Indarkeria matxista:
gerrararen ezinbesteko arma

 

Gure gorputzak ez dira gudu-zelaiak.

(Lelo feminista)

 

      Gatazka armatuetan indarkeria zuzena dago eta gizon errudunei izen-abizenak jartzea eta erantzukizunak eskatzea garrantzitsua da. Emakumeon gorputzak gudu-zelai bihurtzen dira, eta beste bandoko gizonei prestigioa kentzeko erabili izan da emakumeon gorputza, sistematikoki. Guda eta gatazka guztietan bortxatzen eta erailtzen dira “etsaien emakumeak”. Kasurik ikusgarriena eta munduko alarmak piztu zituena Bosnia-Herzegovinakoa da. Gudak iraun zuen bitartean, 14.000-50.000 emakume bortxatu zituzten (Irin, 2005: 107). Euskal Herria, berriz ere, ez da salbuespena. Gogora ekarri behar ditugu Ana Tere Barrueta eta Maria Jose Bravoren kasuak. Biak bortxatu, torturatu eta hil zituzten GAE erakunde parapolizialeko gizonek, 1980ko hamarkada hasieran (Casanova, 2007: 255).

      Gainera, Estatu espainiarreko polizia-etxeetan isolatu dituzten zenbait emakume militantek publikoki salatu dute bortxatu eta torturatu egin dituztela. Ez dira, inolaz ere, kasu bakanak; konponketa eta aitortza behar dituzten kasuak dira. Horregatik, beharrezkoa da eragile guztiak inplikatzea eta gizonen eta emakumeen egoera ezberdinak ikusarazteko gai izatea. Ildo horretan, ikusezintasun hori ahalbidetu zuen gertakari bat berreskuratu nahi genuke. 2009ko azaroaren 24an, Segi gazte antolakundearen aurkako makro operazioan 34 gazte atxilotu zituzten. Torturak pairatu izana salatu zuten, eta horien senide batzuek eragile sozialekin, alderdi politikoekin eta sindikatuekin biltzea erabaki zuten. Bada, Emakundeko orduko zuzendari Maria Silvestrerekin hitzordua eskatu zuten eta, senideek diotenez, Silvestreren ezetza jaso zuten: “Emakundek gai horri heltzeko ahalmenik ez duela” argudiatzen zuen jasotako eskutitzak, eta Arartekoarekin (EAEko Herriaren Defendatzailearekin) biltzera gonbidatu zituen, eta bildu egin ziren baina emakumeen egoera zehatzari heldu barik.

      Elkarrizketatu izan ditugun emakume gehienak oso kontziente dira indarkeria matxista gerraren ezinbesteko arma gisa erabiltzen dela. Beraz, badakite torturatuak eta bortxatuak izan daitezkeela polizia-etxeetan. Horrekin bateratzen dute beren egungo militantzia, eta beldur horren sentsazioa gorpuztuta dutela. Atxiloketa ailegatuko dela eta polizia-etxean gertatutako denaren “zain” daude. Egoera hori normalizatu, burutik kendu eta ez proiektatzea da emakume askok mina ekiditeko erabili izan duten estrategia.

      Nik asumitu dut momentu batean militante politiko izateagatik a estar expuestas a que nos violen. [...] Hau da, sexualki erasotuak izatera. Asumituta edukitzea eta nire kasuan horrelako egoera bat ekidin ahal izatea pues izan da la ostia ez? Baina jakinda ni libratu naizen bitartean beste kide batzuk hortik pasatu direla, ez? (Alaitz)

      Orain arte ikusi dugunez, bortxatzaile eta torturatzaile guztiek, beti daukate ezaugarri bera: gizonak izaten dira. Halere, salbuespen bat azpimarratu nahi dugu. Emakumeok ere biolentzia eragiteko gai gara; alegia, emakumeak ere torturatzaileak dira. Zer esanahi sozial eta politikoa du emakumeak torturatzaileak izateak? Abu Ghraib kartzelan egindako argazkietan ikus dezakegu horren garrantzia (Irak, 2003). Lynndie England Estatu Batuetako emakume-soldadua, gatibu dagoen gizon irakiar preso bat torturatzen agertzen da. Mundu guztian zehar ikusi ziren argazki horiek eta alarmak piztu ziren. Inpunitatea eta tortura salatzeko erabili zituzten askok. Hala ere, hauek ez ziren izan Abu Ghraibeko lehenengo argazkiak; oso argazki antzekoak publikatu ziren garai berean. Gauza bakar bat dute ezberdin bi argazkiek: torturatzailearen generoa. Batean, emakumea eta bestean, ordea, gizona.

