III

        Mapetan agertzen ez den ur korronte batek Amazonasen ahoraino eraman zituen. Han Ramon Lopez-en barkua utzi eta Belem-etik ibai zabalean gora abiatu ohi den untzi horietako baten pasaiari bilakatu ziren. Mikelek eskuraturiko pasaporte frantsesei esker ez zuten problemarik izan. Tamalez Luisek, hala erabaki bait zuten, ez zeukan brasildarrekin gailegoz mintzatzerik, eta frantsesez nola ez bait zekien, Joxemik, inoiz laguna bistatik galdu gabe, «je ne comprends pas» eta «je ne sais pas» esaten irakatsi zion, portugesez zein frantsesez aritzen zitzaizkiolarik ere.

        Itsasoan segitzen zuteneko inpresioa zeukaten. Lehenbiziko untziak Manaos-eraino eraman zituen, handik aurrera —jadanik ibai ertzetako jendea distingitzen zutela— beste bapore batek, jende gutxiagorekin, gehienak goragoko herri eta herrisketara, beren etxeetara itzultzen zirenak. Baporearen kapitain jende. apala gaizki esaka erabiltzen zuen indibiduo degeneratu bat suertatu zitzaien, eta Joxemik pirañetara —ikusi ez zituzten pirañetara, bestalde— botatzeko gogak erreprimitzen zituen.

        Paisajearen handitasunari begira zoramenak zapaltzen zituen gure bi lagunen pentsamentuak. Ibai bizi bat zen, geografia etengabe itxuraldatzen zuena, bertan finkatu nahi zuen edozein kulturaren arrastoak ezabatzen zituena, bere mila adarrez oihan guztia besarkatzen zuena.

        — Hau ez duk sinistekoa —birritan baino.gehiagotan komentatu zion Joxemik Luisi—. Gezurra zirudik hemen gaudenekoa.

        Goizero, jeikitzearekin, aurreko egunean ziren leku berean segitzen zutela inpresioa jasotzen zuten. Ura, eta argia, eta basoa, hiru elementutan barrena irekitzen zuten bide neketsu bat. Batzutan, urez zamatutako hodeiak urreratzen ziren, eta toldo tipien babesa bilatzen zuten denek, eta minutu gutxi batzuk eta gero, lehenagoko eguzki berak argitzen zuen ibaia, eta lehortzen zen untzigaina, eta mila txoriren heiagoraz zorabiatzen zen adimena.

        Joxemiri, Euskadi ere mundu eskerga haren parte txiki bat zela pentsatuz, begiak humedetzen zitzaizkion. Luisek beroak lurrindutako aire heze tropikala bereganatzen zuen, satisfakziozko irribarrez.

        Arrats aidera, geroz eta gehiago, eltxoez estaltzen zen ibaiaren gaina, eta Joxemi eta Luis, ahalge haien kontra, bi literadun kamarote txikian gordetzen ziren. Isiltasuna ere pairatu ezina bilakatu zitzaien, eta irratia . edozein ondatan, berdin zen— beti piztuta eramaten zuten.

        Hirugarren astean Amatau-ra jo zuten. Hango geldialdian kristauen festa bat ikusi zuten, argizaia urtutako kandelaz jositako gurutze tipi baten inguruan. Paolo zeritzon bertako batek istorio ikaragarriak kontatu zizkien, nola bere aitari lotan zetzalarik ehun-zango bat belarritik sartu zitzaion eta handik ezin atera zezakeen eta muinak jan bait zizkion gizarajoa erotu zen...

        Handik abiatu eta laster, ibai bazterretik gertu pasatutakoan, bi indio, gizon-emakumea, ikusi zituzten, zutik, geldirik, arin jantzita. Baporearen joana begi gogorrez ikuskatzen zuten, areriotasunez. Joxemik bihotza urratzen zitzaiola nabaritu zuen.

        — Akabatu dizkitek, akabatu dizkitek...! —esan zuen, begia haiengandik apartatu gabe, eta mina eztarrian korapilatzen zitzaion—. Anaiak, gure anaiak... bentzitutako anaiak...!

        Hego zein Iparraldeko, Joxemiri Ameriketako indioen desagertu beharra humanidadearen episodiorik negargarrienetarik bat iruditzen zitzaion.

* * *

        Perurekiko mugan ere ez zuten oztoporik izan. Jadaneko Luisek «bon jour» eta «ça va» eta «merci» eskisitoki pronuntziatzen zituen, eta hirurak esan zizkien mugazain zeuden goardia zibilei.

        — C'est jolie, le Perou —esan zuen Jean Lafayette zelako turista frantsesak, euskaldun azentoaz, sinchisen aurrean, eta hauetako batek hortz artetik txistu eginik «mierda pa ti, cabrón» egotzi zuen.

