—3—

Bisita bukatutakoan, hauxe esan zuen:

        —Hitz batez: hezkuntza erlijiosorik ez duen gizonaren prestakuntza ez dago erabat osatua. Erlijiorik gabeko unibertsitatea ez da unibertsitate osoa.

        Begiratu egin zidan.

        —Zer iruditu zaizu, Hewart?

        Lur-saila ederra zen, oso zainduta zegoen. Eraikuntza nagusiaren aire neoklasikoak halako errespetagarritasuna ematen zion multzo osoari. Zuhaitzek bizitasun enigmatikoa gaineratzen zuten. Zuhaitzak lur-azalaren ileak bezalakoak dira; zuhaizti bat, hostoak fir-fir, ikusten dudalarik, beti imajinatzen dut sudur ikusezin baten ertzetik gainez egin duten ileak direla, usainen baten nolakoa atzemateko, edo agente patogenoen inbasioa geldiarazteko.

        —Ongi, oso ongi.

        Ez nekien zer esan. "Espekulazioaren atzaparretatik salbatu eta jakintzari emandako lur-saila", zioten batzuek. Beste batzuen arabera, lapurreta hutsa zen, udalak lurrak debalde lagatzen baitzituen, trukean ezer eskatu gabe: "Zoru honetan, belaunaldietan zehar, galburuak hazi dira; hemendik aitzina, ber tokian, inteligentziazko galburuak haziko dira" esana zuen alkateak, unibertsitatea izango zenaren lehen harria lurperatu zuelarik. Alkateak hori esan bazuen, ni bezalako atzerritar bati isilik egotea zegokion.

        —Harvardeko estandarrak ez ditugu oso urruti —nire solaskidea Harvardekoarekin lehiatu nahi omen zen unibertsitate hartako irakaslea zen, Goran Petralic izeneko gizon dotore itxurakoa, antiojo biribilak erabiltzen zituena.

        Ezingo zuen deus hoberik imajinatu, noski. Goiz hartako prentsan ikusiriko izenburu bat etorri zitzaidan bat-batean, eta ezin izan nuen irribarrea erreprimitu. "Un calvo, primer hombre que pisará la luna". Irrigarri baino, xamurtasun-eragile zitzaidan toki hura, non ilargia zanpatzea bezalako gertakariaren garrantzia, gorabehera kapilar xume horren bidez erabakitzen ahal baitzen. Egunkariko izenburua gogoan hartuta, Harvardeko estandarrak, finean, ez leudekeela gaizki pentsatu nuen.

        —Uste nuen, Harvard baino, Notre Dame bezalako unibertsitateak edukiko zenituztela gogoan...

        —Zuk Notre Damen ikasi zenuen, ezta?

        Halaxe zen. Indianako Notre Dame unibertsitate katolikoan, Gurutze Santuaren Kongregazioak sortua eta zuzendua. Alabaina, nik ez nion sekula aipatu irakasle horri non ikasi nuen. Besteak zuzen interpretatu zuen nire harridurazko keinu arina, atzemanezina ia. Irriño bat ezpainetaratu zitzaion.

        —Nire aldetik, nire ikerketatxoak... zera, Madrilgo gure lagunek jakinarazi zidaten datua. Zuzenbidean lizentziatua... Ikasketa bitxiak, saltzaile batentzat.

        Bere irribarre postizoetako bat oparitu zidan: ezpain meharrak luzatzen zituen, elkarrengandik bereizi gabe; horrek matrailak amiñi bat gorago eramaten zituen, eta begi inguruko giharrak uzkurrarazten; finean, begiak antiojoetako kristal atzeko bi zirrikitu zital bihurtzen ziren, torturatzaile mandarin batenak iruditzeraino. Gogoratzeko moduko irribarrea, Petralic irakaslearena.

        —Saltzailea saltzailea da, edozer ikasita ere —esan nuen, zerbait esateagatik.

        Nolabaiteko azterketa egiten ari zitzaidala esan liteke.

        —Baina, bai, esan liteke arrazoi duzula —lehenagoko harira itzuli zen—, zenbait alderditan Notre Dame litzateke gure eredua.

        Nire baitan egon zitekeen balizko harrotasun bati lausengu egin nahi bazion, jai zeukan. Niretzat, bizitzaren aro hura iragana zen. Sugeak bezalakoak gara, azala mudatu egiten dugu; azal exudatua bide bazterrean geratzen da, afektu zahar bat bezala, eta lehortu; azal lehor batek ezin du afektu bizirik sortu. Burura etorri zitzaidan Pennyk, nire emazte ohiak, egin zidan azken gutunetako bat, gurea betiko bukatzen zela iragartzeko idatzi zuen hura, agian; gutun hartan esaten zuen gizarte amerikarra errotik usteltzen ari zela, gazteek ez-moraltasun erabatekoan abandonatzen zutela euren burua edozeren aitzakian. Estatu Batuetako unibertsitateetan bakearen aldeko party-ak antolatu, marihuana erre, Vietnamdik alde egin behar genuela aldarrikatzeko manifestazioak antolatzen zituzten; Allen Ginsberg izeneko batek bere belaunaldiko bururik onenak eromenak suntsituta zeudela baieztatzen zuen, oihu eta uluka, eta neska guztiei benetan inporta zitzaien bakarra orgasmora iristea zen. Hain diferente, guk ezagutu genuen giro itogarriarekin alderaturik. Auskalo Petralicek zer ideia zuen Estatu Batuetako unibertsitateei buruz; Notre Dame gustukoa zuenez, Pennyri ere Petralicen unibertsitatea gustatuko zitzaiokeela otu zitzaidan. Petralicen unibertsitatean neskak belardian lasterka, orgasmo eske, ibiliko ziren itxura askorik ez zen.

        —Ez pentsa, han kontuak nahasi samarturik omen daude.

        Hainbeste zekien edo ez zekien, nire esana ez bide zitzaion gustatu, antza.

        —Ez duzu seme-alabarik, Mr. Hewart?

        Bai. Banuen. Semea eta alaba. Baina amarekin zeuden, Bostongo epaileak hala erabakita. Espainian bizi nintzenez, opor-garaian baizik ezin nituen ikusi. Epaia errekurrituta zegoen, noski.