      Tortura ez da argazkien inflexio-puntua markatzen duena (horren ezagutza bazegoen jada, dokumentu grafikoak ere bazeuden), baizik eta generoaren eta sexuaren beraren apurketa. Biolentzia eragiten zuena (emakumea) horretarako sozializatua ez zegoena zen, eta aldiz biolentzia jasotzen zuena (gizona) eragitera derrigortua dagoena zen. Argazkien bitartez hierarkia patriarkala apurtzen da. Horregatik (eta ez torturengatik) pizten dira alarmak. Argazki hauen ezkutatzea eskatzen denean, antzekoekin egin ez denean, benetan eskatzen ari dena zera da: generoaren haustearen ezkutatzea, eta gizarte-ordenaren mantentzea (emakumea mendekoa / gizona nagusi). Abu Ghraibeko kasuarengatik prozesatu eta kondenatu ziren bederatzi pertsonen artean Lynndie England-en kasua izan zen mediatikoki gehien azpimarratu zena. Gainontzekoek eragin zituzten torturen kasuei ez zitzaien garrantzi handirik eman, gorputz maskulinoei baitagokie tortura eragitea (arauak hori markatzen du). Ez ziren ezer hausten ari, beraz, ez zen berri aparta. Hobe ezkutatzea.

      Dena dela, gatazka armatuetan gizonek ez dituzte “etsaien emakumeak” bakarrik bortxatzen; izan ere, neska-lagunak, emazteak zein militantzia kideak ere bortxatzen dituzte. Emakumeei askoz ere gehiago kostatzen zaie bortxaketa horiek salatzea (bai publikoki, bai intimitatean). Women's Affairs Centre elkarteak Gazako zerrendan bizi ziren 670 emakume elkarrizketatu zituen 2001ean. Horien % 14,2k aitortu zuen sexu indarkeria pairatu izana. Gainera, % 14,2 horren % 82,6k adierazi zuen senarrak izan zirela erasotzaileak. Kasu horietan, militantzia kidea, kide ezkertiar eta berdintasunaren aldeko hori, senarra edo mutil-laguna izan, konplize politikoa izatetik etsai erreala izatera igarotzen da. Eta Euskal Herria ez da salbuespena.

      Euskal Herriko gatazka armatuan, adibidez, erbestea askatasun gune bilaka zitekeen bitartean (lehen azaldu dugun bezala), era berean, arriskuz beteriko espazio bihur zitekeen. Erbestean nahiz klandestinitatean, indarrez sartzen da elkarbizitzaren aldagaia. Militantziaren tarte bat espazio pribatuan egitera behartzen dituzte emakumeak. Hautatu ez duten jendearekin (gizonekin) bizitzera behartuta ikusten dute beraien burua, eta ilegaltasunaren tentsioarekin, segurtasun neurriekin, beldur eta frustrazioekin partekatu behar izaten dute eguneroko elkarbizitza. Egoera horretan, emakumeen gorputza gudu-zelai bihurtzen da, eta elkarrekin bizi diren militanteen etxea indarkeria gune. 70eko eta 80ko hamarkadetan ETAn militatu zuen Aitziberren hitzetan argi ikusten da hori:

      Nahikoa genuen bizirik irautearekin, eta haietako asko jasatearekin; batzuetan, gainera, ohera sartzen zitzaizkizun-eta. Horrek dakarren guztiarekin, e? Iraultzaileak, barrez lehertzen naiz ni ezkerrarekin. Bai, halaxe da. (Aitziber)

      Borrokan eta espazio publikoan emakume militanteek konkistatu izan duten askatasuna atzera egitea ekar dezakete erbesteak edo klandestinitateak; baina, liburuan ikusten ari garen bezala, emakumeok eutsi eta erantzun egiten dugu, gure espazioa eta autonomia berreskuratuz, eta gizonen rol diskriminatzailea salatuz.

