Susa literatura - Hodei berdeak

Editore jaun txit agurgarria, azalpen bat zor dizut. Has nadin hasieratik, ni Koldo Beroiz naiz, Xabierren lehengusua, bai, zuei, zuen argitaletxeari, iruzur egin dizuen Xabier Beroizen lehengusua, desagertu den Xabierren lehengusua, zuek, nobela bat egitekotan, eman zenioten dirua hartu eta nobelarik egin gabe alde egin duen Xabierren lehengusua. Esango diozu zeure buruari zer dela-eta hasi naizen lerro hauek idazten, pentsatuko duzu, agian, Xabierrekin nahikoa ez eta orain lehengusuaren matraka pairatu behar dugu, bestea bezalako berbalapikoa bada gureak egin du. Begira, hau ez da Xabierrek bere bizitzan egiten duen lehen barrabaskeria, ez horixe; egia esan, niri bost axola bere sasi-bohemioaren bizitza aski irrigarri horrekin nazkatu eta Pernambucora edo Ipar Polora joan bada ere. Bost axola niri, ez bazen, nire lehengusu Xabierrek bere mundualdian orain arte egin duen bideari dagokion legez, hamaika zor, makina bat kontu argitu gabe, gaizkiulertu piloa eta erdizka baizik bete ez diren konpromiso mordoa utzi dituela. Hau da, ihes egin izan ez balu bere inguruko guztia kakaztuz eta zipriztinduz. Historikoki, ni izan naiz nire lehengusuaren deskalabruak ordaindu dituen babalorea, eta orain ere hala tokatu zait, albazea ergelarena egitea, hain zuzen ere.

Bon, hala ere, nobela hori, hau da, zuek hari enkargatu, zuei hark agindu edo, hitz batez, egingo zuela esan zuen nobela hori, izan, bada. Edo nobela itxura duen zerbait, behintzat, osorik eta erabat bukaturik ez dagoen arren. Azalduko ditudan arrazoiak tarteko, neu ere, idazle ez banaiz ere, historialaria baizik, oso inplikatuta sentitu naiz nire lehengusuaren proiektuan, hainbeste non sasi nobela horren osagarri litezkeen ohar edo zehaztapen hauek idatzi baititut lehengusuak utzi zuen materiala irakurri eta gero. Auzi honek —orain hemen aipatuko ez ditudan beste askok bezala— zipriztindu nauenez, joan nintzen nire lehengusu Xabier alkilerrean bizi zen txapitulara, eta bere ordenadorean arakatzen ibili nintzen. Han aurkitu ahal izan nuen Hodei berdeak izeneko dokumentu bat. Ehun bat orriko dokumentua zen. Ireki eta irakurri egin nuen. Bon, dudarik gabe, horixe zen beka proiekturako idatzi zuena. Barkatuko didazu apunte sentimentala, pena eta guzti eman zidan irakurtzeak, konturatu bainintzen zer zailtasun aurkituko zituen, eta zer ezintasun klaseri eman beharko zion aurre orri horiek idazten ibiliko zen denbora osoan. Ez dut egin duena justifikatzen, benetan, baina, batzuetan pentsatzen dut egiten zuen artista bohemio eta ganoragabearen plantaren azpitik, sufritu ere egingo zuela.

Argitu behar dut ni oso identifikatuta sentitzen naizela Hodei berdeak izeneko proiektu horrekin; gehiago dena, nolabait esan, proiektu hori nirea ere bada. Ez dakit nire lehengusuak sekula hitz egin zizun nitaz. Xabierren aita eta nirea anaiak ziren. Xabierren aita aspaldi hil zen —izan ere, ikusiko duzunez, badago berari buruzko aipamen zeharkako bat, Manuel de Irujoren gutun batzuk aipatzen diren pasarte batean—. Orduan amarekin geratu zen, baina, hura zoritxarra, ama ere hil zitzaion handik ez oso luzera. Geroztik, eta orduan hamalau bat urte edukiko zituen Xabierrek, gurekin bizi izan da, ikastera kanpora joan zen arte. Gero bere aldetik jarri zen bizitzen. Ni neu bera baino bost urte zaharragoa naiz. Lehengusu baino, anai nagusia eta are, kasik aita ere izan naiz Xabierrentzat, batzuetan.

Horretaz aparte, historialaria ere banaiz. Ikasketa horiek egin nituen eta gaur egun irakaslea naiz institutu batean. Frankismoaren garaia, aldez edo moldez, ukitzen duten lan historiografikoak egin ditut. Batzuk argitaratuta daude. Bon, kontua da halako batean Xabier etorri zitzaidala eta proposamen harrigarri samarra egin zidala; berak 60-70 urteen arteko hamarkadan girotutako zerbait idatzi nahi zuen, eta laguntza eskatu nahi zidan: nik egindako hainbat elkarrizketa eta handik eta hemendik bildutako materiala uztea nahi zuen; are, material gehiago biltzen eta elkarrizketa gehiago egiten lagun niezaiola ere nahi zuen. Laguntza eskatzeaz aparte, proposatzen zidan urte haietan izandako gertaera zehatz bati buruz, nolabait esan, paraleloan lan egin genezan, nik nire ikuspegi historizistatik, eta berak ikuspegi literariotik.

Hasieran ezetz esan nion, batez ere elkarrizketei zegokienean. Urteetan lan egin izan dudan arloa da, eta jada ez nau konbentzitzen. Beti antzekoa da, nahiko nukeena baino hobeki ezagutzen dut jokoa. Beranduegi gabiltza. Joaten zara zaharrengana lekukotasun eske, eta zahar etxean daude, eta zaintzen duen serorak ordubete kentzen dizu, azal dezazun zertarako hitz egin nahi duzun berarekin, edo alaba alargunak zaintzen du, eta zaharrari egin beharrean, hari egin behar izaten diozu elkarrizketa. Zaharra elbarri da, eta aszensorerik gabeko laugarren pisuan bizi, eta bertatik jaisten eta bertara igotzen lagundu behar diozu. Edo alzheimerrak jota dago, eta ez da bi esaldi zentzuzko josteko gauza. Edo gosariak min egin dio eta txahala botatzen dizu paparretik behera. Edo, kasurik latzenean, Larrialdietara eraman behar duzu, eta gero azken lore sorta erosi behar izaten duzu. Noski, errua ez da haiena, horixe besterik ez genuen behar. Inor izatekotan, gu gara kulpante, putre halakook, hilobi-profanatzaileen antzera ibiltzeko sartu zaigun joera honekin. Stevensonen piratek banatzen zuten "orban beltz" hura bezalakoak gara. Haiek nahiko egiten dute bizirik irautearekin, eta gu bezalakoak eskaileretatik behera bidaltzeko tentazioari eutsita, kortesiaz hartzearekin.

