Generoaren marka

(1985)

(Itzultzailea: Mirentxu Larrañaga Sueskun)

I

      Generoaren marka, gramatikarien iritzian, substantiboei dagokie. Generoaz aritzeko, hark duen funtzioaz hitz egiten dute. Haren esanahiaz eztabaidatzen dutelarik, txantxetan, “sexu fikziozko” ere baderitzote generoari. Hala nola ingelesa eta frantsesa alderatuz gero, ingelesa genero gabekotzat jotzen da ia, eta frantsesa, berriz, generoa ezinago markatua duen hizkuntzatzat. Egiaz, eta hertsiki esanda, ingelesez ez zaio generoaren markarik ezartzen ez objektu bizigabeei, ez gauzei, ez eta gizaki ez diren izakiei ere. Baina pertsona-kategoriei dagokienez, hein berean dira hizkuntza biak genero-markadun. Biek ala biek ahalbidetzen dute jatorrizko kontzeptu ontologiko bat, zeinaren bidez ezartzen baita hizkuntzan izakiak sexuka bereizi ahal izatea. Izenen “sexu fikziozkoa” edo haien genero neutroa oinarrizko printzipio horren garapen ezustekoa da, eta, hortaz, kaltegabe samarra.

      Generoaren adierazpidea berbera da ingelesez zein frantsesez, eta pertsonaren dimentsioan gertatzen da. Ez dagokie bakarrik gramatikariei, nahiz eta adierazpide lexiko bat den. Izatearen naturaz diharduen kontzeptu ontologiko bat denez, eta pentsamendu-ildo bereko kontzeptu jatorrizkoen nebulosa oso bat dakarrenez berekin, badirudi generoa filosofiaren alorrekoa dela jatorriz. Generoaren izateko arrazoia ez da sekula eztabaidatzen gramatikan, zeinaren egitekoa baita formak eta funtzioak deskribatzea, eta ez haientzako zuribide bat aurkitzea. Baina jada ez da filosofian ere eztabaidatzen; izan ere, filosofoen ustez, kontzeptu ebidentziazkoen multzokoa da, zeintzuk gabe ezin baitute garatu inolako arrazoibiderik, eta zeintzuk, esan gabe doa, jatorrizko kontzeptutzat baitauzkate, naturako edozein pentsamendu eta ordena sozial baino ere lehenagokoak. Hala, genero deritzote “izaki naturalen” ordezkari lexikoari, haien sinboloari. Baina Ameriketako feministak jabetuak dira generoa ez dela dirudien bezain kaltegabea, eta kategoria soziologiko gisa darabilte generoa, argi utzi nahirik halako nozio bat ez dela inondik ere naturala, sexuak modu artifizialean eratuak izan direla, eta kategoria politiko bilakatu, zapalkuntzaren kategoria. Estrapolatu egin dute genero terminoa gramatikatik, eta sexuaren nozioaren gainetik jarri. Eta arrazoiz diote, halaber, generoa dela sexuen arteko oposizio politikoaren eta emakumeen menderakuntzaren adierazle linguistikoa. Sexua —gizon eta emakume— den hein berean, generoa ere tresna bat da, kontzeptu gisa, heterosexual erako kontratu sozialaren diskurtso politikoa lantzeko.

      Teoria modernoan, baita beren-beregi hizkuntzaz diharduten diziplinen suposizioetan ere, bere hartan dirau bereizketa klasikoak: mundu erreala, batetik, eta mundu abstraktua, bestetik. Errealitate fisiko edo soziala eta hizkuntza ez daude elkarri lotuak. Abstrakzioa, sinboloak eta keinuak ez dagozkio mundu errealari. Alde batean, erreala dena dago, erreferentea; eta beste aldean, hizkuntza. Badirudi soilik funtzio-erlazio bat dela hizkuntzarekiko erlazioa, eta ez eraldatze-erlazio bat. Batzuetan, nahasi egin ohi dira adierazia eta erreferentea, bata zein bestea era berean erabiltzeraino zenbait lan kritikotan. Edo mezu-sortatzat baino ez da hartzen adierazia, erreferentearen adierazpide gisa, zeina baita esanahiaren igorle bakarra. Linguisten artean, nire irudiko, Bakhtin errusiarrak bakarrik du hizkuntzaren ikuspegi materialista bat, zentzu hertsian —itzulia dute, azkenean, formalista errusiar garaikide horren lana—. Soziolinguistikan, badira hainbat garabide ildo horretan, batik bat feministen artean^[1].