      Ia beti egokitzen zitzaizun gizonez inguraturik bizitzea, baina, guztiok elkartzen ginenean, unea baliatzen genuen, ez ginen isiltzen. Beti ari ginen borrokan: “zuri dagokizulako harrikoa egitea, gaur ez duzulako erosketa egin, potrohandia zarelako”. Etengabeko liskarra izaten zen; ez zeukaten, inolaz ere, etxeko lanetan parte hartzeko ohiturarik. (Poti)

      Askatasun gunea den hori errepresio eta indarkeria gune bihur daiteke uneoro. Etxea, militantzia, intimitatea eta amodiozko erlazioak emakumeen aurkako goreneko indarkeria-eremu bihur daitezke gatazka armatuetan. Beharrezkoa da indarkeriaren aurpegi guztiak ikusaraztea eta publiko egitea, benetako konponbidea ahalbidetu eta gizartearen minak guztiz sendatu nahi badira. Kanpoko zein barneko eragileengandik jasandako erasoak identifikatzeko gai izan behar dugu emakumeok. Azaldu dugun bezalaxe, sistema patriarkalean egoera normala da emakumeen kontrako indarkeria egotea; beraz, emakumeak erasotuta sentitzen dira beren eguneroko militantzian, eta eraso egiten diete. Batzuetan, eraso horiek oso sotilak izaten dira, eta ez da erraza izaten horiek identifikatzea, inertzia patriarkalaren ondorio izaten baitira, naturalizatuak, gure militantzia-ohituren barrenean egindako erasoak. Esaterako, lanen banaketa bereiziaren bitartez gauzatzen dira, edota emakumeen ahotsari eta ekarpenei balio txikiagoa emanez, gizonen arteko aliantza sinbolikoak ahalbidetuz, eta abar.

      Militantziaren continuumean emakume askok sentitu dituzte, horren ondorioz, frustrazioa eta erruduntasuna, eta isilean edo lotsaz bizi izan dituzte eraso eta egoera etsaiak. Hala nola, frankismo garaiko eta horren osteko emakume militanteen kasuan, askotan emakume bakarrak izaten ziren militantzian; beraz, nahiz eta egoera horiek isilean bizi nahi izan ez, gehienetan ez zuten egoera partekatzeko emakumerik topatzen.

      Kasu horietan, katalizatzaile erabilera eman diote euskal emakume preso politiko batzuek kartzelari; izan ere, beste emakume batzuekin egin dute topo hor, espazio intimo eta lasaiak eraikiz. Emakume horiek beren arteko sareak josteko espazio seguru bihurtu dute hain aurkakoa den espetxe-instituzioa. Besteen esperientziekin topo egitean, bakardade sentsazioak indarra galtzen du, eta norbanakoaren ahalduntzea zein taldekoa sortzen da. Ahalduntze prozesu horri esker, sendatze prozesua ere abiarazten da, erruduntasuna eta frustrazioa plazer eta erresistentzia bihurtzeko aukerak irekitzeaz bat.

      Elkarrekin geunden denok txaboloan, eta asko hitz egiten genuen feminismoaz. Bizi izandakoa asko konpartitzen da kartzelan, pairatutakoa batez ere. Asko sufritu dugu eta horrela pixka bat gutxiago sentitzen da mina. (Laida)

      Eraso matxistak jasan dituzte, bai, baina aurre egin ere egin diete. Elkartzen direnean, bizitza partekatzen dutenean eta espazio intimo ez-mistoak sortzen dituztenean, feminismoa ezagutzeko aukera ere agertzen da, eta, horrela, kartzelan adibidez, feminismoa ezagutu eta praktikatu izan dute emakume preso politiko askok. Eztabaidatzeko, ekintza feministak prestatzeko eta subertsiorako erabili izan dute kartzela.

      Nik espetxean asko ikasi nuen. Basauriko kartzelan formazio handia zuten emakumeak zeuden. Motibo argirik gabe sartu ziren emakumeak ere bazeuden. Egon zen momentu bat aldi berean hogeita bost sartu zirena eta asko eztabaidatzeko eta irakurtzeko aprobetxatu genuen. Feminismoaz hitz egiten genuen. (Isa)

      1982ko martxoaren 8an feminismoari buruzko debatea ere antolatu genuen GRAPOkoekin, ostiaka amaitu genuen ia. Haientzat, burges hutsak ginen, eta haiek, guretzat, itxurati hutsak. Gu titi bistan jolasten ginen paletara. Emakume askorentzat ikasteko gunea izan zen kartzela. Nik neuk emakume apartak ezagutu nituen, etxekoandreengandik hasita. (Laida)

      Diotenez, bakardade sentsazioa eta beste emakumeen erreferentzia gabezia dira gatazka armatuetan emakumeek aurkitzen dituzten oztopo handienetarikoak. Bakarrik sentitzen dira eta etsipena eta nekea sentitzen dituzte. Beren egoerak (onak zein txarrak) beste baten gorputzean hautematen dituztenean, intimitatean, publiko eta politikoa bilakatzen da lotsaz eta ezkutuan bizi izandako hori.