Beraz, hasieran ezetz esan nion. Baina zaila zen Xabierri ezetz esatea. Ekina izaki. Azkenean, zirimola batean bezala, arrastaka eraman ninduen ezaguna izanagatik orduan zanpatu nahi ez nuen terreno horretara. Artikuluak errepasatu nituen, materialak pasatu nizkion, elkarrizketak egiten lagundu nion, hainbatetan egunsentiak harrapatu gintuen botila baten ondoan, kontu-kontari, solasean, iritziak trukatuz... Ni neu ere ohar batzuk hasi nintzen idazten, honetaz eta hartaz, hitz egiten genuenaz, pretentsio historiko edo literario handirik gabe, egia esan; hau da, argitara emateko asmorik gabe. Inplikatu egin nintzen Xabierren proiektuan, alegia. Ez zen gutxiagorako, zeren, azken finean, Xabierri pasatako hainbat material, emandako hainbat datu eta iritzi, iradokitako zenbait ildo, nire aitaren artxiboetatik, edo berarekin izandako hainbat solasalditatik ateratakoak baitziren. Niretzat, azkenean, gauza pertsonal bihurtu zen.

Kontuak kontu, azkenean erabaki dut zuri bidaltzea, gutun dagoeneko luzeegi honekin batera, nire lehengusu Xabierrek idatzi zuen nobela bukatugabearen zirriborroa, baita nik berarekin proiektu honetan ibili nintzen denboran —gehi bere zirriborroa leituta burura etorri zaizkidanak—, idatzi ditudan ohar guztiak ere. Lehen esan dizudan bezala, nire buruarekin ari nintzela idatzitako pretentsiorik gabeko ohar azkarrak dira, balio literariorik gabeak, beraz, lehengusuak idazten zituenak zehazteko, matizatzeko edo osatzeko asmoz idatzitakoak. Fikzioaren eta historiaren arteko mugak ezartzeko, hau posible bada bederen. Azken finean, nor bere ohituren menpekoa da, eta historialaria naizen honek ezin nuen Xabierren gezur, faltsukeria edo prezisio faltak zehaztu gabe utzi.

Ezin naiz nobela honen irakurle aseptikoa izan, uneoro ikusten ditut esaldien azpian dauden erdizkako egiak eta erdizkako gezurrak, uneoro gogoratzen ditut lehengusuarekin izandako hainbat eta hainbat eztabaida, "bada informazioaz eta datu pilaketaz haratago dagoen egia klase bat, historia-liburuak irakurtzen harrapatzen ez den egia klase bat, egia sakonagoa, benazkoagoa, garrantzizkoagoa. Ispiluz beste aldean dagoena", horrelaxe justifikatu ohi zuen nire lehengusuak bere jarduna, nirea zalantzan jartzeko modu bat ere bazen, noski. Hau, zerba plater baten gainean ez nintzela gehiago zaharrak inportunatzen ibiliko zin egin nuenean bota zuen, ongi gogoan dut niri ez zaizkidalako sekula jatetxe begetarianoak gustatu, lehengusuari bai, bera argal samarra zen, beharbada izango zen berak harrapatu nahi zuen egia-klasea harrapatzen ibiltzeko barazki asko jan behar delako, ez dakit. Ez dakit, ezta ere, beste egia-klase hori sekula harrapatu zuen, harrapatu zuela iruditzen zitzaion, eta ez naiz ni izango hala izan zen edo ez epaitzen hasiko naizena, ez horixe. Uste dut, uste bakarrik, egia literarioaz mintzatzen zela, hitz egin nahi zidala.

Baina azkarregi noa, zeren, gauzak nola gertatu ziren ulertzeko, nola zertu ziren edo nola joan ziren txirikordatzen konprenitzeko, esaldi bakar batetik abiatu behar baita, esaldi bakar bat, nire lehengusuak oroitzapen-liburu batean aurkitu zuena, esaldia, itxuraz, arrunta zen, lehen begi-kolpe batean ez zuen ezer berezirik, hauxe zen esaldia, gutxi gorabehera, "batek, batere ganberroa ez zen arren, Gran Víako zirkulazioa baietz moztu, egin zuen apustu", nire lehengusuak esaten zuen esaldi hori, zegoen liburuan, tokiz kanpo zegoela, ez zuela ulertzen, harritu egiten zuela esaldiak, nik gehiegizko ardura eta gehiegizko kezka zuela erantzuten nion, ez zela ezer, ez zela zertan hola jarri, esaldia unibertsitateko irakasle ospetsu baten autobiografian zetorren, justu Madrilen ikasle-egoitza nagusi bateko giroa kontatzen zuenean agertzen zen esaldia, bertan zeuden ikasleen gorabehera batzuk kontatzen zituenean, ikasle edo egoiliar guztiak Europako erdi aldeko antikomunistak ziren, komunismoren ihesean joandakoak, 1950 urtearen bueltan zen, "batek, batere ganberroa ez zen arren, Gran Víako zirkulazioa baietz moztu, egin zuen apustu", zer dela-eta dago esaldi hori hor, zioen lehengusuak, izan ez zen, sekula bizi izan ez zuen parranda eta juerga-giroaren erakusgarri balitz bezala, egia da unibertsitateko irakaslearen itxura orokorrari erreparatuz gero, parranda eta juergaren antinomia zela antzematen zela, juergista baten antipodetan zegoen tipoa zela, baina nik hala ere ez nion lehengusuari kasurik egiten, ihes egingo zion esaldiak, esaten nion nik, edo, badakizu, batzuetan, bere bizitzan serioegi izan direnei halako kontzientzia txar bat sartzen zaie, derrepente damutzen dira bere bizitzan batere parrandarik egin ez izanaz, triste iruditzen zaie, ez dute motel eta geza-aire horrekin inork gogoratzerik nahi, eta tentazioari men eginez izan ez den iragan juergista bat asmatzen dizute, irakaslearena horrelako zer edo zer izango da.

Baina, aitortu beharra dago, lehengusuak nolabaiteko jakinmina piztu zidan, esaldia amua izan zen, gero proposamena etorri zen, proposamen zehatza, egin dezagun lan elkarrekin, nik nobela bat egingo dut, zuk historia-lan ederra, material berbera baliatuko dugu, horrela lekukotasun bizi bat utziko dugu, gure bi lanbideen artean, hau da, historiaren eta literaturaren artean, dagoen aldeari buruz, kontuak kontu nik hasieran ezetz esan nuen, baina gero amore eman nuen, eta inoiz zerba plater gainean egindako zina mila bider hautsi nuen.