      Nago kategoria filosofiko abstraktuek ere modu sozialean eragiten dutela mundu errealean. Hizkuntzak errealitate-izpi batzuk proiektatzen ditu multzo sozialera, hura markatu eta bortizki taxutzeraino. Esate baterako, hizkuntza abstraktuak zein hizkuntza ez-abstraktuak moldatzen dute eragile sozialen multzoa. Erreala den horrek plastikotasun bat baitu hizkuntzan: hizkuntzak eragin plastikoa du mundu errealean. Sande Zeig-en ustez, fenomeno horren emaitza dira keinu sozialak^[2].

      Generoari dagokionez, bada, garrantzitsua da gramatikatik eta linguistikatik kentzea izen agerikorik ere ez duen kategoria soziologiko hori. Oso garrantzitsua da, halaber, hausnartzea nola funtzionatzen duen generoak hizkuntzan, nola funtzionatzen duen generoak hizkuntzaren gainean, hausnartu baino lehen nola funtzionatzen duen hizkuntzaren bidez hizkuntzaren erabiltzaileengan.

      Generoa oso bestelako hizkuntza-kategoria batez baliatzen da: pertsona-izenordain deritzonaz. Baliabide linguistiko gisa, pertsona-izenordainek bakarrik aditzera ematen dituzte hiztunak diskurtsoan, bai eta zer-nolako egoeran dauden ere aldi bakoitzean diskurtsoarekiko erlazioan. Pertsona-izenordainak dira, beraz, hizkuntzarako bidezidorrak eta sarbideak. Eta alde horretatik —pertsonen ordezkari direlako— interesatzen zaizkigu hemen. Inolako zuribiderik gabe, eztabaidarik gabe, pertsona-izenordainek generoa sarrarazten dute hizkuntzaren bitartez, eta modu natural samarrean moldatzen dira elkarrekin edozein solas, hizketa-molde, berriketa edo mintzaldi filosofikotan. Eta generoaren nozioa aktibatzeko baliabide baldin badira ere, oharkabean pasatzen dira. Beren forma subjektiboan generoaren markarik ez dutenez berez (kasu batean izan ezik), gai dira generoaren nozioa eroateko, itxuraz bestelako funtzio bat betetzen ari diren bitartean. Printzipioz, hirugarren pertsonan bakarrik markatzen dute genero-oposizioa, baina ez dira genero-eroaleak, per se, beste pertsonetan. Hala, badirudi generoak ez diela eragiten, ez dutela beren estrukturaren parte, ñabardura bat baino ez dutela beren forma elkartuetan. Baina, egiaz, diskurtsoan hiztun bat agertu ahala, “ni” bat agertu ahala, generoa aditzera ematen da. Forma gramatikalaren etenaldi halako bat gertatzen da. Hiztuna interpelatzen da zuzenean. Hiztunari berari dei egiten zaio. Eta hiztunak esku hartzen du, izenordainen hurrenkeran, bitartekaririk gabe, bere sexu propioaren izenean; alegia, hiztuna emakume bat baldin bada soziologikoki. Batek badaki, frantsesez, je (ni) baliaturik, nork bere generoa markatu behar duela lehenaldiko partizipioak edota adjektiboak erabili nahi izanez gero. Ingelesez, halako betebeharrik ez dagoenez, hiztun batek, baldin eta emakume bat bada soziologikoki, ezagutarazi egin behar du bere sexua, nola edo hala; hau da, hainbat klausularen bidez. Izan ere, generoa da hizkuntzan sexua ezartzeko baliabidea, eta egoera zibila jakinaraztean sexua adierazten denean bezala funtzionatzen du. Generoa ez dago hirugarren pertsonaren barruan gordea, eta, hizkuntzan, sexuaren aipamena ez da hirugarren pertsonarentzat gordetako tratamendua. Sexuak, generoaren izenean, oso-osorik zipriztintzen du hizkuntza, eta behartu egiten du hiztuna, baldin eta hura sexu zapaldukoa bada; alegia, bere burua aldarrikatu behar du solasaldian, bere forma fisiko propioan agertu solasean, eta ez forma abstraktu baten pean, halakorik baliatzea —zalantzarik