erreprodukzioak eta produkzioak bikote bat osatzen dute, eta termino bakoitzak bestea kodefinitzen du. Bietatik ezeinek ez du zentzurik bestea gabe. Beste hainbeste gertatzen da politika/ekonomia eta natura/gizakia bikoekin. Ordena kapitalistaren ezinbesteko osagai izanik, esparru “ez-ekonomikoetatik” batek ere ez du ematen guztiz kanpokoa den ikuspegirik, kritika erabat aratz eta erradikala eragiteko modukorik. Aitzitik, kapitalismotik “kanpokoa” iruditzen zaien hori aipatzen duten proiektu politikoek, azkenerako, estereotipo kapitalistak birziklatzen dituzte gehienetan, bata besteari kontrajarrita emakumezkoen zaintza-lana eta gizonezkoen oldarra, lankidetza espontaneoa eta kalkulu ekonomikoa, naturaren organizismo holistikoa eta indibidualismo antropozentrikoa. Oposizio horietan borroketako bat lehenestea ez da desafio egitea gizarte kapitalistaren ordena sozial instituzionalizatuari, baizik eta ordena hori islatzea, nahi gabe ere.

 

 

KONTRAESANAK

 

      Hortik segitzen da ezen, egokiro azaltzeko nolakoak diren agerikoaren eta atzealdekoaren arteko harremanak, batera heldu behar zaiela hiru ideiari. Lehenbizikoa: kapitalismoaren esparru “ez-ekonomikoak” sakoneko baldintzak dira haren ekonomia bideratzeko; esparru “ez-ekonomikoen” balioen eta inputen mende dago kapitalismoaren ekonomiaren existentzia bera. Bigarren ideia: dena dela, kapitalismoaren esparru “ez-ekonomikoek” badituzte beren pisua eta izaera berez, eta, zenbait egoeratan, baliabideak eman diezazkiokete borroka antikapitalistari. Nolanahi ere, eta hau da hirugarren puntua, esparru horiek gizarte kapitalistaren ezinbesteko osagai dira, haren ekonomiarekin batera eratuak historian, eta harekiko sinbiosiaren arabera osatuak.

      Badago beste ideia bat, laugarrena, hasieran aipatu dudan krisi-arazoa berriro azaleratzen duena. Kapitalismoaren ageriko aldearen eta atzeko aldearen arteko harremanek barnean dituzte gizarte-ezegonkortasunaren iturri zenbait. Ikusi dugun bezala, produkzio kapitalista ez da gai bere buruari eusteko, baizik eta oinarri hartu beharra dauka erreprodukzio sozialean, naturan eta botere politikoan; hala ere, amairik gabe metatzera jotzen duenez, kolokan jartzen du kapitalismoa posible egiten duten baldintzen egonkortasuna. Baldintza ekologikoei dagokienez, bizia sostengatzen duten natur prozesuak daude arriskuan, gizartea hornitzeko input materialak ematen dituztenak. Erreprodukzio sozialerako baldintzei dagokienez, zenbait prozesu soziokultural daude kolokan: elkartasunezko harremanak sortzen dituztenak; lankidetza sozialaren oinarri diren joera afektiboak eta balio-multzoak; “lana” egiten duten gizaki egokiro sozializatu eta trebatuak sortzen dituztenak. Baldintza politikoei dagokienez, botere publikoak jartzen dira auzitan, bai nazionalak eta bai transnazionalak: jabetza-eskubideak bermatu, kontratuak betearazi, auziak ebatzi, kapitalismoaren kontrako matxinadak zapaldu eta diru-eskaintza sostengatzen dutenak.

      Hiru dira, Marxen hizkeran esanda, hor dauden “kapitalismoaren kontraesanak”: ekologikoa, soziala eta politikoa, eta hiru “krisi-joerari” dagozkio. Dena dela, Marxek azpimarratutako krisi-joera haiek ez bezala, hemen aipatutakoak ez dira ekonomia kapitalistaren barne-kontraesanetan sortuak. Hemen aipatutako krisi-joeren oinarriak gehiago dira sistema ekonomikoaren eta posible egiten duten sakoneko baldintzen arteko kontraesanak: ekonomiaren eta gizartearen, ekonomiaren eta naturaren, ekonomiaren eta sistema politikoaren arteko kontraesanak^[10]. Krisi-joera horien ondorioa, arestian azaldu bezala, gizarte kapitalistan askotariko borroka sozialak piztea da: produkzio-munduko klase-borroka bakarrik ez, baita mugetako borrokak ere, ekologiaren, erreprodukzio sozialaren eta botere politikoaren ingurukoak. Gizarte kapitalistaren berezko krisi-joerari emandako erantzunak direnez, halako borrokak presente daude beti kapitalismoa ordena sozial instituzionalizatu bat dela dioen gure ikuspegi zabalago honetan.