Inoiz zerba plater baten gainean egin nuen zina mila bider hautsi dut. Makina bat agurerekin mintzatu naiz, makina bat jenderi eskatu diot gogora zezala, konta ziezadala, makina bat adineko jende —eta ez hain adineko ere— nardatu dut nire afruntuekin. Lehengusua bidelagun eduki nuen jardun horretan, ez gutxitan. Berak nobela bat egin behar zuelako aitzakian, ni historia egiten, osatzen, berreskuratzen ari nintzelakoan. Batzuetan elkarrekin egin genituen elkarrizketak, beste askotan nik egin eta gero berari kontatu edo pasatu, beti hizketan jarduten genuen honetaz eta horretaz. "Murgildu nahi dut gaian, blaitu nahi dut gertaerak bizi zituztenen emozioez, handik aterako dudalakoan nirea. Ez, zehatzago da esatea: aterako dudalakoan nirea besterenaz maskaraturik, pasarazteko modua. Adi egoten natzaie, esan gabe ez zaidala hainbeste inporta zer kontatzen duten, nola kontatzen duten baizik; ispiluz beste aldera igaroko nauen keinu adierazkor eta ia ikusezin baten xerka ari naiz; arina edo ikusezina izango dena mundu guztiarentzat, baina niretzat errebelatzailea izango dena". Esango nuke horrela justifikatzen zuela niri lizun, obszenoa iruditzen zitzaidan jarrera. Bai, bere jarrera friboloa eta kondenagarria iruditzen zitzaidan, hutsala, kaltegarria. Uste dut benetan horrela zela hainbestetan pentsatuz iritsi nintzela nirea ere horrelakoa zela sinestera.

Nik behintzat ez nuen keinu errebelatzailerik aurkitu, baina, jakina, gauzak aurkitu nituen. Paper horituak, mordo bat. Esku artean urratu, abarrakitu, hauts bihurtzen zitzaizkidan paper horituak. Paper orbainduak. Eta nire aurrean, beraiek jakin gabe, gizatasunezko, humanitatezko mosaiko bat margotzen joan diren gizon batzuk, zauri zaharrak ahalkearen mugaren barrutik atera gabe seinalatu dizkidatenak. Normala da, arrazoi dute, zergatik erakutsiko zizkidaten euren zauriak? Eta zertarako, batez ere zertarako. Jende-mosaiko horren zauriak ere, jada, horituta daude, hauts bihurtu dira.

Historia hondea-makina bat bezala pasatu da haien bizitzaren gainetik. Ez die justizia egin, eta jada ez die egingo, edo oso nekez egingo die. Ez dut esaten elkarrizketatu ditudan denek kontu latzak zituztenik historiarekin, ez. Aitzitik, askorenak kontu xumeak ziren, ezdeusak. Hau oso erlatiboa da, noski. Guztiz, zeharo erlatiboa. Outsiderrak dira betiko. Ez gaitezen konfundi, beraz: outsiderrez ari naiz, beren ikur eta bandera zarpailduen zatiak gutxieneko duintasun batez gorde dituztenez, beren fidelitateen truke onura mikorik ere erdietsi ez dutenez.

Klandestinitatea miseria da, miseria handia. Klandestinitatean dena bihurtzen da itzal, inguru guztia lauso da, klandestinitateak deskodifikatzailerik gabe ikustera behartzen du, eta erdizka baizik ikusten ez diren irudiak mamu bihurtzen dira, kasik susmatu besterik egiten ez diren mugimendu batzuek berebiziko garrantzia hartzen dute. Klandestinitateak errealitatea distortsionatzen du, errotak erraldoi bilakatzen ditu. Norberak, bere baitatik, nahi eta ez, errealitatearen aurrean tartekatzen duen pantailari, berunezko geruza bat gaineratzen bazaio...

Klandestinitateaz mintzo naizenean, ez dut buruan ekintza heroikorik edo bereziki deigarririk, ez. Alderantziz, esan nahi dudana da edozein ekintza, xumeena izanik ere, bestelakoa dela klandestinitatearen mozorroa eramatera behartuta dagoenarentzat; esaterako, kalea zeharkatzea, atalase bat zeharkatzea, disimuluz begiratzea... klandestinitatean, besterik da. Horretan datza miseria, muturreko injustizia-egoera baten ondorioa dena. Nik badakit jende gazteak ez duela hau ulertzen, nekez ulertzen duela, ez duelako ezagutzen. Nik neuk ere ez dut erabat ulertzen, erabat ez dudalako ezagutu, baina zantzu batzuk baditut. Batek ikusi duelarik, oraindik haurra, etxean, osabaren oroimenez zeuden euskarazko lau hitzak ("Osaba Patxi zenaren oroitzapenean"), gehi hiru oihaltxoak —zuri, gorri, berde— desagertzen zirela bere betiko tokitik salbuespen egoeran geundelako... Batek ukatu duenean, oraindik haurra, besteren aurrean, zuri-gorri-berdetasun hori... Horrelako esperientzietatik, uste dut, uler daiteke, pixka bat bakarrik, baina benetan ulertu, klandestinitateak zer esan nahi duen, klandestinitatearen osagarriak zeintzuk diren. Hasteko, beldurra. Eta asko da. Baina ez da gaitz bakarra. Nik neuk, neure burua besteren aurrean ukatzen nuenean, beldurrez baino are gehiago, lotsaz ukatzen nuen. Artean gazteegia bainintzen etxean usaintzen nuen beldurraren esanahi osoa ulertu ahal izateko, osotasun hori harrapatzeko falta nuen puska ahalkez betetzen nuen. Zerbait arraro izan behar zen euskaldunetakoa izatea, horrela ezkutatu behar bazen. Gaixotasun sendaezin eta kutsakorraren zantzua antzematen nion, legena bezalakoa izan behar zen, edo okerragoa. Gure zaharrentzat batez ere beldurra izango zena, guretzat beldurra, lotsa eta konplexuaren nahasketa zen.

Ez da klandestinitateaz nahikoa hitz egin; edo ez, agian nahikoa eta gehiegi hitz egin da, baina ez da ongi hitz egin, ez da behar bezala hitz egin. Erresistente nekaezin eta heroikoaren mitoak, gehienetan hobe beharrez sortua izanik ere, ezabatu egin du erresistente errealaren irudia. Erreala ez baita erraz merkaturatzeko moduko produktua, eta gaur ez baitago deus merkatutik kanpo. Heroizitate gorena, egote bera, iraute hutsa zen.

Urte amaigabeko klandestinitate injustu, indarkeriazko eta alienante horren atzetik ignominiazko urte luzeak etorri dira. Klandestinitatearen gaitzik larrienetakoa da hezurmamiraino barneratzen den harra dela; alegia, biktimak bere egiten ditu egoeraren gorabehera eta ezker-eskuin guztiak, egoerarekin berarekin bat egiteraino, konfunditzeraino, halako moldez non ez baita pairatu duen gaitzaren norainokoaz konturatzeko gauza. Ezintasun, elbarritasun suerte bat bezalakoa da. Baina, dagoeneko berdin da; gehienak hil dira, eta hil ez direnek hain sumatzen dute gertu izotzezko damaren hatsa non klandestinitatea bera garai loriatsua iruditzen baitzaie.