      Nora Miralles feminista kataluniarrak (2016) Ipar Irlandako gatazka armatuko Máiría Cahill-en kasuaz baliatuta azaldu du hori. Bere ustez, sexu indarkeriaren katarsi gisa funtzionatzen du Máiría Cahillen kasuak. IRA barruko sexu indarkeriaren kasuak, jendarteko sektore batzuetan horien berri izanagatik eta, are, auzo batzuetan horren gaineko neurriak hartu zituzten arren, ez ziren jotzen gatazka armatuko dinamiketan txertatutako indarkeriatzat, eta, hortaz, jendarteak ez zituen egile horiek erasotzailetzat hartzen, iruditegian heroi izaten jarraitzen zuten. Máiría Cahillek sexu gehiegikeriak salatu zituen, eta, BBCk eman zuen dokumental baten bidez (A Woman Alone with the IRA), dimentsio soziala eskuratu zuen bere kasuak. Katarsi mekanismo bihurtu zen kasua emakume ipar irlandarrentzat, hortik abiatuta hasi baitziren jendaurrean bortxaketak salatzen. Ordura arte ezarritako isiltasun kodea hautsi zuen Máiría Cahillen salaketak. Haustura hori gertatu arte, gu/haiek batekin eutsi zitzaion isiltasun kode horri, eta, horren bidez, erantzukizuna kentzen zitzaion gu horren barruan erasotzen zuenari. Máiría Cahill erreferente bihurtu ahal izan zen emakume batzuentzat; bakarrik egoteari uzteko eta kolektibo (gu —emakumeak—) bihurtzeko modua.

      Gatazka armatuetan sortzen den gu homogeneo eta unibertsal hori maskulinoa da, emakumeak asetzen eta irudikatzen ez dituena. Militante eta preso unibertsal hori gizona da, eta hala islatzen dugu gure iruditegian. Emakume militante eta presoa, ordea, existituko ez balitz bezala da, edota militante unibertsal maskulino kategoriaren barruan sartuta dagoen hori izango da. Horregatik, emakume erreferenteak agertzen direnean —Máiría Cahill bezalakoak—, zuzenean eragiten dute beste emakume batzuengan, ispilu efektua eraginez. Zu bezalakoak edo antzekoak diren beste batzuk daudela egiaztatzeko aukera sortzen da, eta beste gu bat (erreala, ez-unibertsala eta ez-maskulinoa) sortzeko aukera eratzen.

      70eko hamarkadan ETAn sartu ziren emakumeetan ikus dezakegu aipatu ispilu efektua. Elkarrizketatutako gizonek zein emakumeek oso gogoan dute 1970ean egin zen Burgosko prozesua. Bertan, 16 etakide auzipetu zituzten, eta nazioartean ere sona izan zuen epaiketa hark. Euskal Herrian mobilizazio ugari egin ziren epaiketaren egunetan, eta irratitik une oro segitu zen. Elkarrizketatutako guztiek tentsio eta intentsitate handiko garaitzat gogoratzen dute gertaera hura; emakumeen kasuan, ordea, beste elementu bat nabarmendu daiteke. Denek nabarmendu dute hiru emakume auzipetu zituztela epaiketa hartan. Argi eta garbi, zalantzarik gabe gogoratzen dituzte horien izenak. Gizonen kasuan, berriz, Burgosko prozesua momentu berezia izan arren, elkarrizketatutako batek bakarrik gogoratu du emakumeak ere auzipetu zituztela, baina ez da hiruren izenak gogoratzeko gai izan. Arantza Arruti, Jone Dorronsoro eta Itziar Aizpuruaren epaiketaren bitartez, ETAn emakumeak zeudela ikusarazi zen, emakumeen militantzia publiko egitearekin eta besteen erreferente bihurtzearekin batera.

