Martha Gellhorn

1937ko martxoa / Madril

The Capital of the World —Munduko Hiriburua—, Ernest Hemingwayk halaxe iritziko dio Madrili titulu horixe duen narrazioan.

        Narrazio hori, 1936ko lehen hilabeteetan idatzia, "Zezenaren adarrak" izenarekin gordea da lehenengoetan. Haatik, apirilean argitaldariari igortzen dionerako izenez aldatua du hura Ernest Hemingwayk. Izen aldaketaren esangura sakona da. Hara itzultzeko minez izan eta ezin hara itzuli, min eta ezin horrexek sentiarazi bide dio Madril horrela, Munduko Hiriburua bailitzan. Han ez da lehengo girorik baina.

        Uztailaren 18an faxistek odol-kolpea jo dute, eta kolpean amaitu dira uda hartako zezen-ametsak. Kazetariak gudalekura behingoan joan nahi izango lukeen arren, itxuraz behintzat, azarora arte itxaron beharko du, orduan NANA agentziaren gonbita hartu, horri baiezkoa eman eta hurrengo urtean Espainiara joango dela ziur izateko. Agentziarekiko lan-kontratua 1937ko urtarrilean sinatuko du.

        Kontratua poltsikoan, 1937ko otsailaren 27an Paris itsasontziko ganbaretako batean da, New Yorkeko portuan, Europara jotzeko prest. Horretarako atzean utzi behar izan ditu bere beste lanak baina, gaitzerdi hori, sormenaren aldetik 1936koa urte oparoa izan baita.

        Urtarrilean Esquire aldizkariak argitaratu dio Wings Always Over Africa: An Ornithological Letter —Afrikaren gainean hegalak beti: ornitologiari buruzko eskutitza—, Italiak Etiopia inbaditu izanaren gaitzespen erabatekoa. Gero, Harry Morgan pertsonaiaren istorioren bat edo beste argitaratuz joan da eta urtearen amaiera alderantz hor dabil, Morganen istoriookin osaturiko To Have and Have Not eleberria burutzekotan. Eta gerora begira garrantzizkoagoa izango dena, ostera, 1936an Ernest Hemingwayk The Snows of Kilimanjaro —Kilimanjaroko elurrak— eta The Short Happy Life of Francis Macomber —Francis Macomberren bizitza labur-zoriontsua— narrazioak inprentara bota ditu. Horiez gainera, apirilean argitara eman du On the Blue Water: A Gulf Stream Letter —Ur azuletan: Golkoko korronteko eskutitza—. Eta hortxe da, horrezkero, eta hain goiz ere, Agurea eta itsasoa bilakatu zenaren aurrerakina, artean Ernest Hemingwayk Indalexio Tribisarrosperen berririk ez zuelarik. Eta, bide batez esanda, Gregorio Fuentes eta bera elkar topatu barik zirela. Ideia nork eman dion eta, Pilar ontzian pilotu izaten duen Carlosek eman dio. Baina hori, orain gauden 1936ko urtean, geroagoko kontua da.

        Bihotzeko gorabeheren aldetik ere ez da urte makala izan 1936koa, ez eta oraingo urtearen hasiera ere. Itsasontzia New Yorkeko portuan abiatu ostean, handik eta Frantziaraino horiei buruz hausnartzeko astia izango du. Emaztea maite du, diotso bere buruari, baina hortxe du Jane Mason, Gabonak aldera Key Westen ezagutu duen beste maitale hankaluze fin hori ahaztu barik. Burua pittin bat nahasturik baina tiro-hotsek argituko diotelakoan iritsia da Frantziara.