Herra zaharrak arimaren goroldio zaizkie; urteak aurrerago eta ulerberago, barkaberago badira ere, ez dute katarsirik bizi, eta liskar zaharrak atxiki zaizkie lapa harriari bezala, baina haiena erruaren erdia baizik ez da. Beste erdia, errealitatea mozorro baten pean bizi behar izanaren errua dateke. Baina ez dira induljenteak, ezta beren buruarekin ere. Horixe esan nahi nuke.

Balio batzuei atxiki zaizkie, beren ondokoei —guri alegia— transmititzen saiatuz, eta ezin daiteke esan enpresa horretan nolabaiteko arrakasta, arrakasta paradoxikoa, nahi bada, eduki ez dutenik, ondokook —alegia, guk— "azkena marikoia" oihukatuz, banan-banan eta arin-arin baztertu baititugu den-denak, printzipio horiek gure odola xurgatuz biziko ziren bizkarroiak balira bezala, hegan egitea eragotziko zigun lasta balitz bezala.

Baina hau nire ikuspegia litzateke. Lehengusuarena bestelakoa zen, eta abiapuntuan lehen idatzi den esaldi misteriotsu hura legoke, "batek, batere ganberroa ez zen arren, Gran Víako zirkulazioa baietz moztu, egin zuen apustu", esaldia harrigarri egin zitzaion, intrigatuta eduki zuen, noizean behin niregana etortzen zen matrakarekin eta nik haizea hartzera bidaltzen nuen, baina halako batean beste aldarte batez etorri zitzaidan, argitu dut esaldiak gordetzen duen misterioa, esan zidan, serio-serio, adituari eginiko keinua da, inteligentziazko begi-klik bat, sekta berekoen artekoentzako broma partikularra, elkar ezagutzeko seinale ezkutua, zaude, zaude pixka batean, moztu nion, zertaz ari zara, zertaz ari naizen?, unibertsitateko irakasle hark CIArekin harremanik eduki zuela esaten ari naiz, ez hori bakarrik, hain segur CIArentzat lan egingo zuela ere bai, tira, Xabier, tira, moztu nion, badakidalako nolakoa den nire lehengusua honelako haize bitxi batek jotzen duenean, zoro huts bihurtzen da, tira Xabier, hori erraz esaten da, baina frogatu egin beharko zenuke, orduan berak esaten zuen ez zuela epaitegi baten aurrean aurkezteko moduko frogarik, bai ordea nahikoa zantzu kateaturik, bere akusazioa, edo bere esana, zentzuzko bihurtzeraino. Ea ba zertan diren zantzu horiek, esan nion nik, eta orduan berak kontatzen zuen bere kabuz hainbat liburu arakatu zituela, eta, unibertsitateko irakaslearen autobiografia arakatu zuen bezala, Espainiako zerbitzu sekretuei buruzko liburu potolo bat ere irakurri zuela, hiru kazetarik idatzitakoa, baita CIAko agentea benetan izandako beste baten liburua ere, eta hiru liburuen artean, oso garai ezberdinetan egindakoak, zerikusirik ez zuten argitaletxeek ateratakoak, eta oso logika eta interes ezberdinen umeak izanik ere, kointzidentzia izugarriak zeudela, eta kointzidentzien kateatze horrek eramaten zuela lehen esandako ondorio horretara; izan ere, zerbitzu sekretuei buruzko liburuak baieztatzen zuen, hasteko, Espainiako zerbitzuen modernizazioa estatubatuarren laguntzaz egin zela, Alonso Vegak 60ko hamarkadan edukiriko kontaktuek baieztatzen zutenez. Hau garrantzizkoa omen zen ulertzeko entrenamendu teknikak-eta amerikarrei kopiatuak izango zirela; liburutto horrek bazuen azken epigrafe bat, osagarri bat bezalakoa, Cesideko agenteak nola prestatzen ziren adierazten zuena, eta, esaten zuen Xabierrek, han jakin zuela "egoera-probak" deitzen direnak zer diren, alegia, hauek prestaketa-aldian dauden agente berriei egiten zaizkie, eta, nolabait esan, agentegaia estuasunean jartzea da beren helburua, zer moduz moldatzen den ikusteko, agente izateko sena ote duen baieztatzeko, zerbait ikusi ahal izan da zineman ere bai, Spy game izeneko filmean eta horrelakoetan, orduan, egoera-proba bat izan daiteke prestatzaileak agentegaiari esatea, adibidez, ikusten duzu taberna hartan eserita dagoen gizon edo emakume hori, ba, zoaz, eta ordu erdiko epea daukazu niregana itzuli eta pertsona horretaz lortu duzun informazio guztia emateko, izena, lana, ikasketak, egoera zibila, dena, edo ahal den guztia, behintzat; eta, segitzen zuen kontatzen Xabierrek, begiak argitu egiten zitzaizkiola, hara non irakurri nuen bat kexatzen zela hari proba bereziki zaila jarri ziotela, hamabost urte lehenagoko kontua zela eta oraindik gogoratzen zela, gorriak eta beltzak pasatu zituela zeren agindu baitzioten "Cibeles parean zirkulazioa mozteko"; gero ere esaten zuen CIAko agente ohiaren liburuan ere aipatzen zela Pax Romana erakundea "Konpainiak operazio ezkutuak egiteko erabiltzen zuen elkartea" zela, gauza jakina zelarik gure unibertsitateko irakasleak harreman eta tratua eduki zuela elkarte katoliko horrekin; Xabierrek, bestalde, bigarren mailako beste aztarna eta zantzu batzuk ere alegatzen zituen bere tesiaren alde, hona aldatuko ez ditudanak gehiegi ez luzatzeko, eta, batez ere, azpimarratzen zuen arakatu zituen hiru liburuak iturri fidagarriak zirela, zeina hainbat datu hiru liburuotan kontrastatuz eta datu-gurutzaketa eginez baieztatzen baitzen. Nik esaten nion kasualitate hutsa izan zitekeela, eta are, agian ez zela kasualitatea, litekeena zela autobiografiatuak kontatzen zuena ikusi izatea, baina beste bat izatea protagonista, eta ez bera, eta orduan lehengusuak esaten zuen ezetz, nahikoa zela lerroaldea irakurtzea konturatzeko esaldi hartan "batek" idaztea, horrela, identifikaziorako beste inolako aztarnarik gabe, nor bere buruaz mintzatzeko aitzakia zela, lerroalde hartan agertzen ziren gainerako egoiliar guztiak lanbideaz, jaioterriaz edo bestelako ezaugarriaz identifikaturik zeudela, eta identifikatzen ez zen bakarra Gran Víako zirkulazioa moztu zuena zela. Ez dut esango erabat konbentzitu ninduela, baina ez dut ukatuko liburuak eta aipuak ikusita, nik ikusi nituen bezala, kontuak bazuela bere egiantza eta bere logika.