gabe— hiztun gizonezkoari dagokion eskubidea baita. Forma abstraktua, orokorra, unibertsala, hori guztia esan nahi du genero maskulino deritzon horrek, gizonezkoen klaseak bere egina baitu unibertsaltasuna. Batek ulertu beharra dauka gizonek ez dutela, sortzez, unibertsal izateko ahalmenik, eta emakumeak ez direla, sortzez, izaki partikular. Gizonek bere egin izan dute betidanik unibertsaltasuna, eta halaxe egiten dute oraindik ere une oro. Eta hori ez da gertatzen magiaz, hori egin egiten da. Egintza bat da, egintza kriminal bat, klase batek beste klase baten kontra egindakoa. Maila kontzeptual, filosofiko eta politikoan mamitutakoa. Eta generoa, emakumeei kategoria partikular bat ezartzen dienez gero, menderakuntza-baliabide bat da. Generoa oso kaltegarria zaie emakumeei hizkuntzaz baliatzen direnean. Baina are gehiago. Generoa, ontologikoki, ezinezkotasun erabatekoa da. Izan ere, bat hiztun bihurtzen delarik, batek “ni” esaten duelarik, eta, hala, berriro ere bere egiten duelarik hizkuntza oso-osorik^[3], bere kabuz dihardu, hizkuntza osorik baliatzeko ahalmen ikaragarriaz, eta orduantxe eta hortxe gertatzen da, hainbat linguista eta filosoforen arabera, subjektibotasun-ekintzarik goren: subjektibotasunaren kontzientzia hartzea. Hizketan hasten delarik bihurtzen da bat “ni”. Egintza hori erreala izan dadin —subjektua izatea hizkuntza baliatuz eta solasaldiaren bidez—, hiztunak subjektu absolutu izan behar du. Ezin pentsatuzkoa da subjektu erlatibo batentzat, subjektu erlatibo bat ezin baita mintzatu inolaz ere. Zera esan nahi dut: generoaren lege zorrotza gorabehera eta hura emakumeen gainetik ezarriagatik ere, ezein emakumek ezin du esan “ni”, baldin eta ez bada bere kabuz subjektu erabateko bat; alegia, generorik gabea, unibertsala, osoa. Edo, bestela, nik papagai berritsu deritzodan hori izatera kondenatua dago; esklaboak beren nagusien oihartzun izan ohi dira. Hizkuntzak, osotasun gisa, ahalmen bera ematen die denei: hura baliatuz subjektu absolutu bihurtzekoa. Baina generoak, hizkuntzaren elementu gisa, egitate ontologiko horren gainetik funtzionatzen du, baliorik gabe uzteraino emakumeen kasuan, eta ahalegin etengabean dihardu, gizaki ororen gauzarik preziatuena ebatsi ahal izateko emakumeei: subjektibotasuna. Generoa ezinezkotasun ontologiko bat da, Izatea bereizteko asmoz ahalegintzen delako. Baina Izatea, izaki gisa, ez dago bereizia. Jainkoa edo Gizona, izaki gisa, Bat eta osoa dira. Hortaz, zein da generoak hizkuntzan sartzen duen Izate bereizi hori? Izate ezinezko bat da, existitzen ez den Izate bat, txantxa ontologiko bat, trikimailu kontzeptual bat, emakumeei eskubidez dagokien zerbait ebasteko: nork bere burua subjektu erabateko gisa sortu ahal izatea hizkuntza baliatuz. Generoa ezartzearen emaitza gisa —ukazio moduan baitihardu bat mintzatzen den aldi oro—, mintzatzeko autoritateaz gabetzen dira emakumeak, eta karramarro marmartien antzera aritzera behartzen, nabarmen bereizi bihurtzeraino etengabe beren burua desenkusatu behar horretan. Emaitza gisa, ukatu egiten zaie edozein diskurtso abstraktu, filosofiko eta politiko baliatu eta taxukera sozial bat eratu ahal izatea. Generoa suntsitu egin behar da. Eta, hain zuzen, hizkuntza bera baliatuz suntsitu ahal izango da. “Ni” esaten dudan aldi oro, nire ikuspegitik berrantolatzen dut mundua, eta, abstrakzioa baliatuz, unibertsaltasuna galdatzen. Eta hori hala da, betiere, edozein hiztunentzat.