        Lehenik Parisera joan da, gazteagotan, artean Madril ezagutu gaberik, Munduko Hiriburutzat izan zuena harexetara. Hiriburu ohia atzean utzita, Frantziako Tolosara doa eta handik, 1937ko martxoaren 16an, Bartzelonara, hegazkinez, hor beste hegazkin bat hartu eta Albacetera joateko; azkenik, Errepublikaren Hiriburura, Valentziara iritsi da, autobusez. Errepublikaren Hiriburuan delarik, hil bereko 18an bere lehenengo bostehun hitzak igortzen dizkio NANA agentziari, egin berri duen bidaiakoak kontatuz, hemen laburtu den moduan. Hots, kronika horretan gerrako ezer kontatzen ez badu ere, Gerrak eman dizkion lehenengo hitzak dira. Eta lehenengo dolarrak ere, hain segur.

        Valentziara iritsi eta lau egunera Madrilera abiatu da, beribilez. Hara eta hona lasai ibiltzeko beharko dituen paper eta ziurtagiri denak eman dizkio Errepublikako Gobernuak Valentzian. Poltsikoan arrazionamenduko kartilla bi daroaz; jatekoena eta gasolinarena, garrantzizkoagoa zein den jakiterik ez dagoela. Madrilera eroango duen autoa ere Errepublikak eskuratu dio. Ez da edonor Ernest Hemingway. Errepublikaren aldeko kazetari etorri den idazleak, Constancia de la Mora delakoaren bitartekaritzari esker, beribila ez ezik txoferra ere badu, Tomas izenekoa. Bada, The "Chauffeurs" of Madrid, Madrilgo txoferrei buruz idatziko duena hortxe hasi zaio egosten. Eta hori dena gerra bere gorienean dagoenean eskuratu du, berandutxo ote dabilen dagoen Hemingwayk. Hilaren zortziaz geroztik egundoko bataila ari da Guadalajara aldean.

        Idazlea Madrilera iritsi denerako kasik amaitua den Guadalajarako batailak gerraren izangoa erabakiko duelakoan dira adituak denak. Bada, Ernest Hemingwayk ez dio loriaren deialdiari huts egin nahi. Haraxe abiatuko da; frontera. Ez edonorekin. Argazkietan dago, Hans Kahle, Ludwig Renn eta Joris Ivens zinemagilearekin batera, Nazioarteko Brigaden lekuetara bisitan, Brihuegan. Idazlearen zakua jaki ederrez betetzen ari da. Handik denbora batera, Joris Ivensekin elkarlanean, Ernest Hemingwayk Spanish Earth filma landuko du.

        Bitartean, Spanish Earth odoltsua den horretan, Brihuega aldean hain zuzen, Nazioarteko Brigadak ez dira Errepublikaren aldeko indar bakarrak.

        Italiako Faxista Fiamme Nere 2. Dibisio motorizatuaren joaldia hasi zenetik errepublikazaleek defentsa eta kontraerasoa prestatu dute, horretarako Armadaren IV. Gorputza osatuz.

        Horrela bada, Jurado izeneko teniente koronelaren aginduetara jarri dira Errepublikaren adarrik zorrotzenak. Aragoiko errepidean, Torija eta Trijueque artean, hortxe da Lister komunistaren 11. Dibisioa, Thaelman Nazioarteko XI.. Brigada alemaniarra, El Campesino jeneral komunistaren Brigada, Eusko Brigada bat eta aspaldiko 1. Brigada komunistak osatua den Dibisioa, hain zuzen. Hortxe da, Henaresko frontea estaltzeko, Lacalleren 12. Dibisioa. Hortxe da, Torija eta Brihuega arteko errepidea blokeatzeko prest, Cipriano Mera anarkistaren 14. Dibisioa, zeinaren baitan den Lukacs jeneralaren XII. Brigada Internazionala, Garibaldi italiar batailoia barruan duena, hain zuzen.

        Nolabait, italiarren arteko gerra zibila da bidean den beste gerra txiki hau. Hiru urteko gerra luzearen aldean txikia, esan nahi da, Guadalajarakoa.

        Bere txikian, edo handian, Guadalajarako batailak agerian utziko ditu Gerraren gerorako eta historiarako garrantzitsuak izango diren datu batzuk. Faxista italiarren parte hartzearen tamaina itzela, adibidez.