Nire lehengusuaren neurosiak alde batera utzirik, nonbaitetik hasi behar baita, eta lehengo sasinobelan Serrano eta 36ko gerra aipatu denez, has gaitezen handik, gauza guztien sorreraz, gaitz guztien sorburuaz, arazo guztien amaz mintzatzen, edo, bederen, hainbesterako ez bada, horien guztien azken erreferente baliagarri izendatuko dugunaz, gerraz alegia.

Miguel Beroiz, nire lehengusuak fikzio hau apailatzeko baliatu duen egiazko, hezur-haragizko Miguel Beroiz, hamazortzi urteko mukizu bat zen 36ko uztailaren 19an, orain Batzokia baina orduan Centro Vasco deitzen zen hartako bazkide izatea bezalako bekatuak egindakoa, ezpata-dantzaria, nori okurritzen zaio, ezpata-dantza talde batekoa izatea, eta itxura batean xumea zen gertakari hura bere bidea izango zena markatzen hasi zen, bera ezpata-dantzari izan ez balitz agian lau errekete horiek ez zuketelako jarriko pareta baten aurrean Cara al Sol kantari, Gaztelu Plaza mitxoleta-zelai bat zen, aizue, ikusten zen ardo gorriz ok egindako gazte bulartsuek ez zutela aukera huts egingo bide-bazterrak arrosa petaloz loratzeko, eta ez zuten huts egin, historia da; hobe esan, historia ofizialak sekula onartu ez duen sekretu ozena da, den-denok dakiguna baina sarraski horren egileek sekula onartu ez dutena, eta, dagoeneko onartu ez badute —eta inork onarrarazi ez badie—, nekez onartuko dute hemendik aurrera, halako moldez non deus gertatu izan ez balitz bezala izan zen, baina, gertatu, gertatu egin zen, bai horixe, eta gertaera hain dago presente gauza guztietan, gertaera aldi berean isil eta ozenaren oroitzapena hain da bizia, non oraindik ere eraginkorra baita, baldintzatzen baititu jarrerak, iritziak eta esanak; horixe berorixe izaki irabazleen pribilegioa, beren egintzetan, doilorrenak izanik ere, batere errurik ez egotea, horixe berorixe izaki biktimen azken galera, azken infamia, azken kolpea, azken ukazio erabatekoa, mailu ikusezin baina egiazko mehatxuaren pean bizi behar izatea, belaunaldiz belaunaldi, per secula seculorum, amen. Izotzezko haize batek korritu zuen uztail kiskalgarri hura, eta bide-bazterrak arrosa-petaloz mukuru bete ziren, odol-tanto bakoitzeko petalo bana. Nazionalismoaren historialari ofizialak aipatzen du Beroiz, izen-abizenekin, "por temor a posibles represalias se alistaron bien en los tercios de requetés o en el ejército procurando ser enviados a los frentes alejados del País Vasco" egon zirenen artean, "...que se alistaron no por convicción política, sino por salvar sus propias vidas o las de sus allegados, pero conservando íntegro su ideal nacionalista vasco". Esan liteke historialari ofizialak, hemen, doiketa solidarioa bere gain hartzen duela, ez ziren heroiak izan, ez horixe, eta, segurutik, bere gisara, oraindik ari dira ez-heroikotasun hori ordaintzen, ez ziren heroiak izan, baina han egon beharko zen, orduan, heroiarena egiteko, pattar-hatsaz enpo egongo ziren txapel gorriez inguraturik, heroia izatea, erraz esaten da, esan bakarrik ez, ikusi ere erraz ikusten da, batez ere bat bere besaulkian goxo-goxo eseririk dagoenean; hor konpon, ez dut gehiago esan nahi, ez gutxiago, ez ziren heroiak izan, kitto, eta nabarmena da heroizitate-maila altuak eskatzen dituela ideiak, heroizitate-maila altuak eskatzen tematuta segitzen dutela. Lerrook erakutsi nizkionean, Beroizek, egiazkoak, ordurako laurogei urte pasata zituen gizasemeak, erreakzio bitxia eduki zuen, "hombre —esan zuen, eta bere hitzetan burlaizea oso nabarmena zen, baina aldi berean, oso burla berezia zen—, a mí a lo mejor no me habrían matado", eta hasieran glosa historikoari gehiegizkoa iritzi eta iseka modukoa zela iruditu bazitzaidan ere, gero pentsatu nuen ezetz, sakonagoa zela kontua, sekula gertatu ez zen iraganeko balizko heriotza bati, luzeegi gabe gertatuko zen hurbileko heriotza zierto baten ikuspegitik begiratzeak ernatu ziola ironiarako gogoa. Hala ere bere saileko dozena batzuk ere eraman zituen Jainkoak, fakziosoen pistolaren laguntza eskertzekoarekin. Puntu iluna, haatik, Beroizen begiradaren nolakoaz aparte, Gurutzada Santuko sarraskitutakoarena, puntu iluna eta deserosoa, hildakoak gaizki lurperaturik geratu izan balira bezalakoa da, noizean behin hezur bat ageri da, noizean behin harpe batetik datorren oihu itzali bat entzuten da, denek ez bada gehien-gehienek beste aldera begiratzen dute, ez entzuna eta ez ikusia egiten dute, hildakoak, ordea, biziez trufatzen dira, beren betiko atsedenak ments duen justizia, mila aurpegi eraberritu eta ezberdinekin berragertzen den justizia eskea bilakatzen baita, bizion amorragarri; tematuta ere, justiziarik gabe sekula behin betiko bukatuko ez den negozio tristea, su itzalezina, beti geratuko delako su-hondar bat eta inoiz ez delako faltako gasolina botatzeko prest dagoenik; gizartearen gorputzeko errai-artekoak blaitzen dituen gau-katilukada mingotsa; itzalaren erreinuko biztanlea, ikusgaitzago eta beldurgarriago, egoera sorrean dauden gauza guztiak bezala, geldiago eta misteriotsuago, ikaragarriago, amesgaiztoak berea erreklamatzera etorriko diren eguneko gonbidatu segurua. Afera itsusia da, afera hauek beti dira itsusiak, gertaeren aitortza egitea ez baita nahikoa, deus ez egitea baino hobea da, hori bai, baina ez da nahikoa, gertaerak zeintzuk izan ziren aitor dadila eskatzeak beti baitauka, baita hari uko berariaz egiten zaionean ere, justizia-eskaera bat, eta dagoeneko hori jada ezinezkoa da, partitu den beste tren bat da, bakarrik gizartearen justizia-zentzu historikoari deia egiten ahal da, gehienez, eta zentzu hori ez zait aski fidagarria iruditzen, hortik aurrera geratzen den aukera bakarra, atarramentu on bakarra, historia latz hori ez errepikatzeko beste ikasbide atera izanarena da, eta hori ere oso dudazkoa iruditzen zait, ez esateagatik seguru nagoela batzuek ez dutela ezer ikasi, edo, ikastekotan, justu kontrako ikasbidea atera dutela, hau da, hura egin zela eta ongi eginda egon zela, eta, hurrengo batean ere, egoera errepikatzen bada, berriz egingo dutela orduan egin duten hura bera, intentzio-epaiketa bat da, bistan denez, baina esadazue nola interpretatu behar den betiko eskuinak hilketa hori salatu nahi ez izatea, asmoen epaiketa bat da, injustua hortaz, jakina, ezin bestela izan, literatura beti baita injustua, edo ez baitu helburu justizia bilatzea, bon, hori dena baldin eta lerro desitxuratu hauei literatura maila aitortzen bazaie, behintzat.