II

      Sexu-kategoriak suntsitzea politikan eta filosofian, generoa suntsitzea hizkuntzan (behintzat, erabilera aldatzea): horra hor, idazle gisa, idaztean ditudan zereginetako bat. Zeregin garrantzitsua, halako aldaketa nagusi batek berekin baitakar nahitaez hizkuntzaren eraldaketa bat bere osotasunean. Hainbat hitzi dagokie (eragiten die), esanahiaren eta formaren aldetik generoaren hurbilekoak direnei eta harekin elkartuak daudenei. Baina badagokie (eragiten die), halaber, esanahiaren eta formaren aldetik generoaren batere hurbilekoak ez diren beste zenbait hitzi ere. Izan ere, behin jokalekura ekarrita pertsonaren dimentsioa, zeinaren inguruan antolatzen baitira gainerako guztiak, ezer ez dago eraginpetik kanpo. Hitzak, hitzen antolamendua, hurrenkera, elkarrekiko erlazioa, hitzen konstelazioen nebulosa osoa, mugitzen hasten dira, lekualdatzen, elkar estaltzen edo birkokatzen, alde guztietara. Eta berragertzen direnean, hizkuntzaren estruktura-aldaketaren eraginez, bestelako itxura bat ageri dute. Hitzen esanahiari ez ezik, hitzen formari ere eragiten die aldaketak. Hitzen musikak bestelako soinu bat du, eta hitzen kolorazioari ere erasaten dio. Hain zuzen, hemen, hizkuntzaren estruktura-aldaketa dugu eztabaidagai; haren nerbioetan, esparru mugatuan gertatzen den hori. Baina hizkuntzaren baitan halakorik gertatuko bada, aldi berean eraldatu behar dira filosofia eta politika, baita ekonomia ere, zeren eta nola generoak markatzen baititu emakumeak hizkuntzan hala markatzen baititu sexuak gizartean. Esana dut pertsona-izenordainek sarrarazten dutela generoa hizkuntzaren bitartez, eta pertsona-izenordainak dira, zilegi bekit esatea, nire liburu guztietako mintzagai nagusia; Brouillon pour un dictionnaire des amantes (Lesbian Peoples: Material for a Dictionary) hartakoa izan ezik, zeina Sande Zeigekin batean idatzi bainuen. Haiek dira motor eragileak, eta, funtziona dezaten, hainbat parte diseinatu behar dira, eta, hala, formaren premia sortzen dute.