        —Oraindik puska dute falta unibertsitateko adinean sartzeko.

        Petralicek ez bide ninduen hain egoskor imajinatzen. Europarrek, europar klase batek bederen, askotan gutxiesten gaituela ikasi dut; beren eskemaren arabera, haurrak bezalakoak gara, eta haurrei bezala tratatu behar zaigu. Ez da beti egia.

        —Beraz, ez diguzu laguntza ekonomiko txiki hori ukatuko, ezta? —nirekin tratu beroagorik ezartzerik ez, eta hasierako gidoira aldatu zen.

        —Ez, noski —eskertu nuen aldaketa—. Zer nahiago duzu? Txekea edo banku-transferentzia? Dolarretan, beharbada?

        Nire solaskideak keinu adierazgarria egin zuen, kuestio horietaz jarduteak noraino ahalketzen edo, agian, nardatzen zuen azaldu nahiz. Gero, ordea, Unibertsitatearen Adiskideen Elkarteko kide izateko bete behar nituen baldintza ekonomikoak zeintzuk ziren, eta beroriek nola gauzatu, kontable baten profesionaltasun zehatz eta hotzaz aletu zituen, ongi zorrozturiko labana bailitzan.

        —Ez zaizu damutuko. Gure helburua bizitzaren zentzu kristaua galdu ez duten gizon jakintsuak prestatzea da; gure nahia zientzia lantzea da, gogoeta lasairako egokia den, baina aldi berean printzipiorik irmoenetan sustraitzen den giro honetan.

        —Dolarretan? —errepikatu nuen.

        —Hori bada zure nahia... Ez zaizu damutuko.

        Zoritxarrez, damutzen hasia nintzen Beroizek, jakitera, nola hartuko zuen pentsatze hutsarekin. Beroizen semea, Mikel, ibilia zen unibertsitatean, estropezuka, egia esan, unibertsitateko agintariek gainetik kentzea erabaki zuten arte. Nik banekien, Beroizek berak kontatua: "Azkenean, irakasle bat etorri zitzaidan eta aski garbi esan zidan: Beroiz, hobe duzu zure semea beste nonora bidaltzea".

        Beroizi irakaslearen abisua "eskertzekoa" iruditu zitzaion. Semea unibertsitatetik atera eta berarekin lanean jarri zuen. Gaixo Beroiz, zaputza handia hartuko zuen norekin nahasten ari nintzen jakinez gero, adiskidetzat ninduen-eta. Baina, paradoxikoki, adiskidetasunarekin zerikusi gutxi zuten arrazoiak medio ari nintzen Adiskideen Elkarteko kide egiten. Norberaren adiskideak aukeratzea lañotasunak ematen duen pribilegioa izaki. Eskaintza hori onartzeko neuzkan arrazoiak, ordea, Beroizek semeari buruzko abisua "eskertzekoa" iruditzeko eduki litzakeenekin pareka litezke, agian. Beroizi ez nion deus esango, bere kabuz jakitera iristea oso litekeena izan arren.

        —Espainiak ezin du pentsatu ekonomikoki edo teknikoki boteretsuagoak diren herriekin lehiatu daitekeenik. Hori, zu bezalako estatubatuar batek aise ulertuko du. Ordea, maila espiritualezko ekimenik aurrera eraman dezakegu. Hau bera bezala: elite unibertsitario bat sortzea. Goazen. Kafetegia erakutsiko dizut, eta, bide batez, zer edo zer hartuko dugu.

        Petralic noiz espainieraz, noiz ingelesez ari zitzaidan. Espainieraz nik bezain ongi edo hobeki egiten zuen.

        Kafetegiak, unibertsitatekoa gabe, erregimena bere buruaren propaganda egiteko ireki eta ireki ari zen Parador Nacional batekoa ematen zuen. Ez zen bezerorik. Bi emakumek lustratzen zituzten bestela ere ezin txukunago zeuden mahaiak eta aulkiak.

        —Garbiketa egiten duten emakume nafar adoretsu hauek... Jainkoak bedeinka ditzala.

        Petralicek etengabe pipatzen zuen. Erretzaileen ohiko tresna eta gaiak gobernatzean —Ronson zilarreztatu bat, bere inizialak grabaturik zituen zigarro-toxa, zilarrezkoa hura ere— erakusten zuen keinu pausatua eta nolabaiteko sentsualitatea, edo zigarrokina eusteko manera lasai-dotoreak, are kalkulatuak, pikutara zihoazen kea, antsietatez, biriketaratzen zuenean. Ni neu ere erretzailea izanik, banekien horrek nikotinaren mendekotasun handia salatzen zuela, tabakoaren gainerako ohiko errituen inguruan erakutsitako artak, mendekotasun hura ezkutatzeko ahalegina salatzen zuen bezala. Ahulezia puntua erakusten ari denaren kontzientzia txarraz, baina aldi berean toki izendaezin batetik bizirik atera denaren gogo biziaz pipatzen zuen. Halako kasu batzuk ezagutu nituen, han eta hemen. Konturatu gabe, ezagutu azkenetako bat bururatu, eta alemanen kontzentrazio-esparruan egondako Serranoren irudia etorri zitzaidan. Serrano ezin zen geldirik egon, uneoro mugitzen zituen eskuak, besoak, hankak, burua, begiak, dena, uneoro berak bakarrik ikusten zuen pelikula baten irudiak, holokaustoari buruzkoa naski, betiko ikustera kondenatuta bailegoen, eta zigarro-muturrari sakada emateak, zigarroaren keak baizik ez bailioten lausotzen ahal kontzientzia bizi hori. Baina Serranok, Petralicek ez bezala, ez zuen kontzientzia txarrik erretzean, ez zion irizten inolako etiketarik gorde behar zuenik, edo nahi zuen bezala —eta nahi zuen beste!— pipatzeko eskubidea ongi irabazita zeukala uste zuen; eta ez zuen bere ahulezia txiki hori ezkutatzeko arrazoirik ikusten, agian ez zuelako ezer galtzeko, agian bera, funtsean, bere osoan, haragi errea baizik ez zela aldarrikatzeko beste modu bat baizik ez zelako. Serrano egiazko superbibiente bat zen.