        Perun bidaia gogorrago bilakatu zitzaien. Marañón-etik gora noizpait Iquitos-a iritsi ziren, gero handik kamioz behar zutela adierazi zieten, baina Ornaguas-etik hurbil autobusa geiditu zen eta arrankatu zedin emaniko orru eta ostikoak oro alferrikako gertatu ziren. Zurezko maletak, oiloak, koltxoiak, platano mordoak, burdinezko oheak eta patata zakuak zeramatzaten nekazariekin batera oinez ibiltzeari ekin zioten umore tristean.

        Marañón eskubitara utzi eta Ucayali-ri jarraitu zioten. Nekazari mesfidatu batek Atalaya-ra nondik edo handik aste bitan heldu zitezkeela esan zien, eta haiek horretarako jakiez zamatu ziren, baina bi ezik bost ere behar izan zituzten hartaraino. Egun ale haietan nahi baino gehiago sufritu zuten, oihan mospelean galdurik, zenbait egunez giza arrastorik begiztatu gabe. Egarria tormentu bilakatu zen, eta behar ez zen lekutik edan zuelako koliko txar batek bomitoka erabili zuen Joxemi pare bat egunez. Ez zeramaten hartu eta hitzetik hortzera sendatzen zaren halako medizinarik, eta itxoitia baizik ez zitzaien gelditzen. Bibereak eskastuta zebiltzen, eta gose gau batez Luisi «ez duk gehiegi jan behar; txarra duk» intentzio onez esatea gogoratu zitzaiolako parretan lehertzeko zorian gelditu zen Joxemi.

        Atalaya-tik goiti Tumbo ibaiak egiten du bidea, Puerto Prado-raino, handik berriz Ene ibaia, eta gero Apurimac. Apurimac-en bazterretatik egun batez ibili ondoren mendira jo zuten, San Miguel-era, non euskaldunak bizi omen ziren komentua kokatzen bait zen.

        Hara bitarteko harridi batetan kaxkodun gizon-andere bikote bat aurkitu zuten, odol idorra erakusten zuen txuriz jantzitako gorpu gazte baten aurrean negarrez.

        — Huahuachallaytam cay supayp a huahuancuna huañurachiscca, Ignacio —esaten zuen andereak, aiaiaika—, imanasccan sacciruhuanqui, pitac pachachihuancca, micuchihuancca... (Debrukume horiek Ignacio hil didate, nire semetxoa, zergatik utzi nauzu, nork emango dit jatekoa, janztekoa...)

        Aitzinxeagoko atso ikarati bati Luisek galdetu zion:

        — ¿Qué pasó ahí?

        — Runa huañucchicci runa —erantzun zion atsoak sententziatsu eta burua makurtuz jarraitu zuen. (Jendeak akabatzen du jendea)

        Aurrerago jende gehiagorekin topatu ziren, eta beldurra eta ikusmina nabarmentzen zitzaizkien aurpegietan. Joxemi ez-eroso sentitzen zen jende normaiaren begirada inkisitibopean; lehenbaitlehen armak hartu eta handik aldegiteko gogoa sentitu zuen.

        Espainolen komentuagatik galdezka-galdezka, San Miguel-a sartu gabe, etxe zahar, urdinska, pisu baten aurrean gertatu ziren. Itxuraz ez zen inor bazterretan, halabaina ate nagusia zabal-zabal eginda zegoen.

        Sartu eta gelatzar batetako lurrean bakar-bakarrik jarrita zegoen berrogei urte inguruko gizona berehala ohartu zen, haien presentziaz, eta fijo begiratu zien, gero esateko:

        — Ayau!

        — Aupa! —erantzun zuen Joxemik, gizon harek konfiantza ematen bait zuen-; oiga, ¿no es ésto el convento de San Francisco Javier?

        — Sí...

        — Y, ¿está usted solo?

        — No; estoy acompañado.

        Gure lagunek, inor ikusi ez eta, ez zuten entenditu.

        — Y el padre Manu, ¿no está? —galdetu zuen Joxemik.

        — Aita Manu lehengo astean afusilatu zuten —erantzun zuen gizonak, eta aurpegia ez zitzaion batere itxuraldatu.

        Joxemik eta Luisek apur bat izututa elkarri begiratu zioten.

        — Eta zu nor zara? —galdetu zion Luisek gizon misteriotsu hari, eta aldi berean gelara pixka bat gehiago sartu zen, erdi lasapidean, erdi ofentsiban ba-_ daezpadaere.

        — Ni Patricio naiz —eta gizonak adiskidetasunezko seinale bat egin zien pasatu zitezen, eta erantsi zuen:— Laguna.