      L'Opoponax proiektuan, nire lehen liburuan, subjektua landu nahi izan nuen, subjektu hizlaria, diskurtsoko subjektua; subjektibotasuna, oro har esanda. Lehengoratu egin nahi nuen “ni” bereizi gabea, eta unibertsal bihurtu ikuspegi bat, partikular izatera kondenaturiko talde batena, hizkuntzan azpigizakien kategoriara bazterturikoarena. Haurtzaroa aukeratu nuen elementu formal gisa, historiara irekia (horixe da narratibotasuna niretzat); ego baten eraketa, hizkuntzaren bitartez. Ahalegin itzelezkoa egin behar izan nuen subjektu gatibu haren lilura desegiteko. Gailu indartsu bat behar nuen, sexuez harago joko zuena berehala; sexu-bereizketaren kontra egin, eta baliorik gabe utziko zuena, lehengo indarrez ez berritzeko moduan. Frantsesez, baita ingelesez ere, bada izenordain emankor bat, zehaztugabe deritzona, alegia, generoak markatu gabea; izenordain hori ez erabiltzeko erakusten dute modu sistematikoan eskoletan. Ingelesez, one (bat) da izenordain hori; frantsesez, on. Egiaz, hain modu sistematikoan erakusten da ez dela erabili behar, non liburua ingelesera itzuli zuena nola edo hala moldatu baitzen izenordain hori behin ere ez erabiltzeko L'Opoponax osoan. Batek esan behar du, itzultzailearen mesedetan, belarrira zein begira oso astuna egiten dela ingelesez, baina baita frantsesez ere.

      Izenordain horren bidez, ez baita ez generodun ez numerodun, sexukako bereizketa sozialetik kanpo kokatu ahal izan nituen protagonistak, eta baliorik gabe utzi liburu osoan. Frantsesez, forma maskulinoa —hala deritzote gramatikariek—, lehenaldiko partizipioarekin edo adjektibo batekin erabiliz gero, on subjektuarekin elkartu ohi da, eta neutroa da berez. Neutroaren kontu bigarren mailako hori oso interesgarria da; hain zuzen, l'homme edota Man (gizon) hitzez ari direlarik ere, gramatikariak ez dira mintzo neutroaz, God (jainko) edo Evil (deabru) hitzez ariko balira bezala; ez darabilte zentzu berean, genero maskulino gisa baizik. Izan ere, beren egin dituzte l'homme, homo (gizon), zeintzuen lehenengo esanahia ez baita male (ar, gizonezko) baizik eta mankind (gizateria). Hala nola homo sum; non, gizon, gizonezko gisa, esanahi eratorri bat baita, bigarren mailakoa^[4]. Berriro one, on hizpidera ekarrita, horra hor subjektu-izenordain bat ezinago erraza maneiatzeko eta moldatzeko, alde askotara tolestu baitaiteke aldi berean. Lehenik eta behin —aipatua dudanez—, zehaztugabea da, generoari dagokionez. Gai da jende kopuru jakin bat ordezkatzeko —denak, gu, haiek, ni, zu, jendea, pertsona-kopuru txiki edo handia—, bata bestearen ondoren zein aldi berean, eta, halere, singular irauteko. Edozein pertsona ordezkatzeko gai izan daiteke. L'Opoponax liburuan, hauexek ordezkatzen zituen: pertsona-klase oso bat, mundu guztia, pertsona bakan batzuk, eta edozein ni (protagonista nagusiaren ni-a, narratzailearen ni-a, eta irakurlearen ni-a). One, on giltzarri bat izan da niretzat, hizkuntzaren erabilera ukigabeaz baliatzeko; haurtzaroan bezala, orduan baitira hitzak magikoak, orduan ageri baitira hitzak distiratsu eta koloretsu munduaren kaleidoskopioan, guztiak astindu ahala makina bat erreboluzio eragiteraino kontzientzian. One, on bidezidor bat izan da, hitzen bidez deskribatu ahal izateko kontzientziarako garrantzitsua den ororen ikasbidea; idazkuntzarako ikasbidea lehenik, solasaz baliatzeko ikasbidea ere baino lehenago. One, on baliatzeak esperientzia apartekoa ematen dio hiztun orori, zeinak “ni” esan orduko bere egiten baitu berriro hizkuntza osoa, eta bere ikuspuntuaren arabera berrantolatzen mundua. Ez nituen ezkutatu pertsonaia femeninoak patronimiko maskulinoen azpian, eta, hala eta guztiz ere, arrakastatsua izan zen unibertsal bihurtzeko nire ahalegina; Claude Simon-ek nire one, on, erabilerari buruz esandakoa sinetsiz gero, behintzat. Hauxe idatzi zuen hark L'Opoponax-eko protagonista nagusi den neskatoari gertatzen zaionaz diharduela: “Ikusi, arnastu, mastekatu, sentitu... egiten dut haren begien, haren ahoaren, haren eskuen, haren larruazalaren... bidez. Haurtzaro bihurtu naiz”^[5].

