—5—

Bertze norabait igorriko omen dute oraingo zuen kapitaina. Norbaitek sarjentari galde egin, eta hark baietz, berriak eragin dion pozaren kukutzeko eginahalik tipiena ere egin gabe. Kapitainak berak baieztatu dizue: Cartier deritzan bertze kapitain bat jinen zaizue laster nire ordezko.

        Indotxinatik ezagutzeaz harrotu zaizue sarjenta. Parte txarrekoa haren alegrantzia, aldi makur baten iragarpena: Lana zer den ikasiko duzue hemendik goiti, alfer horiek. Fini duk utzikeria, fini duk lazeria. Benetako soldadu bilakaraziko zaituzte. Nahi izan duzuena egin izan duzue orain arte, baina fini duk hori. Diziplina behar duzue eta, zalantzarik gabe, Cartierrek emanen dizue. Baduk garaia.

        Hitz horiek zuri beha erran dituela iruditu zaizu. Paranoia hutsa ote?

        Astebete geroago heldu da.

Lo-tokien aitzineko ordokian elkarrarazi zaituztete. Bertze deus baino lehen, banderari egin diozue aintza. Mintzaldiak hasi dira ondotik. Dergaud kapitainak hitz egin du lehendabizi. Zuek manatzea zein ohore handia izan den berarentzat erran dizue, zein soldadu bulartsu, zintzo eta hautak zareten. Etxera itzuliko dela jakinarazi dizue eta nahinon izanen delarik oroimenean izanen zaituztela.

        Sarjentari behatu diozu une batez, Dergauden eleek harengan zein eragin duten asmatu nahian. Burua tente du eta bisaia harrizkoa, itxuraz.

        Txaloka hartuko zenukete kapitainaren solasa, baina giharrik higitu gabe segitu duzue.

        Cartier kapitainaren aldia heldu da.

        Dergaud baino zaharxeagoa izanagatik, gaztea duzue oraino. Txapel gorriak aditzera ematen du argiki nondik datorren.

        Lehenengo eta behin, egin lana eskertu dio Dergaudi. Hark bezala, gerla lehenbailehen fini dadila desiratu du. Zorigaitzez, gerla ez da berez finituko, iragarri du. Guk irabazi beharko dugu, bertzela ez da lurralde dorpe hauetan bakerik izanen. Terroristek gerla nahi eta behar dute, begi-bistakoa duzue hori, aski duzue Indotxinan gertaturikoa oroitzea. Handik joan ginen, galdatu zitzaigun bezala, baina gerlan jarraitzen dute. Askatasunik gabe bakerik ez, eta terroristek horixe dute gorroto, bai han eta bai hemen ere. Horrexegatik ari dira gure aurka, Frantzia baita askatasunak munduan duen sinbolorik nagusiena. Horixe defendatzen ari gara: askatasuna, demokrazia, zibilizazioa eta aitzinamendua. Gure bizimoldearen funtsezko osagaiak, bere oinarriak. Ez ditugu aberkideak barbaro odolzale batzuen eskuetan uzten ahal, hiltzeko lanjerrean, etxetik irteteko lotsaz.

        Aldatu egin da sarjentaren begitartea, argitu egin zaio, kapitainaren hitzak entzun ahala. Zurea ere aldatu da. Ilundu egin da. Erretolika hori ezagutzen duzu, maiz entzun duzu, antzeko eleez emana, gainera. Horrelakoak irakur daitezke kasernara heldu ohi diren egunkarietan. Aljer datorkizu burura, zerbitzu sekretuetakoei zure kontzientzia-arazoa azaldu zenien eguna.

Cartier heldu denetik lanpetuagoak zarete. Goizez, ariketa fisiko azkarrak eginarazten dizkizue, edota ibilaldi luzeak; tiro entseguak, arratsaldez. Solasaldiak ere egiten dizkizue noiztik noizera. Kasernatik landa eramaten zaituzte. Inguruko muinoetarik batera iganarazi eta goian bere inguruan bilarazten zaituzte. Zuen betebeharrak zerrendatzen ditu, etsaiaren borroka-bide eta azpikeriak nahiz ahuleziak. Frantziako historia loriatsua ere aipatzen dizue, mundu zibilizatuari egin ekarpen nabaria. Bere ustez, alimaleko zorra diote mundu osoko hainbat lekutako jendeek. Europan, Asian, Ozeania, kontinente orotan badu gutienik zordun bana errepublikak. Afrikan ere bai, jakina. Aljeria osoa legoke eskualde hau bezain gibeleratua, frantsesen urtetako lan gaitzagatik ez balitz. Hemengo lur mortuen gisakoak lirateke bertze eskualdeetakoak, alorrak landu eta paradisu bilakarazi zuten kontinentetik (hitz hori erabili du) etorri laborari tematsuengatik izan ez balitz. Ez legoke ez laranja edo zitroinik, ez molde anitzeko fruitu eta barazkirik, ez lerroka ezarri olibatze eta mahastirik ere.