Miguel Beroizi esan zioten: "ya no es tiempo de pensar con quien harás la guerra, sino de como la harás". Beroiz hamazortzi urteko mukizu bat zen, baina ongi gogoan du esaldia ia hirurogeita hamar urte geroago, erabaki gogorren garaia zela seinale, eta ongi gogoan du nork esan zion, erabaki horiek ez zirela halamoduz hartzen seinale, seinale ez zela taberna zuloan azken txikitoa hartzeko orduan erabakitzen zen txikikeria horietako bat. Unibertsitatearen lehen harria jartzean esaldi dotore hura egin zuen berbera zen, bai, "orain arte hemen galburuak hazi dira, hemendik aurrera inteligentziazko galburuak ernatuko dira", esaldi hori egin zuenak berak esan zion, nondik ikusten baita gizonak esaldi ederrak tenore egokian esateko abilidadea zuela, ez baita abilidade makala, pertsona humanoak beti eduki izan baitu halako esaldiologiarako joera geldiezin bat, fenomeno orokor batez ari naiz, toki eta garai guztietakoa, eta ez dago erabaki larririk bere esaldi dotore eta sakonarekin jantzirik ez doanik, erabakiak, biluzturik, larrugorririk doazenean lotsagarriagoak bailiran, "gaur garbitu behar ditut mila judio", "gaur munduko komunista guztiak akatuko ditut", "egurra vascoari", "heriotza moroari" esan, erabaki, eta bere esaldi dotore eta pinpirinarekin apaindu ezean, erabakia zitalagoa bailitzan; eta aldiz, bere hitzezko jantziarekin, justuagoa, demokratikoagoa, komenigarriagoa bailitzan. Horretarako ere balio dute hitzek, nork esan du hizkera, hizketa-moldea, literatura baliorik gabeko gauzak direla, hutsalkeriak, desokupatuentzako denbora-pasak. Esan liteke ezen, hitz egokirik gabe, asmo asesinatzailearen biluzgorritasunaz konturatuko ginatekeelako beldur direla, heriotzari koskoak, potroak, koskabiloak ikusiko bagenizkio bezala da, edo zakila, eta heriotza heriotzagoa bailitzan txilibitua agerian duenean; eta aldiz, hitz egokiaren laguntzarekin, seguru daudela aise pasatuko dela asmo kriminalik erraldoiena. Bada, Beroizi esaldi hura esan zionak bazekien esaldiak egiten, eta gauza handia izango da esaldiak egiten jakitea —diot nik—, gizona norbait izatera iritsi baitzen. Baina, jakina, esan dezagun bere alde ezen, hemen gauza guztietan bezalakoa dela, hau da, esaldiak egitea gauza handia bada, esaldiak entzuteko prest dagoen jendea dagoelako dela, ez gaitezen engaina, bestela inork ez zuen esaldirik egingo, esaldi-entzuleak dira esaldi-egileen osagarri beharrezkoak, kasik esan liteke mundua bi modutako jendeak osatzen duela, esaldiak egiten dituen jendea eta esaldiak entzuten dituena, esaldi garrantzizkoaz ari gara, noski, Beroizek ez dio herrarik, ordea, Guretzat gizon inportantea zen, dio, gogoratzen denean, bazuen guganako eragina, aszendientea, orduan bera ere, gero ez bezala, gure sailetakoa zen, guretzat bere iritziak pisua zuen. Gero, gerra eta gero, irabazleen aldera lerratu zen, orain, ulertzekoa ere bazen, bere baitan, bere larruan ipini behar da bat, bere familia nazionalista nabarmena zen, zortzi anai-arreba ziren eta aitaren irabazia besterik ez zen familia aurrera ateratzeko, bestela hondoratu egingo zituzten, edo hondoratzen saiatuko ziren, gorriak eta beltzak ikusiko zituzten. Gizon urguilutsua zen, balio handikoa, guztiz zintzo eta ondradua bere gauzetan, erdipurdikeriatik kanpo, baina burugogorra, aprobetxategien eta handinahien gorte txiki moduko batek inguratua, gaizki aholkatua nire ustez; ez dakit, hain da zaila pertsonak epaitzea... Eta azken hau esaten duelarik, pertsonak epaitzea zaila dela, alegia, orduantxe ditu Beroizek bere hitzak, gehien sinesten.