        Kanpoko indar faxisten esku hartzearena ordura arte argitara erabat ekarri barik egon dena izan arren, denen jakitun izan da hori. Frogak behar ziren, ostera. Erretiradan Coppi jeneralaren indarrek utzi dituzten hildakoek eta gerra tresneria ugariek beren gordinean hitz egingo diete Esku Hartze Ezaren Aldeko gobernuei; Gerra Zibilean nazioarteko faxisten esku hartzea eskandalagarria da. Laissez faire haren aldekoek ez dute erantzunik emango, ostera, eta gerrak bere zerean segituko du.

        Ernest Hemingwayk, aldiz, Brihuegako bataila gerraren antzearen historia liburuetan gordeko den bataila dela idazten du bere kronikan.

        «Ezinezkoa da bataila honen garrantzia larrestea, hemen bertoko Espainiar batailoiek, gehienak azaroan gaztetxo erdizka prestatuekin osatuek, defentsa bikaina egiteaz gainera eraso ere egin dute, eta ez edonola; Lehen Mundu Gerran beste inon ikusi izan ez diren operazio militar korapilatsu eta zorrozki antolatuetan ekinez baino».

        Martxoaren 29an igorri zituen kronikako hitzetako batzuk dira horiek. Batailaren garrantzia munduari begira zein izan den, adituek dakikete. Gehiegikeria ote diren ez ote diren, hitz horiek idatzi baino lehen, kronikaren sarreran, literatura egin du Ernest Hemingwayk.

        «Eguna argia eta aratza zen Guadalajara iparraldeko muino gorrietan —dio, idatziz, Hemingwayk—, gu mendigain lau bateko harkaitz-ertzetan ginen; gure behean bide zuri kolorekoak haranera behera jausten ziren, eta handik italiar tropa faxistak haran estuan gora igotzen ikusi ahal genituen».

        Gerraren testigu pribilegiatua dago Hemingway. Egunen batean For Whom the Bell Tolls —Noren hil-kanpaiak ote— eleberrian josiko dituen harietako batzuk hantxe batzen hasia da. Hala bada, kronikako goragoko lehen hitz horiek bat datoz eleberriaren tonu homerikoarekin.

        Gerraren antzea ezagutzeko grina txikitatik izan ei zuen Ernest Hemingwayk. Eta horra non, Guadalajaran zuzen-zuzenean ezagutu ahal izango ditu antzezleak ere, hala nola eusko batzuk, ze inork ezin du Guadalajaran izan den Eusko Brigada harena irakurri eta horrelaxe ahaztu, oharkabean joaten utziz. Hemingwayk behintzat ez du horrela egingo.

        «Korrespontsal hau lau egunez izan da bataila aztertzen, bertan parte izan duten buruzagiekin eta ofizialekin borroka zelaira joanda, bertan», dio bere kronikan.

        Ernest pozik da. Etorri eta hara, Historiarakoa izango den bataila horren testigu eta, batez ere, guda zibilean girotuko duen eleberriko pertsonaia nagusietako batzuk ezagutu dituela, hala nola, Lukacs jenerala, El Campesino edo Lister. Liburura igaroko diren beste batzuk ahaztu barik. Esate baterako, Ortega euskoa.

        Garaitza ederra izan da Guadalajarakoa. Horrezkero «Guadalajara ez da Abisinia» kantatuko dute harro errepublikanoek. Bada, edozein gerratan garrantzizkoena iniziatiba norberaren eskuetan izaten dela-eta, eta hori orain arte euren eskuetan izan eta luzaz galtzen behar ez dutelako, faxistek ekimena euren eskura non ekarri bilatu behar dute. Beste Abisinia bat beharbada ez, baina halako zeozer behar dute.

        Faxistek iniziatiba berreskuratzeko hurrengo kolpea non jo erabaki behar dutela, Abisinia bihurtzekotan izan den Guadalajaratik Ernest Hemingway Madrilera itzuli da. Okela zatiak eta haragiak ditu zain.

