Washington-Madril: enbaxadoreak

1939ko ekaina / Queen Mary ontzia

Claude G. Bowers du izena, sei urte egin ditu Espainian, Estatu Batuetako Gobernuaren enbaxadore, eta orain, Cherbourgeko portuan, Queen Mary ontzian Ameriketara abiatzekotan delarik, azkenekoz beharbada, gogoan ditu azken urteotan jazotakoak, 1933ko ekainaren 1ean Espainiako presidente Niceto Alcala Zamorari kredentzialak erakutsi zizkionetik gaurdainokoak, hain zuzen. Eta horretan delarik itolarria egin zaiola nabaritu du.

        Roosevelt presidentearengana, harexengana joan zaio gogoa Bowersi, 1939ko ekaineko honetan.

        Enbaxadoreak kontuak egiten ditu; zenbat egun ote dira Roosevelt aitarekin izan dela? Martxoaren 1ean deitu zioten, kontsultetarako, Washingtonera. Espainiako gerra matxinatuen alde lerraturik zen arren, berak bazuen itxaropen izpi bat bihotzeko zokondoetan. Presidentearekin eta haren aholkulariekin izan elkarrizketak ez zuen berak itxaroten zuena ekarri, ostera. Hitler eta Mussolini baketzearen alde Estatu Departamenduko funtzionario gehienak Espainia faxisten eskuetan uzteko prest ziren eta, agur esperantzari. AEBek ez zioten arnasarik emango 1939ko martxoan bere azkenetan zen Errepublikari. Roosevelten andrea ez zen gai izan, ez, senarraren politika Errepublikaren alde lerrarazteko, nahiz eta horretan sutsu saiatu, bere lagun min eta Ernest Hemingwayren ohaide Martha Gellhornek akuilaturik. Washingtonen Francoren erregimena onesteko gertu ziren.

        Washingtonen Francoren erregimena onesteko gertu ziren arren, beharkizun zorrotzak ezarriko ei zitzaizkion hari. Roosevelt presidenteak Bowers enbaxadoreari bere hitza eman zion.

        Bada, Estatu Departamenduaren aldetik agindu zehatzak paper-zorroan bildurik, 1939ko martxoaren 4an —zein arin ihes denborak— orain Ameriketara daroan Queen Mary eder honexetan zen, Europara bihurtzen. Atlantikoaren erdian zelarik, Casadoren estatu-kolpearen berri jakin zuen.

        Telegrafoaren bitartez berri zehatzegirik ez zetorren arren, estatu kolpearen helburua Madrilek —Errepublikak, oro har—, bere burua laster errenditu zezan bidea erraztea zen. Bowers ez zen horren jakitun, Estatu Departamenduan ez zuten duda izpirik. Ordurako Ameriketako Estatu Batuen izenean Bullit izeneko funtzionario batek Francoren erregimena onesteko beharkizunak negoziatzen ziharduen. Martxoaz geroztik. Diktadurak gero ez ditu paper hutsezko beharkizunok inondik ere beteko.

        Behin Frantzian —gogoan ditu Bowersek martxokoak—, Donibane Lohizunera jo zuen, Enbaxada ixteko asmotan. Gerra hasi eta laster Estatu Batuek, beste estatu askok egin moduan, Enbaxada-Etxea haraxe aldatua baitzuten. Bada Enbaxada-Etxea itxita, Lapurditik Madrilera jo eta han bere gauzak batuko zituelakoan izan zen Bowers.

        Bere gauzak bildu, bai, ez zitzaion beste egitekorik geratzen Espainian Francok bat ere gogoko ez zuen hark. Ez zuen Madrilerakoa egin, ostera. Ez zioten utzi. Eta halaxe utziko du idatzirik My Mission to Spain —Nire zeregina Espainian—liburuan.