        Mirakulua guhaurek egin dugu, harrotzen da. Ez dugu nehork suntsi dezala onartuko. Are eta gutiago gaizkile talde batek. Asasino haietatik hemengo jende onak begiratzera jin gara, bakearen ezartzera, eri direnen sendatzera eta gose direnei hazkurria ematera, baita haurrak eskolatzera ere, beren aita-amak bezain ezjakin eta zikinak izan ez daitezen. Eskola eta ospitaleen eraikitzeko gaude, hemengoen laguntzeko. Ez ahantz hori, nahiz eta kontrakoa aditu. Ez eman kasurik aberriaren izena lohitzen dutenei, ahotan hitz potolo zenbait harturik. Askatasuna, justizia, berdintasuna, errepublikaren funtsezko oinarriak dituzue, eta nehork ez daki hori Frantziako Armadak bezain ongi. Intelektualek baino hobeki seguru. Zorigaitzez ezagutzen ditut eta, sinets egidazue, hemengo zernahi laborari baino ezjakinagoak dituzue. Aise mintza daiteke giza duintasunaz Montmartreko kafetegi batean jarririk. Mundua alda daiteke, whiski bat eskuan eta aitzinetik iragaiten diren emazte ederrei beha. Baina guk badakigu hemen deus ez dela haiek uste bezain erraza. Guk ez diegu ideia batzuei aurka egiten, asasino gupidagabe batzuei baizik. Parisen gozoki direnei axolarik ez zuzen edo oker diren. Erraten dutena erraten dutela, berdin jarraituko diote beren bizimolde erosoari, berdin joanen dira zinemara edo dantza egitera, berdin bilduko dira beren ahaide eta adiskideekin. Guk ez bezala, horiek ez dute hiltzeko lanjerrik...

        Paraxutista baten erretolika, zinez. Hemen zaudenetik ez duzu zure burua behin ere lanjerrean ikusi. Felagak mendietan daude nonbait, baina egundo ez zaizkizue agertu. Benetako lanjerra sarjenta duzue, hori baita zuen barrandan egoten dena.

        Harroturik dabil Cartier kapitaina jin denetik, bere buruaz segurago. Erasia egiten dizuelarik, nehoiz baino biziago egiten dizue. Eta gisa berean jokatzen du manuak ematean. Lehengo kapitainaz azkenean libraturik, dizuen herraren benetako tamaina agertzera menturatzen da, deus kukutu beharrik gabe. Oihu koleratu eta sakreez landa, jo ere egiten zaituzte. Bulkatu egiten zaituzte edo ukaldika hartzen. Merezi omen duzue. Hobeki bere koskorrekoak biltzea, terroristen balak baino. Eskertu beharko zenizkiokete. Haatik, egunez egun gorrotagarriago zaizue. Ez orori baina. Batzuen ustez, zuena da sarjentaren jokamolde bortitzaren errua. Diotenez, diziplina ezinbertzekoa du armadak, eta, beraz, ukaldiak eta zigorrak zorioneko diziplinaren berme dituzue.

        Arratsaldeko tiro-ariketaren ondotik, kartetan, gutunak idazten edo solasean ari zaretelarik, lo-tokira agertu zaizue. Sarjentaren arribatzea iragarri du ahots batek. Bolaluma utzi eta airean zutitu zara. Antzera jokatu dute zure ingurukoek. Aulki, mahai eta ohantzeen higitzeak eragin zalaparta jabaldu delarik, Polleten soinua argiki aditu da barne osoan.

        Edith Piafen kanta zahar bat jotzen ari da. Begiak hetsiak, bere eskuina goiti eta beheiti doalarik eta bere ezkerreko eskua baxuen erritmoa sendotzera entseatzen delarik, tresnatik ateratzen den doinurako baizik ez du belarririk.