        —Zuk ez duzu erretzen?

        —E? —nire begirada indiskretua izateko punturaino luzatu bide nuen—. A, bai! Baina puruak, puruak bakarrik.

        Beroizek kontatu zidanez, Serrano, 36an, anarkista zen. Fusilatu egin nahi izan zuten. Molaren inguruko norbaitek, familia harremanen bat tarteko, eskua sartu eta erreketeekin bidaltzea lortu zuen. Hortik zehar ahopeka esaten denez, beste batzuek ez zuten horrenbeste zorterik eduki. Sinetsi egiten diet, imajinazio-ahalegin berezirik egin behar gabe. Erreketeen ostean, bat egin zuen Beroizen koadrilarekin, hogei urte beteta ez zituzten mukizuak denak, Somosierra bidean, hauek ere larrua salbaturik eta pozik. Gau batez beste aldera pasatu zen. Beroizen laguntzaz. Handik Kataluniara, gero Frantziara, gero alemanek atxilo hartu... Hondarrean Frantzian geratu zen bizitzen. Jada hogei urte baino gehiago paseak ziren ordutik, eta urtean behin edo bitan etortzen zen, Tafallan familia baitzuen. Bakean uzten omen zuten.

        Auskalo zer haizek ekarri zuen Petralic Eliza katolikoaren unibertsitate honetara.

        —Nik ez nuen segundo bakar batean ere sinetsi sobietarrak amerikarren aurretik iritsiko zirenik ilargira.

        —Nik ere ez.

        —Ez dirudi horrek asko pozten zaituenik. Harrigarria da.

        Petralicen bisaiak egiazko harridura erakusten zuen. Unetik unera gaitzitzen ari zitzaidan.

        —Oraindik ez dira iritsi, ez amerikarrak eta ez sobietarrak ere —defenditu nintzen.

        —Ez dirudi asko falta denik egun handirako. Zenbat? Urtebete? Urte eta erdi?

        —Edonola ere, badagoke ilargia baina toki apartekoagorik.

        Bekainak uztaitu zituen, ulermen-ahalegin handia eginez bezala.

        —Madrilgo gure lagunek gaztigatu zidaten mundu zabalean asko ibilitako gizona zarela, baina ez zidaten esan dagoeneko, dagoeneko ez... —zuhurtziak galarazi zion esaldia bukatzea.

        —Eta zu, oraindik... —arriskatu nintzen.

        —Madrilen 50era arte egon nintzen —aldarrikatu zuen, halako harrotasun puntu batez—. Bertan nengoela, Gran Víako zirkulazioa eten nuen, lagun bakar baten laguntzarekin.

        Beti zen posible solaskideak bere hitzen esanahia ulertzea. Eta, ulertzen ez zituenak, halako xelebrekeria kutsua hartuko zien, baina hitzok ez zuten ezertan ere konprometituko. Baina nik, izan ere, ulertu egiten nituen.

        —Ongi da. Zure esanetara nago.

        —Oparitxo bat da. Oparitxo bat besterik ez.

Bidea izenburua zuen liburuxka bat jarri zidan esku artean, paper zurian bilduta.

— Ez dut zaletasuna galdu —zioen Waldok—. Badakizu Maroñasko hipodromora ere joaten nintzela. Begira, Madrilera etorri nintzenean lehen aldiz, ez nuen hipodromoa baino toki hoberik aurkitu; jockeyen kapela eta brusa koadrodun gorri, urdin, hori, berdeak... Esango nuke orain hamabi urte ez zegoela inon hemen adina kolorerik, hiri orduan hits samar honetan. Espainolek koloreak maite dituzte. Zergatik ez dute izango, bada, nahi adina kolore? Geroztik, Hego Ameriketan egin nituen urteak alde batera utzita, beti etortzen naiz La Zarzuelara, gehiago dena, Maroñasera joaten banintzen, hemen zaletu nintzelako izan zen, eta ez alderantziz; are, Madrilera baino lehen nik ez nekien ezer zaldiez eta hipodromoez; orain paisaia honetan aurpegi ezaguna naiz, aditua, betiko ikuslea; batzuek diplomatikoa naizela uste dute, beste batzuek negozio-gizontzat naukate, beste batzuek uste bide dute arrantxoa daukadala Texasen, odol garbiko zaldiz beterik... Berdin da, denek dakite estatubatuarra naizela nazionalitatez, eta gizon inportantea, eta hori nahikoa da. Ez dago pasaporte hoberik. Hor konpon, inporta duena da denek hemen ikustea espero duten pertsona naizela. Ez da harritzekoa: hipodromo honen bilakabidea gertutik segitu dut, hobekuntza guztiak nola egiten ziren ikusi dut: hareazko entrenamendu-pista, eritegia, ukuiluak eta box-ak hobetzeko obrak, kapera, baita orain gauden tribuna berria ere, alajaina! Espainia modernizatzen ari da, eta bazuen horren beharra, beharra zuenez! Guri zor digute aurrerapen hori guztia. Laster ipiniko dituzte, hemen ere, irteeretako kaxoi automatikoak eta helmugetako argazki-makina, Europako hipodromo handietan bezala. Ikusten al duzu gure aurreko lasterketa-zuzena?

        Laugarren lasterketako zaldiak pistara ateratzen hasiak ziren, irteera-puntura joateko. Urduria nabari zitzaien, jockeyek uhalak estutzen zituzten, zaldien giharrak kontrolatzeko. Zaldien bafadak eta zaldunen ahotsak entzun zitezkeen. Eguraldi hezea zekarren, euria ere bota tarteka, zaldiek ke-zirimola bat jaulkitzen zuten arnastu bakoitzean. Waldo ez zen gogoratzen, edo beharbada ez zitzaion inporta, nik ez niola sekula hipodromo batera lagundu, ez Maroñasera, ez beste inora. Lasterketa hasi zen. Hipodromoan nengoen lehen aldia zen.