Miguel Beroizek, beraz, gerra nola egingo zuen begiratu zuen, eta ez norekin. Baten batek susma lezake, puntu honetan, lekukotasun, oroitzapen eta aitortza hauek errotik faltsuak direla, azken orduan nork bere burua ederretsi nahiari eskainitako ahaleginak direla, baina nik nahikoa froga daukat ezetz jakiteko, besteak beste Paco Serrano ezagutu nuelako, eta Paco egiazkoa zelako, oso egiazkoa, bere baitan gordetzen zuen egia bezain egiazkoa, gosez, hotzez eta horroreaz osatutako egia ezabaezina bezain egiazkoa. Serranorena Navafrían, Somosierran, hor nonbait gertatu omen zen, elkarren ezagutza omen zuten, bistaz baina, Jarauta kalean egingo zuten topo behin baino gehiagotan, hiri hau herrixka bat zeneko kontuak dira, orduan Jarauta kaleak askotarako ematen zuen, Paco musikazalea zen, jada ordurako tresnaren bat jotzen ote zuen entzun dut, ondoren bai, ondoren tronpetari ezaguna izan zen, alegia, hortik atera zuen bizibidea, urte batzuk geroago izango zen hori, Frantzian exiliatua bizi zenean; kontuak kontu, musikariak ikusia zuen ezpata-dantzaria, edo alderantziz, eta Madril aldera zihoan tertzio hartan egin zuten topo. Beroizi gaueko zaintzak antolatzea suertatu omen zitzaion behin edo bestean; gauerako prestaketa lan horretako beste atal bat ur bila joatea omen zen, kantinplorak betetzea, alegia; horietako batean hurreratu omen zitzaion Serrano Beroizi, Serranok zirt edo zart egin zuen, "si me mandas a por agua yo ya no vuelvo", horixe izan omen zen esaldia, edo horren oso antzekoa. Beroizek urketa bidali zuen, gainerakoa gauza jakina da, beste askok egin duen bidea, lehen iparreko frontean, gero handik ihesi Kataluniara, Kataluniatik ere ihesi Argéles edo frantziarrek prestatu zuten barruti azpihumano horietako edozeinetara, handik ere egin zuen ihes noizbait, eta laster zegoen erresistentzian nazien aurka, naziek harrapatu zuten arte; gero etorri zen kontzentrazio-eremuko kalbarioa, errusiarrek askatu zituzten arte, "cuando yo vi el morro del primer tanque ruso..." hogei, hogeita bost hogeita hamar urte geroago kontatzen zuen eta igual-igual egiten zioten jauzi negar-tantoek, Serrano komunista zen, errusiarrek askatu baino lehen ere halaxe zen, liberazioak bere sinesmenak tinkoagotu baizik ez zituen egin, berezkoa irudituko zitzaion, beretarrek askatzea; gaixo Serrano, minbizi zital batek eraman zuen oraindik zaharregi ez zela, asko erretzen zuen, izugarri, eta jakina, erretzea oso kaltegarria da osasunarentzat, zigarro batek egun bateko bizitza kendu ohi dizu, aldiz ez dago inon idatzita zenbat eguneko bizitza kentzen duen Matthausenen edo Dachaun edo Buchenwalden pasatako egun bakoitzak; gaixo Serrano, gutxienez ez zuen ikusi behar izan Sobiet Batasunaren jaustea, Gorbatxov baino lehenagoko heriotza egokiarekin asmatu zuen, ez bere betiko ametsa bete gabe utziz, ordea, Sobiet Batasunera joatea zen amets hori, eta bidaia egin egin zuen, Rosita bere emaztearekin, Kataluniako ibileretatik geratu bide zitzaion oparirik preziatuena. Bueltan argazkiak erakutsi zituen, Leninen bustoaren ondoan harro-harro, astrakanezko txano eta guzti, orduan hirurogeita hamar urte inguru edukiko zituen eta haurraren ilusioa gordetzen zen bere begiradan, bere Eldorado edo bere Itaka aurkitu izan bailuen, ikusi gabe, ikusi nahi gabe Itaka hura ere ustelduta zegoela erroetatik, han ere entzuten dela, belarria jarriz gero bederen, isiltzen ez den oihua; ikusi ezinik agian, lurrean pertsonak justu eta gizatiar bihurtzen dituen paradisu bat dagoela sinetsi ez balu ez zukeelako eramaten ahalko bere bizkar ahulen gainean erori zen infernu guztia. Sinetsi nahirik agian, poetak esaten zuen bezala, kontzentrazio-eremuetako aurrietan betiko datzala lurperaturik eromena. Gaixo Serrano, azkenean Paris ondoko herri batean pausatu zen, tronpeta jotzen atera zituen aurrera bere hiru seme-alabak, hemen bakean utzi zutenez geroztik udetan etortzen hasi zen, familia baitzeukan Tafallan, bera zen Paristik datorren artista, heriotza Alemaniatik zetorren maisua dela halabeharrez ikasi zuen tronpetaria.

Serranorenean tronpetak bere garrantzia badu, ez bakarrik bere bizibidea zelako, historia honi begira ere bai, Beroiz berriz ikusi zuenean tronpeta jotzen ari zelako, 48 edo 49 urtea bide zen, Beroiz ezkonberri zegoen, emaztearekin joana zen Donibane Garazira asteburu pasa, edo halako zer edo zer, plazan orkestratxo bat ari omen zen musika jartzen, Beroizek dio kafe bat hartzera eseri zirela terrazatxo batean, musikari gehiegi erreparatu gabe, are gutxiago musikariei, eta orduan, pieza bukatu zenean, orkestrako tronpetaria kioskotik, oholtzatik edo jotzen ari ziren tokitik jaitsi, eta hurreratu egin zitzaiola, presaz, urgentziaz, eta konturatu orduko besarkada bat eman ziola, Beroiz, Beroiz, esanez, zu zara Beroiz, ez al zara nitaz gogoratzen. Eta Beroiz, ustekabea gainditzeko behar izan zuen uneaz aurrera, gogoratu zen, horixe gogoratu zela, nik entzun diot Beroizi Serranoren aurrean hau guzti hau kontatzen, eta horrela izan omen zen, edo horrela gogoratzen dute biek, ez dakit Serranok zer pentsatuko zuen, bere aurreko bizitza hari eten bat zen eta hari hori bizitza berriaren hariarekin lotzen ahalko zuela begitanduko zitzaion, beharbada. Serrano bere orkestra propioa izatera iritsi zen, pisu txiki bat erosi zuen Iruñeko alde zaharrean, urtero etortzen zen oporretan, hilabetez, Tafallako familiari ez ezik Beroiztarrei beti egiten zien bisita, behin horietako bisita batean gazte abertzaleek autoa erre zioten, nori eta, atzerriko urte luzeak geroago, abertzaleak borrokalari zintzotzat zituenari, autoa Frantziako matrikula izaki, frantses produktuei boikota kanpaina famatu hura izango zen, Frantziako ekonomiaren oinarriak dar-dar batean jarri zituen huraxe bera. Serranok autoarengatik baino gehiago, tronpetarengatik sufritu omen zuen, suaren ondorioz tronpeta, beti autoan eramaten zuena, hondatu baitzen. Bai, tronpeta oso garrantzizkoa da Serranoren bizitzan, hil zelarik, jada trantsizioan, bere lagunak izandakoak joan baitziren egunkarira, betikora, senpiternora, eta bertan zeukaten ezagunen bat xaxatu omen zuten Serranoz zerbait idatz zezaten, eta konpromisozko ohar bat atera zioten, zeinean garrantzi handiagoa hartzen baitzuen tronpetaria izanak exiliatu izanak baino.