        Gau horretan bertan Ernest Hemingway Gran Vía hoteleko sotoan hala edo nola atonduriko jantokian afaltzen ari delarik, hor iritsi da lagun min duen Brooklingo torero Sidney Franklin laguna, Martha Gellhornekin batera. Arnas estuan eta goitik behera basez zikindurik datoz. Valentziara zein bere aldetik iritsiak, handik Madrilera batera etorri dira.

        Biharamunean berriturik da Martha Gellhorn. Gasolioaren hornikuntzaz, ostatu emateaz eta bide-baimenak eskuratzeaz arduratzen diren Arturo Barea eta Ils Kulcsar harriturik dira emakumea eta idazlea, irribarretsu, batera ikustean.

        Horra hankaluze blonde-a Madrilen, eta Ernest Hemingwayrekin. Zentsura eta hornikuntza gaietako arduradunek Madrilen gertatzen denaz jakitun egon bai, baina Martha eta Ernesten artekoaz ez dakite egiaren ez eta erdia ere. Iragan 1936ko abenduan elkar ezagutu zuten idazle-kazetari biek. Floridako Key Westen, Sloppy Joe's izenekoaren barran. Hots, aurrerago Ernestek Jane Mason maitemina ezagutu zuen inguru bertsuan.

        Lehenengoz elkar ikusi zuten hartarako Ernest Hemingwayk Martharen nobelagile eta idazle lanak ezagunak zituen, emakumeak argitaratu berria zuen The Trouble I've Seen —Ikusi dudan atsekabea— bilduma batik bat. Izan ere, bilduma hori ez da fikzioa, emakumeak Estatu Batuetan barrena ikusi dituen pobrezia, ezbeharra, bazterkeria eta halakoen kronika baino. Hots, Ernest Hemingway kazetariaren interesekoa.

        Abenduko haren ondorengoetan, tartekako lagun bilakatu ziren. Izarapean, amets bat bera izaten ei zuten biek; Espainiako gerrara kazetari joatea. Deiadar menderaezin bi, haragimina eta Madrilekiko mina.

        Ernest Hemingwayk bere bigarren emazte Pauline Pfeiffer-en, beronekin izandako bi semeen eta lehenengoarekin izan zuen Patricken ardura hartu beharko balu ere, ezin deiadar horiei gehiago muzin egin. Emearen eta kumeen deiadarraren gainetik gerraren deiadarra zen. Eta hara orain gizona gerran, eta hara hemen orain Martha Madrilen. Orain bai hura Munduko Hiriburua. Eta Martharekin nahiz Martha gabe, ondo bizi da Ernest Munduko Hiriburuan. Besteen aldean behintzat.

        Etorri denetik aste bi igaro ez direlarik, bekaizkeriaren bekaizkeriaz edonor betoker uzteko moduko pribilegioak ditu eskuraturik. Hasi eta beste korrespontsalek amestu ere izan ez duten idazkari-taxuko morroi horrekin, Sidney Franklinekin. Hori ere Espainian zezenketari ibilia zen eta, hara etortzeko konbentzitu du idazleak.

        Izan ere, Sidney da janaria, ibilgailuak eta erregaia eskuratzen dizkiona. Horrez gainera, nagusiaren artikuluak makinaz kopiatzen ditu eta beti ez bada ere askotan berak eroaten dizkio Zentsurari Buruzko Bulegora, Telefonicaren eraikinera. Gero, zezenketariak kalerik kale eta bazterrik bazter zurrumurruan dabiltzanak eta batzarrak kontatzen dizkio idazleari. Azkenik, sukaldari jarduten du gizonak, eta horretan egiten dizkio txalorik beroenak nagusiak.

        Dena ez zen baina Sidney maratzak paraturikoak jatea. Behin edo behin Marichu jatetxera agertzen dira, hor Basque cooking dago eta. Horra joateari ezin huts egin Ernest Hemingwayk.