        —Zuzenaren hasieran, drainadura bereziki txarra da, euria botaz gero, akabo; zuzenaren bukaeran, El Pardo bihurgunea hasten den tokian, berdintsu. Han zaldiek ostikada ederrak ematen dituzte. Zaleak ez du jakiten han zaldiek apoa noraino sartzen duten. Ur ugari dago bazter hartan, errekastoak-eta, batzuk lurpekoak. Putzuak ere maiz egiten dira. Hustubideak paratu dituzte, hodi-sail oso bat. Ikusiko dugu.

        Azken hitzek sistema berriaz ez zela gauza handirik fio salatzen zuten.

        —Aizu, Waldo, egia da trafikoa motzarazten zeniena?

        —Zer?

        —Bidali zenidaten morroiak esan zidan Gran Víako zirkulazioa eten behar izan zuela. Halako gauzak eginarazten zenizkien, benetan?

        —Oso egoskorrak zirenei, bakarrik —Waldok largabistaz begiratzen zituen urruntzen zihoazen zaldiak.

        —Nor da?

        Zaldiak azken zuzenaren aurreko bihurgunean lehiatzen ziren. Waldok ez zion largabistatik begiratzeari uzten, eta ez zuen nire galdera aintzat hartu.

        —Zer moduz osaba Johnny? —John izeneko osabarik ez dudanez, lanaz ari zitzaidala imajinatu nuen.

        —Hainbestean. Ez dut kexatzeko motiborik.

        —Getafeko fabrikan beti?

        —Ez. Gutxitan egoten naiz fabrikan. Errepidean gehiago. Salmenten arduradun izendatu naute.

        Egia zen. John Deere markako nekazaritza-makineria saltzen aritzen nintzen Espainia osoan.

        —Arraioa! Zorionak. Dirua irabaziko duzu, noski.

        —Dirua... Espainia ez da lehen mailako merkatua. Baina, tira... ez dago gaizki.

        —Horrenbeste merezi zenuen; izan ere, zu beti egon zara nekazaritza erreformaren alde.

        Zaldiak helmugarantz hurbiltzen ari ziren, dena emanda, eta jendea oihuka zegoen, nor bere zaldiari arre. Horri esker, ez nion asmo gaiztoko txisteari erantzuna eman behar izan. Behintzat, jada ez zidan, behiala bezala, homosexuala deitzen. Hipodromoan nengoen lehen aldia zen, baina, halaber, Degasen koadro asko nituen ikusita. Degas miresteko, ordea, ordena logikoa alderantzizkoa da: lehenik hipodromora joan eta gero Degasen koadroak ikusi. Gainerakoan, museo batean edonork begira dezakeen koadro bateko partaide sentitzen zara.

        Jakaren barneko poltsikoan beti eramaten nuen whisky-petaka atera nuen, zurrutada egiteko asmoz.

        —Nahi duzu?

        Zaldiak bazetozen, eta Waldok begiratu ere ez zidan egin. Zurrutada luzea hartu nuen. Tragoak nire hezur hezeak lehortu zituen, beroa nire baitan hedatuz. Jada ez nuen hiru urte lehenago beste edaten.

        Lasterketa bukatu zen. Posturetan asmatutakoek pozezko ingrestiak egiten zituzten, paperak erakusten zizkioten elkarri.

        —Zorte txarra! —arranguratu zen Waldo, apustuaren ordezkagiria txikituz.

        Begiratu egin zidan, komeni ziren hitzak zeintzuk ziren hausnartzen bailebilen.

        —Begira, Tom, orain hau, niretzat, balneario baten modukoa da. Lau horma artean sarrarazi naute, asperrak noiz leherraraziko.

        Harmailetatik lekutu ginen, barneko instalazioen aldera. Apustuak egiteko leihatilak seinalatu zituen.

        —Oraindik badago jokoa egiteko denbora —lepoa besoaz inguratu zidan, ni baino dexente txikiagoa zen arren—. Beraz, Petralic nor den jakin nahi duzu.

        —Hainbat gauza jakin nahi dut, bai —euritakoa ongi ixteko aitzakian Waldoren beso deserosoaz askatu nintzen.

        —Petralic ustaxi bat zen; Tito Zagreben sartu zenean korrika hasi, eta Espainiara heldu arte ez zen gelditu. Madrilen zegoela, Konpainiak mesede bat egin zion...

        Gelditu, mahukatik eutsi eta, bat-batean gogoratuko bailitzan, zera galdetu zidan:

        —Zertan dago haurren afera? —Waldok espainiar arrunt batek bezain ongi egiten zuen gaztelaniaz, baina orduan Puerto Ricoko azentuak bortizki markaturiko ingelesez ari zen.

        —Epaileak amaren aldeko epaia eman zuen, orain dela bi... egon, utzi pentsatzen, hiru... ez al zenekien? Erabakia errekurritu dut, noski.

        —Arraioa, Tom! Ez, ez nekien deus —hain ahalegin txikia egiten zuen gezur nabarmen hura ezkutatzeko, non kasik sinetsi bainion—. Bon, presak zirela-eta, Petralicek ama, edo aita, edo emaztea, edo seme-alaba... alegia, familiartekoren bat utzi omen zuen "ahaztuta" Titoren Jugoslavian.

        —Horregatik erretzen du hainbeste?

        Waldori grazia egin zion nire esanak, irri egin baitzuen.

        —Alde egin baino lehen partisanoek eduki omen zuten preso. Baina erretzearen gustu hutsez erretzen duela esango nuke: preso-truke batean askatu zuten, eta trukerako merkantzia artaz zaindu ohi da, inork ez du fruitu-ale mailaturik nahi.

        —Orain bere familia osoarekin bizi dela entzun dut.

        —Jakina, horixe izan zen Konpainiak egin zion mesedea: familia berriz elkartzen lagundu. Lan txikiak egin izan ditu guretzat: postari-lanak, edo, kazetaria denez, guk emandako materialen bat sartzen zuen prentsan, horrelako gauzak. Hasieran esker onez egiten omen zuen, gero diru-sariaren truke. Egun esan daiteke "lo" dagoela, guri dagokigunez —lo egoera horri erreparatzeak jakingura piztu bide zion—. Zer esan zizun?