      Hiru sexuen epaiketa deitzen baikenion algara artean: gizonak, emakumeak eta kleroa. (Itsaso)

      Burgosko prozesuan Jone Dorronsoro zegoen, eta beste bi emakume. Gogoratzen dut etxeko eskaileretan nola Burgosko juizioa izan zenean gauero iluntzean biltzen ginen han komentatzera. (Juli)

      Emakume militante erreferente horiek borroka armatua gainditzen dute, eta beste mugimendu sozialetan ere erreferente bilakatzen dira. Horren kasu adierazgarriena da Euskadiko Emakume Feministen Batzarrak 1991ko martxoaren 8rako egindako kartela. Kartel horretan, mugimendu feministak berarentzat erreferente ziren hogei emakume hautatu zituen. “Emakumeek ez dute ezertarako balio” lelopean, emakume horien balioan jarri zuten arreta; emakumeek egindako lanetan zein gure aniztasunean.

      Emakumeok historiaren parte garela ikusarazten du kartel horrek, eta historia patriarkalak ezabatzen gaituela salatzen. 20 emakumeren hautu horretan Belen Gonzalez Peñalba etakidearen argazkia dago, eta zera jartzen du argazki-oinean: “Madril komandoko kidea. 600 poliziak ere ezin izan zuten berarekin”. Hautaketa horren bitartez, emakume baketsuaren ideia apurtu, eta borroka erreferente bihurtu zen. Berez, emakume borrokalarien erreferentzialtasuna ez da borroka armatu zuzena dagoen espazioetara mugatzen, gizarteko edozein mugimendutan baitago presente. Iruditegi patriarkaletik (emakume baketsua edota terrorista) erreferente feministara igarotzen dira emakume militanteak (Burgosko prozesua eta aipatu kartela, besteak beste).

      Bortxaketak, indarkeria matxistak eta eraso sexistak gerrako arma gisa erabiltzeak duen garrantzia azpimarratu izan dugu beti gatazka armatuari buruzko teoria lantzen dugun feministok; aldi berean, ordea, gaia fokuratzeko eta lantzeko moduen arriskuetan ere sakondu dugu. Kontu handiz ibili beharreko gaia dela uste dugu. Indarkeriak egiturazko jatorria duela azaltzeko orduan jarri behar dugu indar guztia, bortxaketaren eta tortura sexualaren estigmatizaziotik urrunduz. Pascale R. Bos-ek (1945) eta, geroago, Virginie Despentes-ek (2006) ondo argudiatu duten bezala, bortxaketek eta sexu erasoek ez dute beti zertan emakume baten bizitzako esperientziarik txarrena izan, eta ez dugu egoera traumatiko bezala definitu behar sistematikoki. Gainera, Susan Brownmiller-ek (1981) eta Amalia Gonzálezek adierazi dutenez, gatazka armatuetan emakumeen aurka gertatzen den indarkeria ezin daiteke uler talde batek beste baten gainean egoeraren arabera ezartzen duen zerbait bezala; hots, une horretan boterea dutenek (gizonek) aurretik pentsatutako ordena da. Horiek izango dira, gainera, bake deitutako horretan bortxatuko eta eraso egingo dutenak. Ez dago gatazka armatuetan emakumeak erasotzeko arrazoi berezirik; kontua da gatazka armatuetan bake egoeretan baino gehiago erasotzen dela. Gudara joaten den patriarkatua, ordea, bake egoeran etxean geratzen den berbera da.

      Horregatik, emakumeen aurkako indarkeria etsaiaren izugarrikeriak salatzeko erabiltzeak, etsai horren ezaugarriak xehatu gabe (gizonak dira), zibilizatu gabekotzat jo ditzake gizonek gatazketan edukitzen dituzten erantzukizunak, ardurak eta pribilegioak. Horren harira, Susan Brownmiller-ek berak (1981: 65) galdetu du zergatik ez diren jendaurrean naturaltasunez salatzen gizon militanteek gatazketan jasaten dituzten bortxaketak. Batzuetan, gizonek pairatzen dituzten uzki-sarketak zein barrabiletan jasotako kolpeak eta eskukadak torturaren izenean salatzen dira soilik, gizon baten ipurtzuloan zerbait sartu dutela esatea saihestuz. Horrela, gizonen maskulinitatea ez da zalantzan jartzen, zerbait sartzeko gaitasuna edukitzeak definitzen duelako gizon izatea, eta ez zerbait hori berari sartu ahal izateak. Errealitate batzuk saihestuta, pribilegio jakin batzuei eusten zaie; gizontasunaren pribilegioari, alegia.