      Hemen zirriborratutako kontzepzioaren arabera, zer kritika-mota egin behar zaio kapitalismoari? Geruza askotako gogoeta kritikoa eskatzen du kapitalismoa ordena sozial instituzionalizatu bat dela dioen ikuspegiak, Marxek Kapitala obran landutakoaren oso antzekoa. Haren lanean irakurri dudanez, kapitalismoaren berezko krisi-joeraren kritika sistemikoa txirikordetan lotu zuen Marxek —ekonomikoa da krisia haren begietan— bai kritika normatibo batekin bai kritika politiko batekin: kritika normatiboa kapitalismoaren barneko menderakuntza-dinamikari egin zion —Marxentzat, klasekoa da menderakuntza hori—, eta kritika politikoa, berriz, gizarte-eraldaketa emantzipatzailea eragiteko potentzialari, zeina berezkoa baitzaio kapitalismoaren borroka-mota bereizgarriari —Marxentzat, klase-borroka da hori—. Azaldu dudan ikuspegiak berekin dakar hari kritikoekin antzeko txirikorda bat egitea, baina ehuna konplexuagoa da hemen, hari bakoitza askotarikoa baita barrendik. Krisi sistemikoaren kritikan lantzekoak dira, Marxek aztertutako kontraesan ekonomikoak ez ezik, hemen aztertu ditugun eta elkarri lotuta dauden hiru kontraesanak ere, zeinek desorekatu egiten baitituzte kapital-metaketa posible egiten duten sakoneko baldintzak, arriskuan jartzen dituztenez gero erreprodukzio soziala, ekologia eta botere politikoa. Era berean, menderakuntzaren kritikak ez ditu barnean hartzen Marxek aztertutako klase-menderakuntzako harremanak bakarrik: genero-menderakuntza, menderakuntza politikoa eta naturaren menderakuntza ere biltzen ditu. Azkenik, kritika politikoak aintzat hartzen ditu hainbat eragile-multzo (klaseak, generoak, estatus-taldeak, nazioak, demoiak, seguru asko espezieak ere bai) eta borroka-bektore: klase-borrokak ez ezik, baita mugetako borrokak ere, gizartea, sistema politikoa eta natura ekonomiatik bereizten dituzten banaketen ingurukoak.

      Kapitalismoaren kontrako borrokatzat jo daitekeena, beraz, askoz gehiago da marxistek uste izan dutena baino. Ageriko historiaz harago atzealdeko historiari begiratu bezain laster, ohartzen gara gizarte kapitalistan gatazka-iturri direla lan-esplotazioa posible egiten duten sakoneko baldintza guztiak. Produkzio-munduan lanaren eta kapitalaren artean izaten diren borrokak bakarrik ez: mugetako borrokak ere gatazka-iturri dira, genero-menderakuntzaren, ekologiaren, inperialismoaren eta demokraziaren ingurukoak. Hori bezain garrantzizkoa da, ordea, mugetako borrokak beste argi batez agertzea orain: kapitalismoan gertatzen diren eta kapitalismoaren ingurukoak diren borroka gisa ageri zaizkigu, eta, batzuetan, baita kapitalismoaren kontrako borroka gisa ere. Azkenean, honetan datza borroka horien potentzial emantzipatzailea: gai dira ekonomiaren, gizartearen, naturaren eta sistema politikoaren beste taxuera batzuk irudikatzeko. Historikoki gizarte kapitalisten osagai izan diren banaketa estrukturalak bestela imajinatzea: horra hor zein duten egitekorik printzipalena xxi. mendean emantzipazioarekin konpromisoa duten gizarte-mugimenduek eta teorialari kritikoek.

 

 

  *    Jatorrizko testua: “Behind Marx’s Hidden Abode: For an Expanded Conception of Capitalism”, New Left Review, 86, martxoa-apirila 2014.

  [1]   Karl Polanyi, The Great Transformation: The Political and Economic Origins of Our Time, New York, 2002; Nancy Fraser, “Can Society Be Commodities All the Way Down? Post-Polanyian Reflections on Capitalist Crisis”, Economy and Society 43. lib., 2014.

  [2]   Karl Marx, Capital, I. liburukia, Londres, 1976, 873-876. or.

  [3]   David Harvey, The New Imperialism, Oxford-New York, 2003, 137-182. or.

  [4]   Donna Haraway, “A Cyborg Manifesto: Science, Technology and Socialist-Feminism in the Late Twentieth Century”, Socialist Review 80. zenbakia, 1985.

  [5]   Ellen Meiksins Wood, The Empire of Capital, Londres-New York, 2003.

  [6]   Giovanni Arrighi, The Long Twentieth Century: Money, Power and the Origins of Our Time, Londres-New York, 1994.

  [7]   Georg Lukács, History and Class Consciousness: Studies in Marxist Dialectics, Londres, 1971.

  [8]   Sara Ruddick, Maternal Thinking: Towards a Politics of Peace, Londres, 1990. Joan Trento, Moral Boundaries: A Political Argument for an Ethic of Care, New York, 1993.

  [9]   Nancy Fraser, “Struggle over Needs: Outline of a Socialist-Feminist Critical Theory of Late-Capitalist Political Culture”, in Fraser, Unruly Practices: Power, Discourse and Gender in Contemporary Social Theory, Minneapolis-Londres, 1989.

  [10] Ikus James O’Connor, “Capitalism, Nature, Socialism: A Theoretical Introduction”, Capitalism, Nature, Socialism, 1. liburukia, 1. zenbakia, 1988, 1-22. or.