      Izenordainari buruz aritu baino lehen, zeina baitu ardatz Les Guérillères liburuak, gogora ekarri nahi nuke zer esan zuten Marxek eta Engelsek, Ideologia alemana saiakeran, klase-interesei buruz. Haien arabera, boterea lortzearren borrokatzen den klase berri orok, bere helburua erdietsiko badu, gizarteko kide guztiena izango balitz bezala ordezkatu behar du bere interesa; filosofiaren arloan, berriz, klase horrek unibertsaltasun-forma eman behar die bere pentsamenduei, eta arrazoizko pentsamendu bakartzat aurkeztu, modu unibertsalean baliozkoak diren pentsamendu bakartzat.

      Les Guérillères liburuan, frantsesez oso gutxi erabilia den pertsona-izenordain bat darabilt —ingelesez ez dute halakorik—: plural multzokari bat, elles (haiek, femeninoa; they, ingelesez); ils (they; haiek, maskulinoa), berriz, orokorra adierazteko baliatu dut maiz: they say esanda, jendeak dio esan nahi da. Ils orokor horrek ez du bere barruan hartzen elles; are gehiago, susmoa dut they horrek ere ez duela onartzen bere barruan ezein she. Batek esango luke lastima dela ingelesez ez izatea izenordain femenino plural hipotetikorik ere they orokor horretan ez dagoen she-aren absentzia bete ahal izateko. Baina onena da existitzen denean ere ez dela erabiltzen. Eta, erabiltzen den aldi bakanetan ere, elles horrek ez dauka sekula balio orokorrik, eta sekula ez daroa ikuspegi unibertsalik^[6]. Beraz, ikuspegi unibertsal bat dakarren elles bat izatea berrikuntza bat izango litzateke literaturan edo beste edozein arlotan. Les Guérillères-en, ahalegindu naiz unibertsal bihurtzen elles-en ikuspegia. Ahalegin horren helburua ez da mundua feminizatzea, baizik eta sexu-kategoriak zaharkitu bihurraraztea hizkuntzan. Horretarako, bada, elles ezarri dut testuan, munduko subjektu absolutu gisa. Eta, testuaren ikuspegitik arrakasta izan dezan, neurri ezinago drakoniarrak hartu behar izan ditut: esate baterako, behintzat lehenengo bi parteetan, he (hura, maskulinoa) kentzea, edo they-he guztiak; shock moduko bat eragin nahi nion irakurleari halako testu bat aurkeztuta, non elles hori, bere presentzia bereziaz, oldartu egiten baitzaio, bai, baita irakurle emakumezkoei ere. Horra, berriro, nola izenordain bat subjektu edo gai nagusitzat hartzeak erakarri zidan liburuaren beraren forma. Testuaren gaia gerra erabatekoa bada ere —elles-ek ils-en kontra dihardutela—, pertsona berri horrek bere eragina izan dezan, elles horren bidez josi eta bete behar izan nituen erabat testuaren bi herenak; hitzez hitz, elles-ek bere burua ezartzeraino subjektu subirano gisa. Orduan bakarrik agertu ahal izan ziren, berriro, il(s), they murriztuak eta hizkuntzatik erauziak. Elles erreala izan zedin, forma epiko bat ezarri behar izan nuen, non subjektu erabateko ez ezik munduaren konkistatzaile ere bai baita. Beste ondorio bat ere badakar elles-en presentzia subiranoak: liburuaren hirugarren partean aurkitzea narrazioaren —alegia, gerra erabatekoaren— hasiera kronologikoa, eta narrazioaren amaiera izatea, berez, testuaren hasiera. Hortik datorkio liburuari forma zirkularra, bere balentria, zirkulu-forma geometrikoa baitarabil modus operandi gisa. Ingelesez, elles horrentzako baliokide lexikorik ez dagoenez, aldaketa “txiki” bat egin behar izan zuen itzultzaileak, eta horrek suntsitu egin du nire ahaleginaren efektua. Elles hori the women (emakumeak) bihurturik, suntsitu egin zuen hura unibertsal bihurtzeko prozesua. Bat-batean, elles horrek mankind (gizateria) izateari uzten dio. Batek “emakumeak” esateak