        Madril eta Washington elkarrekin polito konpontzen ari ziren. 1939ko apirilaren 2an Madrilgo Erregimen berriak Ameriketako Estatu Batuek enbaxadore izenda dezaten eskatu du. Hilaren 3an Francoren ordezkaria Estatu Batuetan, Mr. Cardenas, amerikarrekin bildu da, Washingtonen. Biharamunean Hull izeneko funtzionarioak elkarrizketari buruzko txosten ofiziala osatu du. Txosten hori txoriburu batek egina den, ala Francoren errepresioak hildakoei barre egin gurakoa den, gaitz da bereizten.

        «Elkarrizketa Mr. Cardenasek berak eskatua izan da. Hura jarduneko Charge d'Affaires of Spain dago, harik eta Francoren gobernu berriak bere enbaxadorea izendatu arte. Eskea, lehenengo eta behin, bere begirunea adierazteko egina izan dela dio. Polito ezagutzen izan dut hura nik, urte batzuk lehenago bere aberriaren enbaxadore egona baita. Ohartarazi egin nion gure Gerra Zibilean mugaldekoa zen nire sorterria edotariko izuen testigu izan zela eta begiko egiten zaizkidala horrelako egoeraren batean bizi izan den beste edozein herrietakoak eta, hala bada, Espainiako herriari begiratu, osoa eta bakarra den moduan begiratu izan diodala, bataren edo bestearen merituen edo meritu-ezen konturik egin barik. Orduan Mr. Cardenasek esan du badirela erdiuste eta okerkuntza batzuk, denbora igaro ahala argituz joango direnak. Uste hori nire egiten dudala esan nion; gogoan bizi-bizi ditudala gure Guda Zibilaren osteko berreraikuntzan izan ziren oztopoak. Gure Guda Zibilean elkarren aurka borrokan izanak ziren haiek, bakoitza alde bietako zeinetan egona zen ahazturik, eta alderdi bakoitzaren helburuak zilegiak zirela denek onarturik, ekinari batera ekin ziotela azpimarratu diot. Eta erantsi egin nion, gogo hori berori izango dutela, duda barik, herri horretan eta guk gure aldetik eginahalak egingo ditugula berreraikuntza ahalik eta bizkorren bidera dadin, Espainiako herri dohakabearen mesedetan; eta gura nukeela arrakasta izan dezaten bizkortasun horretan. Eta hark bere aldetik galde egin zidan, esateko, erabateko konfiantzaz, guk geuk nor gomendatzen dugun haren gobernuaren enbaxadore etor dadin. Nik, konfiantzari konfiantzaz erantzunez, enbaxadore etor dadin proposatzen dugun pertsonaren izena eman nion, eta baita haren nortasunaz eta izaeraz dugun txostena ere».

        Adostasuna bilatzen dute diplomazia biek; espainiarrenak eta amerikarrenak. Bitartean, faxisten gogoko jarduneko enbaxadore Matthews joan da Espainiara. Horrek artean enbaxadore ofizial dagoen Bowersi idatzi dio apirilaren 14an.

        «Burgosera egin dudan txangoa interesgarria izan da. Hiriburu txiki eta jendez gainezka dagoen hori ez da goi-agintaritza militarreko kuartelaren iruditik urrun. Uniformeak dira nagusi. Gehienak espainiarrak dira, noski, baina alemaniar eta italiar aholkulariak, militarrak nahiz zibilak, denean dira».

        «Gerratik bakerako bidea, beste zeingura lekutan ere berez zaila litzatekeena, are gaitzagoa izango da Espainian beste edozeinetan baino. Nahasmen itzela dago, eta kontrabandoa dago, eta burokraziak eragiten dituen atzerapenak eta eragozpenak astunak eta saihestezinak dira. Honek berdin balio du ekonomiaren alorrari buruz, zein finantza, gizarte edota politika alorrei buruzkoan, eta alde batetik normala ere bada, Espainia Nazionalista honen osagarriek dituzten ikuspuntu desberdinak gogoan hartuz gero behintzat. Lau edo bost soldadu-deialdi laster desmobilizatzekotan ei dira. Konfidentzialtasunez jakinarazi zaidanez, horretarako aginduak emanak dira, baina itxarotea erabaki da, ea bitartean Europan egoera argitu egiten den, eta maiatzaren 2ko errebista egin ondoren gauzatu ahal diren desmobilizaziook».