        — Zer gertatu zaio, bada, aita Manuri? —galdetu zion Joxemik, eta Luis eta biak azkar jarri ziren lurraren hautsaren gainean.

        — Denak hil zituzten. Bost apaiz bizi ziren hemen, eta denak hil zituzten —Patricio geldi mintzatzen zen, ele bakoitzarentzat leku bat utzirik—. Aita Manu, aita Policarpo, aita Patxi, aita Mateo eta aita Lopez de Gereñu. Mateo peruarra zen, Cuzco-koa. Beste lauak, euskaldunak.

        — Baina nola hil, zeinek hil ditu?

        — Zeinek hil? Marinoek.

        Patriciok alboan zeukan huallquitik koka ale batzuk hartu zituen, lagunei eskaini zien —ezetz esan zuten, biek, jan minaz ahaztuta—, eta ishcupuruko hautsez lagundurik chacchatzen hasi zen.

        — Hemen izan zen, edo non, edo zer...? —Joxemiri Patricioren egonarria gehiegizko gertatzen zitzaion.

        — Aita Polikarporekin hasi zen dena. Berak ekarri zituen hona senderista batzu; jana eman zien, eta babesa... Sei egunez eduki zituen. Aldegin behar zutenaren bezperan etorri ziren marinoak. Ni ez nintzen hemen, horregatik salbatu nintzen. Alditan azaltzen naiz bakarrik, nire komunidadean aritzen bait naiz. Ez naiz beren laguna, horregatik hilko nindukete. Baina, kanpoan nola nintzen. Jakinaren gainean etorri ziren soldaduak hona, norbaitek abisu emanik. Asko etorri ziren. Senderistak ez ziren erresistitu, konprenitu zuten. Batek bakarrik, tiro batzu egin zituen, baina ez zion eman inori ere. Marinoak kuntur bezala zetozten. Aita Policarpo, aita Patxi, zaharrak izanda ere, oso gaizki erabili zituzten. Eliz-gizonak gainera. Ez ziren inorekin urrikaldu. Gazteak era basatian torturatu zituzten, gero ametrailatu zituzten. Eta, apaizak ere bai —pausa bat egin nahi izan zuen Patriciok kokaren dastatzeko, baina Joxemik galde-keinu azkar batekin eragotzi zion—. Aita Manu oso laguna neukan. Urteak pasa ditugu bata bestearekin. Harek erakutsi zidan euskaraz mintzatzen. Euskadira itzuli nahi zuen. Euskalduna zen.. baina bertakoa ere bai, gure jendearen laguna, ketxueraz hagitz ongi mintzatzen zen. Harahuiak kantatzen zituen. Harek, bazeukan susmoa. Horregatik esan zidan, ezer gertatuta ere, kontaktua Tanzanian zegoela. «Patricio, esan zidan, Euskal Herritik bi lagun etorriko dituk, eta haiei pasako diek...»

        Segidan Patriciok mendi haietan agituriko beste gertakizun triste batzuren berri eman zien. Herenegun bertan Maximo Sulca, mendian bizi zen Ilama-zaia, eta inork zergatik ez zekien, nola detenitu zuten, etxean torturatu, eta orain desagertutzat nola jotzen zuten, eta nola probable zen handik laster edozein amiltegitan hilik agertu zedin. Zuela hilabete bi San Miguel-en bertan Rosinda Quispe izeneko hamalau urteko sipascha hil baino lehen nola bortxatu zuten eta bularrak moztu zizkioten. Mendi-mendiko komunidadeetan armadakoak nola ibiltzen ziren, nekazari pobreei jakiak eta arropak eskaintzen, jende ezezaguna salatu zezaten. Eta zein biolentzia eta miseria...

        Joxemi txit inpresionatzen zen halako kontakizunekin. Euskaldun gehienek bezala, sentsibilidade berezi bat zeukan errepresioari buruz, zeren eta txakurrek aski lagunik akabatu zioten, eta Jesus bere anaiari pelota tiro batez begia saltarazi zioten, eta berari, zuela hamar jirte atxilotu zutelarik, hatzazaletan zotzak sartu zizkioten eta buruan plastikozko poltsa bat ipinita behin eta berriro konortea galerazi zioten.

        — Gauza txar asko gertatzen ari da —esaten zien Patriciok—, eta gorroto handia dabil.

        Gero zorro batetik patata erre batzu atera zituen eta lagunei eskaini. Haietatik bai hartu zuten Luisek eta Joxemik, zeren nahiz azken egunetan apenas patata baizik ez zuten sabeleratu, goseak harri kozkorrak samurtzen ditu.

        Patriciok, polliki bazen polliki, mihia deskantsu gabe zerabilen.