        Zuzenki joan zaio sarjenta heldu berria. Fitsik erran gabe, zangoa altxa eta ostikoa jo dio soinuan. Auhen luze eta mehea aditu da, hauspoak gorde haizea emeki baina tai gabeki aterako bailitzan. Polleten sorbaldei estekatu uhal biek ezin sarjentaren ostikoa eraman eta bakar batetik dilindan gelditu zaio, lurreraino luze.

        Gorra haiza? Nehork ez dik erran zutitu beharra dagoela zernahi aitzindari agertu orduko?

        Pollet tente-tente dago, aitzina behatzeko eta bere aldamenean datzan soinu zaurituari kasu ez emateko eginahalean. Sarjenta ez zaio urrikaldu. Erasiari darraio jo eta su: Laborari aluak. Hobe huke etxean, oilar, behi eta gainerako kabalekin batean. Hori duk hire lekua. Ez diat konprenitzen nola errepublika entseatzen den hi soldadu bilakaraztera. Debaldetan duk!

        Malkoak lerratu dira Polleten masailetan beheiti.

Kamioiak urrundik entzuten dira. Haizea ibiliz gero, kilometro batera entzuten dira, hain da ozena haien azantza. Batez ere, kasernarako patarrari ekitean; batez ere, zama handia eramaten dutenetan. Nehork ez die kasurik ematen, haatik. Anitz izaten da egunero. Soldaduen nahiz janari eta munizioen garraioan ibiltzen dira eta usatuak zarete haiek iragaiten ikustera. Gaur, aldiz, haien ibilerari jarraitu diozue denek (zuek nahiz hemengoek), presoak dakartzatela aditurik.

        Hiru kamioi eta jeep bat datoz, Cartier ororen buru. Gidariaren aldamenean dator eta irratiaz arduratzen den soldadua dakar gibelean. Antena luze-malgua apaltzen eta harrotzen da aldika, ibilgailuaren mugimenduen arabera.

        Baratu diren arte ezin kamioiek dakartena hauteman. Inguruan pilatu zaizkie jendeak jakin-minez. Rivette sarjentak ere ez du ikuskizuna galdu nahi, eta Cartierrengana doa. Agurtu eta solasean hasi dira. Kapitainak besoak luzatu ditu kamioiei buruz. Hara doa sarjenta, soldadu batzuei deika. Kapitainak seinalaturikoa inguratu dute, sarjentaren manuei jarraiki. Rivettek berak ireki du kamioiaren gibelaldea. Jendeak poxi bat aitzinatu dira, presoekin batean etorri begiraleak ere bai, beha daudenek eskuetatik erauzi nahi ote dizkieten beldur.

        Lasai, Rivette, ikus dezatela ongi, deiadar egin dio Cartierrek sarjentari. Ikus dezatela Frantziaren aurka egiten dutenen akabera.

        Erpuruak gerrikoan, zetazko zapi urdin argia lepoan eta betaurreko beltzez, zutik jeep ondoan, kapitainak ez die presoei begirik kentzen. Nehork ez.

        Eskuak estekatuak eta zapi bana begietan, jaitsarazi dituzte. Jaurtiki egin dituzte kasik. Horregatik, behaztopa egin eta erori egin dira batzuk. Molde makurrean erori, gainera, zutitzera lagundu behar baitituzte, oinazezko oihu batean lurrean dautzalarik.

        Gazteñoak dira, agureren bat bada ere haietan. Irainka eta sakreka hartu dituzue.

        Begietara so egin diezun arren, ezin pentsatzen ari direna hauteman. Horma bana dute behakoan. Haurtzarora zaramatzate, aitonak kalitu eta etxean zuen azeri disekatua oroitarazten dizute. Orenak iragan ohi zenituen bilo gorrixkako animaliari beha, kristalezko begiek kukutzen zuten sekretua asmatu nahian.

        Bi multzotan banatu dituzte. Alde batean lau lagun ezarri dituzte, bertzean gainerakoak. Zuen lo-tokitik hurbil den biltegira eraman dituzte laurak, oraingo DOPera. Bertzeak han berean utzi dituzte, kateaturik eta denen begi-bistan.

        Mazella datorkizu. Elkarri behatu orduko badakizu adierazi nahi dizuna. Gorritu ere egin zara poxi bat. Zureganako interesa eskertu diozu. Adiskide harrigarria Mazella. Behin ere ez diozu Artolaz edo Villan sentitu zenuenaz hitzik egin, baina gai izan da presoen ikusteak eragin dizun egonezinaz jabetzeko.