        —Ezer ez. Erlijiozko liburu bat oparitu zidan.

        —E, Tom, niri adarrik ez jo!

        —Zer esan zidan? Zuk azalduko zenidala uste nuen.

        —Nik azaldu?

        —Ongi da: enbaxadara joateko agindu zidan. Ez naiz enbaxadan egon merkataritza-arduradunarekin elkarrizketatu nintzenetik, enpresak bidalita. Laneko kontuez jardun genuen. Denetan konforme geratu ginen. Zergatik joan behar dut orain enbaxadara, Waldo?

        Waldo isildu egin zen, pentsakor.

        —Pentsatu behar zenuen, lehenago edo geroago, norbait zutaz gogoratuko zela. Zer erantzun zenion Petralici?

        —Lan asko nuela, ez nekiela noiz edukiko nuen enbaxadara joateko astirik.

        —Ez da oso erantzun inteligentea.

        —Denbora irabazi nahi nuen. Ez naiz inozo-inozo joango, zezen bat zezen-plazara bezala.

        —Nabari da Espainiako kulturan integratzen ari zarena —isilunea—. Eta ez duzu pentsatu agian Spring...?

        Pentsatu nuen, nola ez. Pentsatu nuen, baita ere, mundua zabala zela eta Spring ez zela toki guztietara iritsiko.

        —Zertan dabil Spring?

        —Aholkularia da Washingtonen. Handikietakoa da. Dolarraren osasunaz kezkatzen da.

        Ez zen harritzekoa.

        —Eta zergatik nahiko luke orain, Springek, ni...

        Waldok irri zitala egin zuen, begiak ñarrotuz.

        —Montevideon katua eta txakurraren antzera zenbiltzaten.

        —Hori ur joana da. Gainera, orain luke arrazoi gehiago ni estimatzeko, lehen baino: ni arduratzen naiz bere gobernuak atzerrian uzten dituen dolar-parrastadak berreskuratzeaz eta berriz Ameriketaratzeaz. Saiatzen naiz, bederen.

        —Spring tartean bada John Deereko komertziala izateak ez zaitu ezertaz libratuko.

        —Ikusiko dugu.

        Waldok eskuak zabaldu zituen, aspertzen ari zela adieraziz.

        —Hara, Tom Hewart: ez nago zorretan zurekin. Zure arazoak ez dira nire arazoak, ez dakit nork zer kontu ordainarazi nahi dizun, eta gainera, ez zait pitorik inporta. Garbi mintzatu naiz?

        —Oso. Baina ez naiz eskatzen ari adiskidetasunez egin dezazun. Ez dizut mesede bat eskatzen. Ordaintzeko prest nago informazioaren truke.

        Waldok hasperen egin zuen, eta paddock aldera gidatu ninduen, mahukatik oratuta, beti pentsakor.

        Zaldiak bueltaka ari ziren, beren zaindariek uhaletik helduta.

        —Bost zenbakia da nire faboritoa hurrengo lasterketarako. Baina, ez dakit, urduri samarturik ikusten dut —orritxo batean idazten zituen pronostikoak, hari begira jarri zen. Nik zaldiei begira nahiago.

        Animalia horien edertasuna miretsi nuen, beren ilaje leundu-dirdaitsua, azal azpitik sumatzen ziren gihar eta zain indartsuak, beren gorputz-atalen proportzionaltasun kanonikoa. Izaki perfektuak ziren, ia.

        —Konforme —onespen keinua egin zuen Waldok—. Emaidazu astebete.

Gure zirkunstantzien eta aldi historikoaren ondorio gara. Ez da justifikazio errazak bilatzeagatik, baina norbera, gaztea denean, okertu egiten da, maiz.

        1950 urtean nik hogei urte nituen. "Zerrenda honetan Estatu Departamentuko politikan eragin zuzena eduki duten 205 komunistaren izenak ageri dira!" aldarrikatu zuen Joseph McCarthyk urte hartan, apokalipsia iragartzen zuen izotzezko irribarreaz. Bloke komunistak munduan egunetik egunera lortzen zuen aurrerapena, gure gizartearen gaineko mehatxu bat bezala sentitzen zen. Armada gorriek zalantzan jartzen zuten aurreko mundu gerraren irabazleak gu izan ginelakoa. Haurrek, Estatu Batuetako eskola guztietan, simulakroak egiten zituzten: SESBen hegazkinen erasoa iragartzen zuten sirena entzundakoan, pupitre azpian sartzen ziren. Psikosi horren ondorioz, norbera bere antikomunismoaren aldarri sutsuak egitera beharturik sentitzen zen, kalean, bulegoan, fabrikan, futbol estadioan, arrandegian; inori "komunista!" esatea irain larria zen; "Eta zu, ez zara komunisten laguna izango?" maltzurki iradokitzea mehatxu nabarmena zen, eta, 1953 urtean, Rosenberg senar-emazteak espioi izatearen akusaziopean exekutatu zituztenetik, norberaren izen ona garbitzea obsesio bihurtu zen, eremu publikoan bezala, pribatuan; New York Times egunkariak, editorial batean, haiek ez zutela sekula onartuko komunista bat euren enpresan argitaratu zuten; hortaz, hortik atera kontuak, nola hasiko zen lan bat lortzeko elkarrizketa bat, eta ez bakarrik Times-eko erredaktorea izateko. Eldarniozko giro horren erdian, "komunista" hitzaren inguruan nork bere burua definitzea zen edozein proiektu aurrera eraman ahal izateko gainditu beharreko froga-harria. Alegia, esan nahi da Estatu Batuetako gizartean, batzuetan lo, beste batzuetan erne, dautzan sentimendu kontserbakorrenak azaleratu zirela.

