Susa literatura - Euskararen Historia txikia Donostian (1800-1998)

«Jaunak: badakizute nik baño obeto, nik gogora ekarri gaberik, zer nolako gorrin txarra erantsi dion gure izkuntza doakabeari zorioneko emeretzigarren mende orrek: irureun da geiago erri galdu ditu euskerak Naparraldean bakarrik; ori, nik dakidala.

Eta oraingoz okerragorik ezpalitz, gaitzerdi. ¿Baña nork ez du nabaitu gaitza gero ta indar geiagoz datorkigula?

Alperrik da orain begi-zabalik ametsetan aritzea. Gu geok gera errudun; geok ondatu degu euskera; geok utzi degu bide bazterrean muñeritua, elbarritua, egoera larrian. Geok, eta ez bestek; geok geren utzitasunaz, geren ezaguera gabez; geren itsumenaz, geren zabarkeriaz; geok, bai, ajolakabetzarrok.»

Hau berria da, euskal intelektuala jabetua dago oinorde hondatu bat daukala esku artean, eta besteak beste, bere kastakoak direla errudun. Ondoren, Mokoroak nazionalismoaren garbizalekeriak euskarari ekarri dizkion kalteak salatu zituen, epel antzean badere:

«Gure euskera maitea, antziñako jauregi zar-zar bat bezela da; egoaizeak astinduta erdi-erorian daukagu; eta euskaldun benetakoak lenbait len nai genduke gora jaso ta egiñalean edertu. ¿Zertan saiatu bear degu lenbizi?... Nere iritzia ematera noa. On da euskera garbitzea, berritzea eta apaintzea; erdel-itzak gure barrutitik berextea, etzait lanbide txarra iruditzen; itz berri egokien sortzalleai ere asko zor diegula uste det.

¿Baño ez ote litzake lenbizi jauregi zar orren ormak osatu, sendotu eta indar-berritu bear? Esan nai det: arrotz usai ta kutsu guztiak gutxika gutxika erabat kendu. Gaineko apainduria, itz berrien asmatzea geroxeagoko lana dala iruditzen zait.

Atera zagun beraz eguzkitara gure izkuntzaren soñeko jatorra.

Liburu zarretan; egoaizeak kutsatu gabeko baserri zokoetan; euskera beste mintzorik ez dakitenen ezpañetan... orra or non billatu dezakegun euskeraren mami berezia, mami gozo, ugaria, gizena ta gu re-gurea.

Mami orri gañeko zotala arroturik eta barrualdea sakon atxurtu ondoren, laster erneko zaizkigu euskerazko milla landare berri; ez ordea, gaurko beste zenbait landare bezin maiskar, ez nere izketa bezin motel; illezkor baizik, munduko landaretik ederrenaren parean ipingarri.»

Euskal Esnaleak lanean jardun zuen Primo de Riveraren diktadurapean ere. Elkarte honek irekitako arrastoan Euskararen Eguna ospatu zen Arrasaten, 1927an. Orduan finkatu zen Euskaltzaleak bazkunaren sorrera. Euskaltzaleak-ek Euzko Alderdi Jeltzalearen babesa eta laguntza zeukan, Donostiako Euzko Gaztediaren bitartekotzaz. Lizardi, Monzon, Hernandorena, Aitzol, Eizagirre, Zubimendi, Arzelus... belaunaldi berri bat bildu zuen elkarteak inguruan, eta egundoko lanak egin zituen Errepublika garaian, batez ere urteroko Egun handi ugariren medioz (Emakume Euskaldunarena, Olertiarena, Bertsolariarena, Umearena...). Mugimendu honek, ordea, eragin urriagoa izan zuen eskolan. Zein ote zen, irakite kultural honen erdian, kaleko giroa?

Bernardo Estornesek Kontabilitate Akademia bat sortu zuen Donostian 1930ean, eta publizitate moduan kartel elebidun zabal bat ipini zuen balkoian, alderik alde. Ez zen publizitate hutsa, Inzagaray kontratatu zuen euskarazko klaseak emateko bertan. Bernardok dioenez, Donostian ageri zen lehen errotulo elebidun handia zen, letra euskal tipokoa zuela, ertzetako apaindurak bezala. Baluke eskubiderik Estornesek halako baieztapena egiteko. Baina ez zen berea izan aurrena, bigarrena baizik. Aitzolek Juan Ignazio Uranga pertsonaia aipatzen du, bertsolaritzaz ari den batean. Errenteriarra zen Uranga hau, Donostian kokatua, eta bere dendatxoan ba omen zeukan, XIX. mendeko azken bi hamarkadetan, txartel bat zioena «Bizartegia. Ile-apainketa». Bata mende batean, bestea hurrengoan, Donostian izan ziren bi kartel, gutxienez, kaleari begira euskaraz idatziak... Uranga honek, «Euskera badijoakigu, Aitzol! Alperrik zabiltzate!» esaten omen zion apaizari. «Alperrik zabiltzate» hori bere apaltasunaren froga baino ez dateke, ile-apaintzaileak lan handia egiten baitzuen, besteak beste, Argia astekariaren erredakzioan.