        Lo-tokira itzuli zarete, nor bere eginkizunetara. Amarentzako gutuna bururatu duzu, ustez. Alta, osorik irakurritakoan, istantean ohartu zara ez dela igorri nahi diozuna. Presoak aipatu dizkiozu. Pusketetan xehatu eta bertze bat idazteari lotu zara. Amak ez du kezkaraziko duen ezer behar, aski kezkaturik egonen baita gerlatik heldu albisteak aditurik. Aitak betidanik eragin dion arrangura ahantzi gabe.

        Bere baitarako gorde nahi izan du beti, baina samina, amarena bezain bizia izanik, nekez kuku daiteke. Aitaren haserre bortitzak, lagunekiko parranda eta besta finikaitzak, arrazoi andana ukan du grinaturik izateko. Eta ukanen du oraino, nahiz eta, zuk egiten diozun bezala, hark ere zuri hainbat kontu isildu. Etxe berean bizi zinetenean ere, antzera jokatu ohi zuen.

        Behin batean negarrez hipaka kausitu zenuen eskolatik itzulitakoan. Malkoen bistak beldurtu eta ea zer gertatzen zitzaion galde egin zenion.

        Deus ez, ihardetsi zizun. Emazte kontuak.

        Aita, ez dea hala?

        Baietz erran zizun ahoa ireki gabe.

        Hortaz, zer egin behar duzu?

        Zer egin dezaket?

        Igor antzaren ferratzera!

        Jainkoaren aitzinean agindu nion bere anderea izanen nintzela herioak biak banatu arte, eta horren egiteko asmoa dut. Gizon ona duzue aita, beltz pairaturikoa. Konprenitzekoa egiten duena egitea. Nazien eskuetatik iragana duzu, kasu! Gurutze hori egokitu zitzaion, niri bere samurraldien pairatzea egokitu zaidan moldean.

        Baiki, nork bere gurutzea eraman behar. Zuek, sarjenta. Presoek, eskumuturrak urratzen dizkieten sokak eta zuen irain, ukaldi eta mespretxua. Beharbada, hemengoen ezaxola izanen da haientzat mingarriena, nola iragaiten diren beren paretik behatu gabe, ikusezinak bailiran.

        Nehor guti da ikusezina, itsu batentzat ez bada. Oroimenen harira, itsurik itsuena zu izan ote zaren susmoa piztu zaizu, kamerarik gabe deus ikusten ez duten zure begiak amari idatzi lerroetan galdurik dituzularik. Gogoeta ilunen matazan atxikirik sentitzen duzu zeure burua, bertze ezer pentsatzeko ezgai, haurtzarorainoko luzeak diren lokarriez askatu ezinik. Kifi pipatu izan bazenu bezala, mundua bat-batean gelditu eta mututu egin da: zure hausnarketa motelaren karranka baizik ez zaizu heltzen. Aspaldi gertatu eta egundo garrantzitsuak iruditu ez zaizkizun kontuño batzuk darabiltzazu, horietan bailitzan zure biziaren funtsa.

        Biharamunean, bezperan utzi lekuan daude presoak. Oren guti batzuk bertzerik iragan ez izanagatik, nabarmenki okertu da haien egoera. Burumakur dira, lurrari atxikia soa, unatuegiak buruaren goititzeko. Gosarira bidean ikusi dituzu lehen aldiz. Aise ohartu zara haien egoeraren makurraz. Eginahal alimalekoa eginik, noizik eta behin zuen aldera burua higitu haietarik batek, eta zerbait erraten du. Zauden lekutik ezin jakin zer dioten, baina eginen zenuke ur galde ari direla. Zer bertzela? Mendietan goiti gozoki doan eguzkiak, zurbila izan arren oraino, badu aski indar preso ahulduak poxi bat suspertzeko. Hari buruz higitzen dute begitartea.