      Halere, gure gatazka honetan tortura horiek salatu izan dituzten gizonak ere badaude; jendaurrean salatu baitute polizia-etxeetan bortxatu edota sexualki torturatu dituztela, beren gizontasunaren pribilegio batzuk kolokan jarriz. Adibide bat aipatze aldera, Martxelo Otamendi Egunkariako zuzendariaren kasua ekarriko dugu (bera zen aipatu egunkariko zuzendaria itxi zuten unean, 2003an). Bere adierazpenetan, barrabiletan eskukadak pairatu zituela salatu zuen, eta bere hitzetan argi ikus daiteke zer-nolako helburu sinbolikoa duten tortura mota horiek gizonengan: “ez ziren min egiteko ukipenak. Izan ziren umiliatzeko, gutxiesteko, burla egiteko [...] zure egoera animikoa hausteko zen” (2009)^[6]. Hau da, maskulinitatea apurtzeko, gizona den hori suntsitzeko xedez egiten den tortura. Gatazka armatuetan, lehen azaldu dugun bezalaxe, maskulinitate hermetikoa blindatu egiten da. Ondorioz, zer gertatzen da tortura sexualaren bitartez hausten badute gizona den hori?

      Pausoz pauso, borrokalari maskulino eta heterosexualaren iruditeria aldatzeko arrakalak sortzen ari dira. Behin gatazka armatua erlaxatzen denean (borroka armatua eteten denean, ilegalizazioak alboratzen direnean eta atxiloketa masiboak geldiarazten direnean), beste iruditeria batzuk sartzen dira jokaleku politikoan. Hori, adibidez, Ernai gazte antolakundeak eginiko apustu diskurtsiboan ikus daiteke. Euren karteletan elementu berriak sartu dira indarrez, hurrengo irudian argi ikus daitekeen bezala. Sakratutasuna kendu zaio gizonen ipurdiari, eta zerbait sar dakioke: plazera eskuratzeko toki bihurtu da gizonen uzkia. Emakumearen esentzialtasuna ere hautsi da, hilekoari erreferentzia subertsiboa egin baitzaio odola erakutsiz (ezkutatu beharreko zerbait baita odol hori). Kartel horietan, feminismoaren herentzia zuzena eta autoritatea ikus daitezke.

      Iruditeriaren aldaketaren hasieran gaudela pentsa dezakegu, eta positibotzat jo behar dugu hori. Hala ere, iruditeriak diren heinean, zuhurtziaz jokatu behar dugu. Diskurtsoa aldatzeak ez du esan nahi praktika aldaketa egon denik. Euskal Herriko erakundeetako militanteek heterosexualak eta maskulinoak izaten jarraitzen dute gehienbat, Euskal Herria bera delako heteropatriarkala. Beraz, erronka handia daukagu parez pare. Iruditeria horiek egiazko bihurtzeko erronka daukagu, disidentzia sexualek eta gizon/emakume binomiotik haragoko identitate anitzek gure tabernetan, batzarretan, bileretan, lantokietan eta oheetan egoteko eskubidea eta beharra baitute.

      Praktika normatiboei eutsiz, emakumeak biktimizatuz, horien militantzia bakea lortzera mugatuz, gizonek pairatzen dituzten bortxaketen salaketa publikoak saihestuz eta gizon militante erasotzaileak ezkutatuz, historiaren eta gatazka armatuaren atal bat ezkutatzen da kontzienteki. Non daude, esaterako, borroka armatuan aktiboki parte hartu duten emakumeen ekarpenak eta erreparazioa? Edo, non dago emakumeek osatutako kolektiboen presentzia? Non lesbianek, transek edota homosexualek borroka armatuan izan duten tokiaren aitorpena? Non heterosexualitatearen pribilegio eta indarkeriaren salaketa? Non dago mugimendu feministaren autoritatea, lidergoa eta ekarpena negoziazio mahaietan? Zein izango da bere/gure egitekoa bake eta normalizazio deitu diogun prozesuan? Zergatik ez gaude? Nork ukatzen digu presentzia?

 

  [6] Otamendik 2009. urtea baino lehen egin zituen adierazpen horiek, baina Youtube webguneak ezabatu egin zituen 2009ko azaroaren 27an. Egun horretan, basqueconflict izeneko kontua itxi zuen (bertan, Otamendiren adierazpen horiek ikusteko aukera zegoen). 2009ko urtarrilaren 15ean, Brasileiruz-en katea kanalaren bitartez egon ziren berriro ere eskuragarri. Azken data hori hartu dugu erreferentziatzat. Halere, Youtubek bideo horrekin zein beste batzuekin ezarri duen zentsura salatu nahi dugu.