        Antikomunismoa aldarrikatu beharrak bizitzaren jardun guztiak —ekonomia, irakaskuntza, kirola, artea, giza-harremanak—... hartzen zituen bere baitan. Zer esanik ez politika: garai haietan elkarrengandik ia bereizezinak ziren hala demokratek nola errepublikarrek bazekiten, ederki jakin ere, antikomunismoa zela biztanleria-multzo zabalei kohesioa ematen zien balioa, eta inork ez zuen datua oharkabean pasatzen uzten hauteskunde-kanpainak antolatzen zirenean. Komikietako Amerika Kapitainak eta bere esanak laburbil lezake beste ezerk baino hobe irrazionalkeria erabatekotik oso urruti ez zegoen egoera hura: "Kontuz, "commies"*, espioiak, traidoreak! Amerika Kapitaina, gi-zon leial eta libre guztiak atzean dituela, barrandan dago". Txarrena da, baina, nire belaunaldiko gazte askorentzat, ni barne, zerbait egin behar zelakoa, ongi gelditzeko asmatutako eslogana baino zerbait gehiago zela.

        Hamabost urte geroago, Ameriketako gizartea nola zegoen ikustea baino ez zegoen, penduluaren legea betetzen delakoa noraino den egia ikusi ahal izateko. Politikaria banintz, horretaz hausnartuko nuke. Segurutik honezkero hausnartu egingo zuten, niri ezer esan gabe.

        Baina, bai; zerbait egin behar zelako sentimendua puri-purian zegoen. Nire gurasoak katolikoak eta kontserbadoreak ziren. Unibertsitatea aukeratzeko garaia iritsi zenean, Notre Dame komeni zitzaidala erabaki zuten —ez osaba-izebekin eta parrokoarekin kontsultatu gabe—. Ni konforme egon nintzen. Berezkoa iruditu zitzaidan.

        Gezurra badirudi ere, garai haietako Notre Dame nolakoa zen, Petralicek eman zidan liburuxkak, Bidea delako horrek, erakusten du hobekien. Batek liburuxkako sententziak eta aforismoak irakurri, eta berehala ikusten zen Bidea idatzi zuenak Notre Dameren asmoa, nire ikasle garaian, argitu zuten balio berberak hartu zituela kontuan: elite-espiritua, antolamendu bateko kide izatearena, espiritu kritikorik eza, obedientzia itsua, hierarkiaren zentzua, erlijioaren defentsa sutsua, gogo proselitista, diskrezioa, antikomunismoa, abertzaletasuna.

        Artean guk ez genuen besterik ezagutzen, ez genuen bizi-esperientzia nahikorik, purrustila baten barnean bizitakoak ginen, ez genekien beste baliorik egon zitekeenik. Nahi bada, inozoak, ezjakinak eta harroputzak izango ginen, osasunez beteriko putakume sinpatikoak, baina gehienok ez ginen maltzurrak. Are, justizia inporta zitzaigun; errotik finkatua genuen eginbeharraren sentimendua, norberaren gorabeheretatik harantzago, familia, komunitatea, gizartea eta are aberria hartzen zituena.

        Apaizek eta irakasleek gure berezko ekarri hori elikatzen zuten. "Diziplina eta erlijioa dira Notre Dameko gizonak ezberdin, berezi egiten dituztenak". Hitzak. "Notre Dame bertute askoren sinboloa da. Erlijioaren eta abertzaletasunaren bertuteak egiten ditu bere: Jainkoaren aldeko zerbitzua, herriaren aldeko zerbitzua. Notre Dame fedea da, norberaren baitako fedea eta herriarekiko fedea. Autodiziplina, kemena eta borroka-espiritua...". Hitzak, hitz gehiago. Marka uzten duten hitzak.

        Gaur, Petralicek eman zidan liburuxkako sententzien gainean pausatzen ditut begiak, eta aspaldiko melodia zahar bat berregiten ari zaidala begitantzen zait: "musika-tresnak artistaren eskuetan obeditzen duen bezala obeditu behar duzu...", dio Petralicen liburuak. "Tresna izan zaitez: urrezkoa, altzairuzkoa, zilarrezkoa edo burdinazkoa... handi zein txiki, delikatu edo zakar... zure eginbeharra tresna izatea da". Bai, Bidea horren sententziak ere ez ziratekeen gaizki egokituko gure hezibidean. Berregiten zaidan melodia zahar eta ezagun horrek eragin ebokatzailea dauka niretzat; haren airean, usainek, aurpegiek, sentsazio intimo sakonki lurperatuek bereganatzen naute. Eta ez dago goxotasunik nire oroitzapenetan. Aitzitik, partez mingarria da. Berehala, orduko Pennyren bisaia nagusitzen da, emozio helduetarako hasiberri ziren arima, ez dut esango errugabe, baina bai behintzat ez-errudun, geure gorputz bizkor eta bete, geure egia fisiko hurbil eta kitzikatua maskaratu nahian saiatzen ginen pose herabe eta kamuflajezko lurrin guztien gainetik. Hain ginen eder, aratz, eta hain ginen ergel, anker... Hain handiuste eta hauskor, manipulagarri... Eta, guztiarekin, jende ginen, besteak bezalakoak. Ezinezkoa da gure funtsezko osagaiaren mugatuari buruzko pertzepzio bortitza edukitzea, nik zita eta aipu horiek irakurtzean une batez eduki nuen bezain bortitza, eta errukia ez izatea; giza-espezie guztiarekiko errukiaz ari naiz, baina.

        Notre Damen, eta lehen azaletik baizik ez bada deskribatu ditudan garai latz haietan, hizkera batzuetan disimulurik gabe kastrentseari ere ez zioten uko egiten: "Gure abertzaletasuna abertzaletasun inteligentea izan behar da. Nazionalismo itsutik eta azaleko emoziozko abertzalekeriatik harantzago joan behar du. Inguratzen gaituen munduaren norabide aldakorrak aztertu eta ulertu behar ditugu, ulermen honen bidez ondorio moral sakonak erdietsi behar ditugu. Eta ondorio horiek gure jardun publikoan nabarmenduko dira. Jainkoarekiko fedeari, askatasunaren aldeko grinari eta airezko nagusitasun militar orokorrari eusten badiegu, lasai begiratzen ahal diogu etorkizunari...". Sinesteko lanak badu ere, orduko gizarte-giroan, eta zer esanik ez giro haren haztegia zen irakaskuntza-erakunde hartan, soflama militarista zakarrok aise pasatzen ziren moralaren, aberriaren eta Jainkoaren amodioaren aitzakian.