        Gaur zaindariek ez dute nehor hurbiltzera uzten. Guti entseatu da, bazter batetik kopetilun behatzen dieten ahaide bakan batzuk, emazteak ia denak. Auhen luze-apala darie, protestakoa baino gehiago, senar eta semeei igorri azken agurra. Hilzorian dagoen zakurrarenaren gisakoa. Otoitzean ere izan daitezke, mirakulu baten galde. Ura erregutuko diote beren jainkoari, ihurtzuria zapart dadila beren gainean. Zeruari so egin diozu. Oskarbi. Nehondik ere, egoerarik hoberena mirakulu baterako, lainoturik balego ez bailitzateke harrigarria euriaren hastea. Bibliaren hainbat pasarte oroitu zaizu. Bai, zuen jainkoak errazki eginen luke, nahi izanez gero. Hemengoenak ere bai? Harkiren bati galde egiteko tirria sentitu duzu, ez baitakizu Koranen mirakulurik ote denetz. Erlisioneak ez bezala, amak nahinon dituzu funtsean berdinak. Horko horien malkoak (ez duzu ikusten ahal, baina seguru zara zotinka ari direla) eta amaren masailetan oroitzen dituzunak berdinak. Iturburu bera dute munduko ama ororenek. Maitasunezkoak bezain oinazezkoak dituzu ama eta seme-alabak estekatzen dituzten loturak.

        Benetako maitasuna nehoiz ezagutu ote duzu? Zure kideek kontaturikoak oroimenean, ezetz erranen zenuke, hain dira hitsak beren istorioak. Erotu ere egiten dira batzuk amodioaren kariaz. Eroaldi horietarik zenbaiten lekuko nahastua izan zara. Etxean utzi emaztegaiaren gutuna bildu, bertze norbaitekin ibiltzen hasi edo ezkonduko direla irakurri, eta beren onetik landa dira istantean.

        Mahaiko muturrean jarririk zaude lagunekin, eta kafea pasa diezazuten igurikitzen duzularik, ezin eguzkipeko preso egarrituak ahantz.

        Bertzeak okerrago egonen dituk, ohartarazi dizue Polletek, bezperan kapitainak hautatu laurak solasera ekarriz. Gaixoak! gaineratu du, zuen artean sortu isiltasuna pitzatzeko asmoz, zuk uste.

        Gaixoak? Gaixoak hilak, ez bertze nehor, haserretu zaizkio. Asasinoak dituk. Ez dituk ongi izanen, baina bizirik dituk bederen!

        Hobe liketek horiek ere hilik.

        Azkena mintzatu denarengana itzuli zarete, zehazki zer erran nahi duen konprenitu ezinik.

        Nihaurek horixe nikek nahiago, denik eta zalantza tipienik gabe.

        Nola erran dezakek hori? harritu zaizkio. Hi ez haiz torturatua izan, hortaz, zer diok?

        Ez, baina anitz torturatu ikusi behar izan nian bulta batean. Bazakiat nola irteten diren galdaketa horietatik. Irtenez gero, noski.

        Komunista haiza?

        Ikasketarik ez duen laborari xume bat nauzue, baina ez nauk gor edo itsu.

        Gu ere ez.

        Ez? Aditu duzue zerbait bart? Bedera-bedera behatu dizue.

        Ihardespenik ez.

        Nire amets gaiztokoak izanen dituk aditu ditudan oihuak, beraz.

        Baliteke, dio Sadoul zuen kideak, mintzagaiaz bertze egiteko asmo argiaz. Aljertik iragan eta gero gaizki lo egiten duzu, baina, hark aipaturikoa entzun ez baduzu ere, sinetsi egiten diozu. Nola ez sinetsi kanpoan daudenak ikusirik? Zernahi sinetsiko zenuke. Denen bistan hala badarabiltzate presoak, zer ez diete eginen lekukorik gabeko barne batean? Solastatu denaren alde egin beharko zenuke. Mutu zara haatik. Debaldetan litzateke. Zure aurka lirateke bertze soldaduak, Aljerren Artolaren aurka izan ziren molde berean. Bitxitzat jotzen zaituztelakoan zaude, nahiz eta zuri nehork ez aitortu. Gutitan mintzatzen den norbait zara zure kideentzat.