norbanako emakumezkoen kopuru jakin bat dakar konnotazio gisa; erabat eraldatu egiten da ikuspegia, eta partikular bihurtzen nik unibertsal gisa aurkeztu nahi nuena. Hala, elles izenordain multzokaria baliatzeko nire egitasmoa alferrik galdu ez ezik, beste hitz bat ere sartu zuen tartean, emakume hitza modu obsesiboan ageri baita testu osoan; hain zuzen, arestian aipatu ditudan hitz horietako bat da, genero-markaduna, frantsesez nik sekula erabiltzen ez dudana. Nirekiko, slave (esklabo) hitzaren baliokidea da, eta nik neuk modu aktiboan aurre egiten diot, ahal dela ez erabilita. Nolabaiteko adabakiak jartzeak ere, y edo i erabilita (womyn edo wimmin), ez du porrokatzen munduaren errealitate politikoa. Batek nogger edo niggir irudikatu besterik ez du, nigger (beltz) hitzaren ordez, eta konturatuko da alferreko ahalegina dela. Kontua ez da ez dagoela konponbiderik elles itzultzeko. Badago konponbide bat, nahiz eta nik ez nuen aurkitu garai hartan. Badakit auzi gramatikal bat dela —beraz, testuarena—, eta ez itzulpenari dagokion auzi bat^[7]. Ingelesezko itzulpenerako, hau da konponbidea: berriro eskuratzea they izenordain multzokaria, zeina eskubide osoz baitagokio genero femeninoari zein maskulinoari. They izenordain multzokari bat da, eta, horrez gainera, unibertsaltasun-maila bat garatzen du berehala, elles-i batere hurbilekoa ez zaiona. Egiaz, elles-ekin halakorik lortzeko, eraldatze-lan bat egin behar da, zeinak bere barruan hartzen baitu gainerako hitz-andana guztia, eta irudimen handia eskatzen. They-k ez dakar genero femeninoak dakarren tolestura naturalista eta histerikorik. They lagungarria da sexu-kategoriez harago joateko. Baina nire egitasmoko they horrek, eraginkorra izan dadin, bere burua ezarri behar du, bere kabuz azaldu, frantsesezko baliokideak egin bezala. They baliatuta bakarrik berreskura dezake testuak bere indarra eta bitxitasuna. Liburua amaieratik hastea eta amaiera izatea hasiera kronologikoa, berriz, they-ren ustekabeko nortasunak zurituko du testuan. Hirugarren partean, gerraren atalean, they horretan ezin da sartu forma orokorretik kentzekoa den kategoria. Hurrengo bertsio baterako, genero maskulinoa modu are sistematikoagoan bihurtu beharko litzateke partikular, liburuan gaur egun duen formaz bestera. Genero maskulinoak ez du agertu behar they-ren azpian, baizik eta man, he, his horien azpian, genero femeninoarekin (woman, she, he) urteetan egin den moduarekiko analogiaz. Nire iritziz, ingelesezko konponbideak urrats bat harago eginaraziko digu sexu-kategoriak hizkuntzan zaharkitu bihurrarazteko bidean. Oso nekeza egiten zait Le corps lesbien liburuan darabildan izenordain giltzarriaz hitz egitea; batzuetan, Emile Benveniste linguistak je eta tu izenordainen inguruan egindako azterketa zoragarri haren irudi ametsezkotzat ere hartu izan dut testu hori. Le corps lesbien-eko j/e horretan ageri den marra etzana, berriz, gehiegikeria-ikur bat da; ni edo ni asaldatu bat irudiarazten digun ikurra. Ni hori hain ahaltsu bihurtu da, non gai baita heterosexualitatearen ordenari eraso egiteko testuetan, eta oldartzeko maitasun deritzon horri, maitasunaren heroiei, eta denak lesbianizatzeko, sinboloak lesbianizatzeko, jainko-jainkosak lesbianizatzeko, gizon-emakumeak lesbianizatzeko. Ni hori suntsitu egin daiteke ahalegin horretan, eta atzera berpiztu. Ezerk ezin dio eutsi ni horri (edo tu horri, eta, hortaz, haren maitasunari), zeina liburuko unibertso osoan barrena hedatzen baita, isurian laba bezain geraezina.