        Logikoa denez, gure babokeriaz baliatu nahi zuten gizon batzuk etorri ziren, promesa, proposamen eta mundu justuago baten aldeko kantuekin. Ereindako lurrean baizik ez daiteke uzta bildu. Nik ere haietakoa izatea erabaki nuen.

        Lehen deskribatu dudan prestakuntza psikologikoari, nire aldetik, mundua ezagutzeko grina eta abentura egarria gehitzen nizkion. Eta —ez dut ukatuko—, hasieran bederen, klub oso hautazko baten kide izateak ematen duen botere-sentsazio asegarriak kitzikatzen ninduen, norbera ongi sentiarazten duen droga bortitza baita, eta drogekin zer gertatzen den, gauza jakina da... Eskrupulu moralik?, Jainkoak berak ezarri zuela espioitza demostratzen duten aipuen bidez, Bibliatik ateratako aipuen bidez, uxatzen dira. Politika? Ez, politika ez. Mundu osoko gizakien libertateen aldeko borrokalaria izango naiz, subertsio komunistaren aurkako gladiadorea, nire herria eta nire herriaren bizimodua defendatuko dituen abertzalea. Hori guztia bai, baina, politika? Gu soldadu-klase berezi batekoak gara. Konpainiak ez du politikarik egiten. Instrukzioan zehar hainbat eta hainbat aldiz errepikatzen den kontua da: Konpainiak ez du politikarik egiten. Denok gara apolitikoak.

        Kontzientzia-arazoak geroxeago agertzen dira, eta hori halakorik agertzen den kasuetan; ez beti, alegia; ezta gutxiago ere, halako arazorik edukitzeko, lehenik eta behin, kontzientzia eduki behar delako. Ez da beti gertatzen. Zaila litzaidake definitzea kontzientzia-arazoa agertzea nolakoa izaten den, adibide eta egoera zehatzetara jaitsi gabe. Saio bat eginda, esango nuke hasmentan dibertigarria dela pentsatzea pantaila baten atzean ezkutaturik zaudela, eta bertatik buztina lan dezakezula ia inori inolako konturik eman beharrik gabe. Seguru asko, jainkoa izatearen sentsazioarekin antzik handien edukitzen ahal duen jarduna da. Norbera konturatzen da, halako batean, besteren bizitza aldarazten ahal dituen erabakiak hartzeko ahalmena duela; inoren norabidean munta handiko gorabeherak eragiten ahal dituela botoi bat sakatuz, hitz bat esanez, edo zerbait isilduz; krimenak eragiten, ezbeharrak probokatzen ahal dituela, ia inolako azalpenik eman beharrik gabe, eta, gainera, zigorgabetasuna ia erabatekoa dela, eta, oraindik are tentagarriagoa dena, egoera hori, neurri batean behintzat, erakundearen funtzionamendu-mailatik maila pribatura ere alda daitekeela, beti ere norberaren probetxuan. Derrigortzeko ahalmenak uste ohi duguna baino hagitzez gehiago onbideratzen gaitu; ez dira bakarrik legeak, ez da bakarrik zehapenak sortzen duen beldurra; horretaz gainera, ahalmen horrek badu alderdi sozial bat, uste duguna baino boteretsuagoa. Hau da, zer ez genuen egingo auzokoak ez duela inoiz jakingo seguru-seguru bageunde? Galdera inozoa edo erretorikoa ematen du honako honek, ausaz; baina ez da. Nik bezala, ikusi duenak, badaki.

        Ikusi, arian-arian, denetarik ikusten da. Botereak usteltzen du, esan ohi da, eta egia da. Are gehiago botere-klase honek, botere ezkutuak. Botere honetaz usatzea bezalakorik ez dago, ez dago droga menderatzaileagorik. Droga guztiek bezala, bere ondorioak ditu; kasu batzuetan, ziniko bihurtzen du pertsona; beste askotan, etikaren edozein aztarna desagerrarazten du, erabiltzailea amoralitatean eroraraziz; fanatikoak dira, beharbada, jende arruntarentzat zama astuna litzatekeena hobekien eramaten dutenak, beren fanatismoa piztu duen grina sekula asetzen ez den jainkoa baita. Hiru kategoria hauetan sartzen ez dena, edo hiruretatik puskatxoa ez duena, sobran dago. Teoriak dio botere ezkutu honen jarduna kontrol-sistema zorrotzen mende dagoela, ez gutxitan kontrolok demokratikoak ere direlarik. Baina gutxi fio teoriaz. Hain du botere klase honek pertsonaren muinera apunte egiten, ze azkenerako dena kontrolatzeko joera baitu, ustez bere jarduna kontrolatzeko sortu diren sistemak ere barne. Ez dut esan nahi, ez dakit nahikoa garbi gelditu den baina, beti betetzen direnik gure helburuak, edo eta errealitatea guztiz determinatzen ahal dugunik, ez. Tentazioaz ari naiz.

        Ni poliki-poliki askatu nintzen neurosi bezalako honetatik, ez prezio pertsonala ordaindu gabe. Eta ez naiz bakarrik Pennyz ari. Baina ez du merezi xehetasunetan sartzea, ez orain, bederen. Niretzat, lan klase hau utzi behar nuelako behin betiko froga izan zen ikustea, ezen, traba material guztiak gainditurik ere, ekintzara pasatzeko orduan nire kontzientziaren ehun hasieran ahula baizik tartekatzen ez zenean ere, eskrupulu batek galarazten zidala edozein mugimendu egitea. Uste dut eskrupulu moral horren hondarrean, oinarrian, nire jatorrizko kristauzaletasun ezabaezina zegoela; jardun ezkutuak, zenbaitetan, deabruarekin pinakulu gainean sentiarazten ninduen: ikusten duzun guztia zurea izango da, baldin eta gurtzen banauzu; erru-sentimendu hori ez nuela sekula gaindituko seguru jakin nuenean, utzi egingo nuela zin egin nuen. Eta hala ere, ni ez nintzen gizon erlijiosoa, ez behintzat erlijioso izateari ematen zaion adiera arruntean. Esan nezake, agian, nire kontzientzia zela nire jainkoa. Hortaz, nire jainkoa hauskorra, zalantzatia, aldakorra, ahula, nahasia, zitaltxoa eta are kontraesankorra zen, eta ez, inola ere, santua. Hortaz, nire jainkoa kristauen jainko guztiahaldun, justiziero eta miserikordiaz beteriko horretatik antipodetan zegoen. Bestalde, eta eliza hierarkiari dagokionez, aspaldi nien galdua errespetua kartoizko maskarak jantzita, beren lurreko interesak kudeatzeaz baizik arduratzen ez ziren pailazo patetiko horiei. Ez dut soberbiaz esaten; aitzitik, hori baieztatzeak, urte batzuk lehenago, desesperazioraino eta malkoetaraino eraman ninduen bakardade-sentimendu bat pizten zuen nigan.