Ez ditu Miguel Beroizen gerrako ibilerak anekdota zeltiberiko samarrak falta, beren lau sosak tutean bereziki abila zen mediku bati, Iglesiasi, ematen zizkiotenekoa, joka zitzan, irabaziak elkarbanatzekotan, edo herriko plazaren batean basabehiak toreatzen zituztenekoa, Iglesias hau bera toreatzaile, Beroiz banderillero. Iglesias honen familia errepublikarra omen zen, honek ere zorte txarrari egozten omen zion suertatu zitzaion tokian egon behar izatea, baina gerra bukatutakoan armadan segitu zuen, karrera egin omen zuen. Beroiz ahal bezain fite lizentziatu zen eta etxera itzuli. Beldurraren aipua behin baizik ez diot aditu, pasadan eta, bitxia bada ere, gerraz zuzenean ez eta beste zer edo zertaz ari zenean, eta orduan egunsentian, esnatu berritan sentitzen zuen beldurraz zerbait esan zuen, egun berriak ekar zezakeenari beldurraz ari zela uste dut, ulergarria da, denok gaude bereziki hauskor eta babesgabe esnatu berritan, gerran ez egonda ere. Gerran zuzenean ez egonda ere.

Baina Beroizen gerra egiteko moduaz mintzatzen den beste pasarte goren bat Rosasen egon zenekoa zen, nazionalek Katalunia okupatu zutenekoa, Beroizen unitatea Rosasen sartu zen, bera besteak baina pixka bat beranduago, mando batzuk gobernatu beharrak trabatu baitzuen, Rosasera sartu eta Beroiz goseak akabatzen, eta beste ezer baino lehen gosea berdintzea pentsatzen du, eta orduan izara bat ikusten du etxe bateko balkoitik zintzilik, eta han sartzen da, eta jateko zer edo zer eskatu. Nik ez nuen esperientzia, azaltzen du Beroizek, artean etxetik atera gabea nintzen, eta txakolin antzeko zerbait izango zela uste izan nuen. Hau ulertzeko jakin behar da ezen, gerra baino lehen, nonbait, Ezkaba aldean txakolina egiten omen zutela, eta, egina zegoenean, kalera jaisten omen zuten, Descalzos eta Jarautan toki pare bat omen zeuden, Ziga margolariaren "Txakolina" izenekoak horietako batean, edo horietako baten ereduari jarraiki eginda behar du, eta izara bat, maindire zuri bat zabaltzen zutela, gaztigua emateko, jendea txakolina edatera eta meriendatzera joan zedin. Rosasko andreak bazkaltzen eman omen zion, eta Beroizek pagatu nahi izan zuenean andreak ezetz esan zion, "usted ha venido a mi casa y ha pedido de comer y yo le he dado lo que tenía", maindirea, aire pixka bat har zezan zabaltzen omen zuten, seguru asko orduan sentituko zen indar okupatzaile bateko kide, sekula baino gehiago, andreari, beste batean, zer edo zer eraman zion, huskeriaren bat, horixe izan zen barkamena eskatzeko modua. Andrearen gizona arrantzalea omen zen, hau da, txalupatxoa ba omen zuen eta arratsaldero ateratzen zen zer edo zer harrapatzera, bazuen txano bat hola eta hola, Beroizek txanoa nolakoa zen azaltzen du, ez da oso garbi gelditzen, baina hori gutxienekoa da, baliteke narrazioaren edergailu xume bat baizik ez izatea, baliteke ni askoz ere txano gutxiago ikusia izatea eta ez harrapatzea balio sinbolikoa, edadeko jendeak beste modu batez hitz egiten du, edozein hizkuntzatan egiten duelarik ere, beste historia bateko bere ezagun baten emazteari buruz ari denean bezala, "le salió rana", dio, eta gero urtero Iparraldeko jai horietako batean ikusten zuela "con una amiga suya que fumaba puros", horixe da emakumea lesbiana ote zen iradokitzeko modua, esaterako, txalotu eta kondenatu horrela mintzatzeagatik, ni ez naiz sartzen kontu ideologikoan, adierazpideari buruz ari nintzen, detailea apuntatu baizik ez dut egin, berdin da baina, hau beste historia bat baita, askoz geroago gertatutakoa, atera kontuak, ordea, arrantzalearen txanoarenak ez ote zuen izango esanahi sekreturik. Beroiz ez zen intelektuala, ezta hurrik eman ere, baina bere instrukzio apurra zuen, Txejov eta Baroja irakurriak zituen.

Beroizek eduki zuen aukera, ordea, bazkaria beste modu batez ordaintzeko; komandantea joan zitzaielako, Rosasera iritsi bezain pronto, zerrenda batekin, eta zerrendan hamabi izen. "Hay que ir a por ellos a las cuatro de la mañana", esan zuen mandatua jaso zuenak, eta orduan Beroizek, "trae eso aquí", esan omen zion, eta orain ere, kontatzen duenean, aihen bat bezalakoa den esku bat luzatzen du, kemenez, eta zerrenda hartu eta balkoian maindire zuria zabaldutako etxera joan zen, arrantzale txanodunarekin solastatzeko, gaueko hamarretan, arrantzalea hasieran larritu zen, sarjentu gazte hura ikusita, ordurako Beroiz sarjentu baitzen, umeak eskolatzeko eskua ez zuen bere bizitzan faltako, ez du itxura behintzat, arrantzalea larritu zen, noski, hari ere ez zion grazia handirik egingo irabazleen armadako hierarkiarekin tratuetan egotea, sarjentu xume bat izanik ere, baina sarjentua haren asmoak bestelakoak ziren, "mire usted, a estos a las cuatro los van a detener, aquí nos la jugamos los doce contra uno, a ver que hacemos", Beroizek esaten du bera ere larri-larri zebilela, gizonak huts egin ziezaiokeelako, eta huts eginez gero, berarentzat kalte, berarentzat marroia, orain esaten den bezala, a zer pergutada. Baina ez zen horrelakorik gertatu, "aquel hombre se movió, porque a las cuatro no había ni uno", hortik ateratzen dut nik txanoarenak bere garrantzia edukiko zuela, zerrenda erakutsi gabe denak alde egin izanda izatea ere litekeena da, noski, baina, hartara jarrita, alde egin behar zuten gehien-gehienek aspaldi egingo zuten alde, nahikoa denbora eduki baitzuten lekutzeko, despistaturen bat, ilusoren bat, zalantzatiren bat eta are egiteko bereziren bat daukanik beti dagoela kontuan hartu gabe. Eta gainera, hor konpon, hemen gaia zen Beroizek gerra egiteko moduak zeintzuk ziren kontatzea, eta hori eginda dago, itsusiagoak eta makabroagoak izango ziren beste pasarte batzuk alde batera utzita, horiek ez baititu kontatzen, eta, zer nahi duzue esatea, ez naiz ni izango bekatua aurpegiratuko diodana, gizonak ere badu bere burua edertzeko eskubidea, kontatzen duena, oinarrian, egia izateko baldintza bakarrarekin, eta alde horretatik aski frogatua geratu da enetzat ez duela tatxarik.