        «Oraindik atxiloketa batzuk gauzatzen badira ere, horiek kopuru txikietan egiten direla eta zigor txikiko presoak askatzen dihardutelako ustean nago. Aukera izan dut amerikar eta britainiar kazetariekin, ezkertiar kutsuaren ospea duten batzuk tarteko, hitz egiteko, eta horien iritzian Madril jausi zenetik hona hiru hil dituzte area honetan, eta ez hogei baino gehiago denean eta guztira».

        Halako mindurarik! Queen Mary dotoreko altueratik Bowersek lehorrean direnei begiratzen die ekaineko egun ederrean. Hantxe da Leizaola jauna.

        Leizaola, Agirre, baskoak! Pariserako bidean euskaldunek esker oneko halako omenaldia egin zioten, Baionan. Bihotza uzkurturik, gero ere Parisen horiekin bilduko zen, eta baita Errepublikako presidente Negrinekin ere.

        «Mundua ez da hemen amaituko».

        «Ez, ez da hemen amaituko».

        «Franco laster eroriko da!».

        «Laster, bai».

        Berba ederrak, hitz potoloak Queen Maryko tximiniak deiadar egiten du. Lehorrera begiratzen du. Agur!

        Hantxe dira, azken agurra egitera trenean berarekin etorriak, baskoen Justizia ministro Leizaola jauna ez ezik beste batzuk ere, ezin denen izenekin gogoratu. Queen Maryk nasatik askatzeko maniobrari ekin dio. Enbaxadore ohiak txostenak idazten hasteko tenorea du. Zenbat txosten, zenbat bidaia. Horiek ahazteko, tarteka kubiertara irtengo du eta, nork daki, Washingtonen Espainiako Enbaxadan izango diren funtzionario faxistetako batzuk hantxe ezagutuko ditu. Horiekin ere hitz batzuk izatea ez da denboraren galtzea izango, ez eta duintasunaren galtzea ere. Ezein gerrak ezingo du diplomazia galarazi, inoiz ez. Izan ere, diplomazia gerraren aurpegietako bat da.

        «Gerra, benetakoa, laster da hemen», idatziko du bere txostenean Bowersek, eta baita berehala ezabatu ere. Zehatzago idatzi nahi izango du.

        «"Bat —idatziko du—: Nahasmen handikoak izan ziren lehenengo egunen ostean, guztiz argi ikusi ahal izan zen moduan, guda, izatez, faxistek eta Ardatzeko indarrek Espainiako erakunde demokratikoen aurka sortua zen; Bi —jarraituko du—: Espainiako guda, izatez, Europan demokraziak desagerrarazteko eta Bigarren Mundu Gerratea hasteko plangintza zehatz eta biribildu baten hastapeneko urratsa zen; Hiru —hau idaztea bai mingarri—: Interbentzio Ezaren Batzordearen jarrera zuria lotsagarria izan zen, ze Alemania eta Italia etengabe ari izan ziren hara soldaduak, hegazkinak, tankeak, artilleria eta munizioak bidaltzen, Ituna sinaturik zutenen artean trafiko hori eragozteko ezer egin gabe, ez eta protesta modura ere; Lau: Alemaniak eta Italiak suntsiketarako eta terrorismorako bide berriak frogatu izan zituzten, Espainiako hiriak eta jendeak frogalekutzat hartuz; Ardatzeko indarren aldetik ustea zegoen Espainia estatu faxista bilakatuz gero hura Hego Amerikan sartzeko atetzat erabili ahal izango zela, eta erabili ere erabili egingo zela eta, Washingtoni jakinarazi nion, bada, Francoren prentsak ozen aldarrikatzen zuena zela Hego Amerika "askatu" egin behar zela, "Yankien esklabutzatik eta ateismotik"».