        Baina gelditu gara Notre Damen nengoela haietako bat izango nintzela erabaki nuela. Orduan ikusi nuen Waldo lehen aldiz nire bizitzan.

        —Bai edo Ez erantzun, ez besterik. Zure izena Tom Hewart da? 1930eko otsailaren 19an jaio zinen? Erabili al duzu inoiz beste izen edo identitaterik? Zintzoki bete duzu proba-orria? Justizia Idazkaritzako zerrendako erakunde subertsiboetako kide izan zara inoiz? Inoiz izan zara komunista, edo erakunde komunistaren bateko kidea? Atzerriko herrialderen batera joan zara noizbait? Atzerriko herrialderen baten gobernuko funtzionariorik ezagutu al duzu? Gobernu komunista bateko funtzionariorik? Norbaitek agindu al dizu lan hau eskatzeko? Inori esan al diozu lan hau eskatu duzula? Harreman homosexualik eduki al duzu? Noizbait kontsumitu duzu drogarik? Gaur, hona baino lehen, lasaigarririk hartu al duzu?

        Poligrafoak hiru gailu ditu, eta hiru gailu horiek, kableak eta bestelako luzagarriak medio, galdeketa egiten ari zaionaren gorputzean txertatzen dira. Beste aldetik, gailuok, hari eta hodien bidez, galdeketa egiten duenaren mahaian konektatzen dira. Eskeman, zu zara seinale-bidaltzailea; gailuetako bakoitzak aldaketa fisiologikoak —pultsua, arterien presioa, arnas-erritmoa, azalaren transpirazioa— hartzen ditu; eta, sistemaren beste muturrean, seinale-jasotzailea dago, hiru orratz tintadunek grafikoaren paper mugikorraren gainean salatzen dutenaren aiduru. Galdetzaileak atzetik egiten ditu itaunak, emoziorik adierazten ez duen tonuaz. Hainbestean behin denok pasatu beharreko ataka zen poligrafoa. Salbuespenik gabe, ez zegoen saihesterik. Instrukzio garaian, proba lehen aldiz egin baino lehen, hautagaien artean txantxak egitea arrunta izaten da. Ondoren, hainbestean behineko errutinazko saioetan, inori ez ohi zaio txantxarako gogorik geratzen. Lehen aldiz, proba ez dela ongi atera aitzakiarekin, bi, hiru lau bider eginarazten dizute, norberaren egoskorkeriaren arabera; ondoren, emaitza ezagutarazi baino lehen, aste batzuk pasatzen dira. Prozedura ezagutzen duenak badaki emaitzak eman arteko tarte horretan norberaren frustrazioak, penak, beldurrak eta desioak imajinazioaren eltzean egosten direla, irakinean; azkenerako, presio psikologikoa hain da handia, non hobendun zarelako sentimenduak edo porrot egin duzulako susmoak barnetik ukitua uzten baitzaitu, hautsi egiten ahal baitzaitu. Geroko errutinazko pasaldietan, ez da poligrafo-saioa errepikatu behar izaten, hau da, behin bakarrik egiten da, itxoinaldia, ordea, segurua da. Tarte horretan, nork bere kontzientziarekin bakarrizketan pasatzen duen tarte horretan, gertatzen dira, gertatzekotan, aitortza sonatuak; izaten da, tarteka, bekatua egin eta probaren emaitzaren zain egoteko presioari eusten ez diona.

        —Berriz galdetuko dizut: homosexuala zara?

        Esan ohi da harreman berezia sortzen dela hautagaiaren eta bere poligrafo-proba zuzentzen duen funtzionarioaren artean. Proba bere borondatez egiten duenaren kasuan ari naiz, jakina. Nola ez da, ba, harreman berezirik sortuko, probak erabateko defentsarik ezaren egoeran uzten bazaitu. Poligrafoa tresna delikatua da, eta edozein gorabeherak, baita probarekin lotura zuzenik ez duenak ere, emaitzak aldrebesten ahal ditu; izan daiteke bularraldea zeharkatzen dizun gomazko zerrenda tinkoegi egotea, izan daiteke aretoko tenperatura handiegia izatea, edo zerbait erostea ahaztu duzula bat-batean gogoratzea. Niri —eta ez zait inporta aitortzea, anekdotak, bere xelebrean, ariketa noraino den zitala eta erridikulua azaltzen duenez—, haize bat trabeskatu zitzaidan hesteetan. Eta berau nire baitan gordetzeko ahalegina egin nuen, homosexuala ote nintzen lehen aldiz galdetu zidatenean. Alegia, Waldok —bera izan baitzen nire probaz arduratu zen funtzionarioa— bigarren aldiz horixe galdetu zidanean.

        Nik banekien espainiera pixka bat, eskolan ikasia. Agintariek laster erabaki zuten hizkuntza hori sakondu eta hobeki ikasiko nuela. Konforme etorri nintzen: Hego Amerika ia osoa eskaini zidaten, jardun-leku. Soldadutza barne, ia hiru urte iraun zuen prestaketa luzearen ondorioz, Venezuela eduki nuen lehen destinoa.

        60 edo 61etik aurrera, ordea, Waldo eta biok Uruguain geunden, lankide.