        Egun osoz entzun duzu gosariko solasa zure baitan. Torturaren oroimen tematsu horrek ezertarako ez duela balio jakinik ere, ahanzteko eginahalak egin behar. Horrenbertze ikasi zenuen Aljerren. Han zein hemen, behaztopa anitz horretarako: presoak diren lekutik iragan behar da noranahi joateko kasernan. Zure buruari galde egin diozu anitzetan zeren kariaz ezin duzun jokatu bertze soldaduek bezala, inguruko izugarrikeriei itsuarena egin eta biziaz ahalik eta gehien gozatu. Horrezaz hausnarrean, konprenigarria zaizu bertzeek zutaz duten iritzia. Sindrome baten menpeko zara, patologia arraro baten pairatzaile. Sisiforen sindrome izendatu duzu zure artean, ez baitakizu izen zientifikoa duen. Dena den, izen horrek libururen batean behar du. Freudek aipatuko zuen nonbait, Edipoa edota intzestuaren tabu unibertsala aipatu zituen bezala. Harrigarria nola zure-zureak diren afera batzuk ahazten zaizkizun eta bertze batzuk (munduaren ibiltzeari dagozkionak, hain justu) etengabeki oroitzen.

        Izan ere, horixe baitzara, munduaren zama bere sorbaldan daraman zorigaitzekoa. Irrigarri dakusazu zure burua. Horrela ikusiko zaituzte bertzeek ere, baldin eta haientzat ikusgai bazara. Sarjentak baizik ez zaituela ikusten iruditzen zaizu batzuetan. Batez ere, zuhaitzetik dilindan zen zakurrari argazkiaren egitea errefusatu zenuenetik. Orain neke zaizu hain ausart jokatu izana ulertzea. Munduko bekatuak ezin nehork osoki ikuzi. Jainkoak berak gizon bilakatu eta hil behar izan zuen horretarako, ahalguztiduna izanagatik.

        Aste Santuan hainbertze aldiz aditu pasioaren gertakari bat duzu gogoan bereziki. Gurutzean handizki pairatzen ari zen Jesukristok egarri zela erran, eta soldaduek ozpinez busti belaki bat aho parean ezarri zioten, kanabera baten puntan, edan zezan. Bete da dena, erran zuen edandakoan eta azken hatsa eman zuen.

        Antzera jokatu du sarjentak, Cartierren manuz, zuk uste. Hala ere, ura eskaini die, ez ozpina. Ontzi bat bete ur pasatu die presoei ezpain ondotik eta, haiek edatera egin orduko, sarjentak gibelarazi. Horrela behin eta berriz. Aitortzeko prest dagoenari emanen dio soilik.

        Ezin jakin preso egarrituek ulertu ote duten, nehor ez baita mintzatu. Ezin jakin denak terroristak ote diren. Hildakoetarik anitz errugabe dela argi dago, beren duar-herrixketatik irten ez diren laborari eta artzain xumeak. Felagak ez badira, ez dutela ezeren lotsa izan behar ziurtatzen zaie, baina eguzkipean hiltzera doazen horiek errugabeak dira, ez dakite deus. Zernahi eginen lukete ur poxi baten truke. Zuretzat begi-bistakoa dena, ez da, nonbait, zuen aitzindarientzat.

        Terroristen berrien bila baino gehiago, mendekuaren bila ari dira menturaz. Hemengo mendi eta mortuetan jasan dituzten porrot mingarriak ez ezik, Indotxinako hondamendia ere mendekatu nahi dute. Bertzela sadiko hutsak lirateke, etxetik landa iragan urte anitzetan plazer xumeak erdietsi ez, eta bertze batzuk kausitu behar izan dituztenak. Litekeena, zure ustez, sarjentaren begitartea ikusirik.

        Kapitaina haratago dago. Ezin haren bisaia sarjentarena bezain argiki hauteman, baina kontent dagoela eginen zenuke. Orobat zure inguruko gehienak. Pozik dira sarjenta eskaintzen ari zaien ikuskizunarekin —apalena ere eskergarria Afrikako zoko honetan—. Esku zartaka eta bibaka hartzea baino ez dute eskas, sarjentak ontzia preso batengandik urruntzen duen bakoitzean.

        Jesukristoren manua gogoan duzu oraino: eman ura egarrituari. Eman beharko zenieke, baina paralizaturik zaude, izotz puska baten barnean bazina bezala, beroa jasangaitza izan daitekeen eskualde honetan. Presoek gezurra erran beharko luketela iruditzen zaizu, bakean utz ditzaten. Errazena litzateke guztientzat, bai haientzat eta bai zuentzat ere. Orduan nehork ez luke torturatzeko estakururik. Gezur arina litzateke, hobe beharrez errana. Gezurra errazki erraten da, egia baino errazkiago alabaina. Hortaz, zer dela eta diraute mutu?