        — Errua espainolek dute. Erruaren erroa. Haiek hasi ziren gauzak eramaten, gure lurretatik, haiek hasi zuten ebasketa. Gure semerik onenak hil zituzten, gure alabarik onenak bortxatu zituzten. Gero sortu zen jende bat ez hemengoa eta ez hangoa, eta haiek egin zuten independentzia; guk ez dugu independentziarik; guretzat independentzi horrek ez du ezer esan nahi, mina esan nahi du, geure kultura ez galtzearren ahalegin handiak egin behar ditugula...

        Mintzaera gozoa zuen Patriciok; Joxemik mokadu ttikitan jaten zuen eta Luisen betegalak oso zabalik zeuden.

        — Aita Manuk erakutsi zidan, euskaldun batek esana: «Jainkoak odola ixuriz salbatu gaitziken, eta guk ere odolik ixuri gabe ez diagu aberririk askatuko».

        — Bai, hori Atañok esan zuen —esan zuen Joxemik.

        — Aita Manuk —esan zuen Patriciok— bihotz handia zeukan.

        Luisek hasperentxo bat askatu zuen. Joxemi Tanzaniarekin ari zen pentsatzen. Kanpoan hotsak aditu zituzten. «Txakurrak...!» «Xux!» —agindu zuen Patriciok-; tori...» Harlauxa baten azpitik pipa bat eta kañoiak moztutako eskupeta bi atera zituen. «Ez egin tiro, ba!». Bi sinchis besterik ez ziren. Bat sartu zen gelan, eta Luisek otx! egiten ere ez zion utzi; seko erori zen, hilda beharbada. Kolpe hotsean bestea sartu zelarik, bost zulo beltzek apuntatzen zuten.

        — No me maten, yo me mandaron, yo...

        — A tu hermano matarías, si pudieras, cabrón —esan zuen Patriciok, eta pistolaren kulataz terribleko lepokoa jo zion—. Jaku kayninta! (Goazen hemendik).

        Armak harlauxapean utzita irten ziren handik. Gero San Miguel-en autobusa hartu zuten, Limarako. Patricio isilik zihoan; bazekien orain, bueltatu nahiagatik, aurrera segitu beharko zuela; berak ere, komunidadetik hirira aldegindako lagunek bezala, aurrerantzean mendiarekin amets eginez konformatu beharko zuela. Zimur ilun batek kopeta erdibitzen zion.

        Liman denbora gutxi galdu zuten. Luisek eta Patriciok goiz bat iragan zuten bigarrenarentzat arropa berria erosiz eta llanqueen ordez zapatilak. Patriciok dena eramaten zuen, txintik atera gabe.

        Anartean Joxemik —betaurreko beltzez, loredun alkondaraz, arranditsu, yankeen irudiko— telefono dei garesti pare bat egin ondorenean bileteen asuntoak konpontzen zituen. Tanzaniaraino abioiez joango ziren, lau etapatan: Lima-Manila, Manila-Yakarta, Yakarta-Sri Lanka eta Sri Lanka-Dar-es-Salaam. Dar-es-Salaam-en norbait —zeinarengandik bakarrik zekiten oinetan zapata gorriak eta eskuan Le Monde eramango zituela— zai izango zuten.

        Patricioren bisetarako ez zen problemarik izan, aita Mateoren pasaporte peruarra guztiz legala bait zen, eta fotografiaren trukatzea joku bat izan zen.

        Bazkalondo batetan aireatu ziren. Motorrak martxan jarri zirelarik, Patriciok «achachau» txutxurlatu zuen, eta gero bidaia guztia aurrera begira eta prediku ulertezinak esanez igaro zuen. Beharrik halako batetan Luisek galdetu ziolarik:

        — Zergatik esan zenigun, komentuan, ez zinela bakarrik, bakarrik zinelarik? —ketxuarrak erantzun zion:

        — Ez nintzen bakarrik: Han ziren patatak ere.

        Luis onetan jarri zuen Patricioren esanak, eta handik aurrera bere eskakizun inposibleekin azafata bat baino gehiago erdi-txoratu zuen. Joxemi euskaldunek Ameriketako historian izan duten presentziaren balantze bat egiten entretenitzen zen:

        — Lope de Agirre eta besteren bat kenduz gero, traidore asko izan da gureetatik. Eta bertako pobreen aidera lerratu direnak, hemen kabitzen dira, hemen...

        Eta bostekoa altxatakoan alboko lagun pakistandarra edaten ari zen tearekin arras bainatu zuen.

        Gero lokartu zen, burua proiektuekin dantzan zeramala. Handik ordubetera Itsaso azaldu zitzaion ametsen batetan, «esaidazu, esaidazu ni maite nauzula» eta geroago hala ere pentsarazi zioten beste disparaterik franko esaten ziola.