        Txostenak luzeago segituko du, zabala baita Ozeanoa, eta luzea han eman beharreko tartea.

        Lehorrean, Cherbourgeko portuan horra Leizaola eta besteak, Bowersi ahanzturaren itsasoan galduko zitzaizkionak. Ahaztu bai, edo nahastu, ze urte batzuk geroago, Nire zeregina Espainian liburua idazten duelarik, burura datorkio ekaineko hartan berari agur egiten hantxe izan zirela —idatzirik utzi zuen Claude G. Bowersek— Leizaola eta Ernest Hemingway, trenez berari agur egitera etorriak.

        «Leizaola eta Ernest Hemingway itsasontzira eroan ninduen trenean ziren. Horrelaxe amaitu ziren Espainian enbaxadore egin nituen sei urteak».

        Ekaineko horretan Ernest Hemingway ez dago Cherbourgeko portuan, Habanan baita. Baina berdin dio. Martxokoan egon bide zen. Nork daki. Bowersen oroigailua beste edonorena bezain ahula da. Dena dela, aipatu izanak balio du esateko, ba ze, idazleak iritzi sendoa duela; Espainiako gerra Bigarren Mundu Gerraren atarikoa izan ei da.

        Atarikoa edo zer izan den, Queen Mary ontziak laster jantziko du grisaren tristura bere azalera ikusgarrian. 1940az geroztik, Amerika eta Europa arteko bidean soldaduak txango bakoitzeko hamar milako moltsoetan eramango ditu. Ehizaki preziatuenetakoa Queen Mary hori berori izango dute III. Reicharen U-boat urpekontziek. Hortik haren kasko ederra grisez pintatu beharra.

        U-boat itsaspekoak, horra Hemingwayren eldarnio gaietako beste bat. Karibeko uretan izango dira laster, Bowersek iragarri moduan hortxe-hortxe hastekoa den gerran.

        Baina hori geroago izango zen. Tartean, oraindino burdinazal dotorekoa den Queen Maryren kulunka lasaian, Bowersek Francoren erregimena onesteko hiru beharkizunak ditu gogoan.

        «Espainian amerikarren interesekiko eragozpenik izango ez dela hitz emango du, zinez. Porrokatuak izan diren demokraten aurka ez errepresaliarik, ez heriotza zigorrik ez bestelako jazarpenik izango ez dela hitz emango du, zinez. Kartzelan diren errepublikazaleak aske utziko dituzte».

        Handik denbora batera galdetu beharko diote beharkizunok bete diren, ala zer. Adibide bat aipatzearren, Ernest Hemingwayren Madrilgo denboretako Antonio Ortega kapitain eusko-errepublikanoa «militarki matxinatua izan delako» akabatuko dute.

        «Antonio Ortega; Alacanteko hilerrian ehortzia, 1937ko uztailaren 15ean, askoren hobia den 19an, 9. lerroan, 11 zenbakidunean». Halaxe dio, hotz eta zehatz, haren ehorzketaren agiriak.

        Lekutan dira Matthewsen txosteneko hogei hildakoak, ez baita akabera hori izango zuen bakarra izan. Faxistakideen garaitzaren ostean Espainiara egingo duen bisitaldiaren ostean Cianok —Del Burgo eta beste nafar erreketeak Italiara ekarri zituen harexek— «preso diren miloi laurden gorriak garbitu beharra d(el)a —dio— Espainia berriaren buruhausteko bat». Lortu egingo dute, hala edo nola, buruhaustea konpontzea. Fusilamenduz erori ez ziren gorpuak kartzelak eragingo ditu, edo Erregimenaren faraoi-lanetan erabiliko dira. Erregimena, gorpuak ehortzi ahala, gorrien buruhaustea bere gainetik kenduz joango da.