      Testu horretan zer proposatzen dudan ulertzeko, batek L'Opoponax-era jo behar du atzera; han, je (I, ni) bidez emana dago narratzailearen agerraldi bakarra, liburuaren amaierako esalditxo batean kokaturik —ez dator ingelesezko aldaeran^[8]—. Maurice Scève-ren neurtitz bat da, haren Délie liburutik aterea: “Tant je l'aimais qu'en elle encore je vis” (Hain maitea nuen nik, hark bizi bainau oraindik). Esaldi horixe da testuaren giltzarria, eta testu osoari buruzko azken argibide bat ematen du, opoponaxen esanahia desmitifikatuta eta subjektu lesbiana bat ezarrita subjektu absolutu gisa —eta, hortaz, maitasun lesbikoa, maitasun absolutu gisa—. On-ek, opoponaxak eta amaierako je (ni) horrek lotura estuak dituzte. Txandaka funtzionatzen dute. Lehenik, on-ek bat egiten du erabat Catherine Legrand pertsonaia nagusiarekin, bai eta besteekin ere. Gero, opoponaxa ageri da talisman gisa, mundua irekiarazteko sesamo gisa. Hitz bat da, zentzu bat izatera behartzen dituena hitzak zein mundua, subjektu lesbianarekiko metafora gisa. Catherine Legrandek behin eta berriro errepikatzen duenez I am the Opoponax (ni naiz opoponaxa), liburuaren amaieran narratzailea gai da txanda hartu eta haren izenean adierazteko: “Hain maitea nuen nik, hark bizi bainau oraindik”. L'Opoponax-en gertatua den on-tik je-rako permutazio-kate horrek ekarri du, hain zuzen, ni-arentzako testuingurua sortu ahal izatea Le corps lesbien-en. Globala eta partikularra, unibertsala eta bakarra aldi berean ulertzeko modu hori, berriz, homosexualitatearen barruko ikuspegi batetik eratorria da; ulerbide horixe dute xede Prousten orrialde zoragarrietako batzuek.

      Generoaren nozioak hizkuntzan duen eraginari buruzko nire mintzaldi hau amaitzeko, esan dezadan bere gisakoetan bakarra dela genero-marka, talde zapaldu bati erreferentzia egiten dion sinbolo linguistiko bakarra. Beste ezeinek ez du utzi hizkuntzan hark adinako arrastorik; hainbesteraino, non, hura errotik erauzteko, maila lexikoa aldatu ez ezik, goitik behera porrokatu beharko bailitzateke hizkuntzaren beraren estruktura eta funtzionamendua ere. Are gehiago, hitzen arteko erlazioak aldatuko lirateke maila poetikoan, eraldaketa horren eraginpeko kontzeptu eta nozio ezinago bakanez haraindira. Aldatu egingo lieke kolorazioa hitzei, bai eta tonalitatea ere. Halako eraldaketa batek maila kontzeptual-filosofiko eta politikoari erasango lioke, baina baita poetikoari ere.

  [1] Colette Guillaumin, “The Question of Difference”, Feminist Issues 2, 1. zenbakia (1982); “The Masculine: Denotations/Connotations”, Feminist Issues 5, 1. zenbakia (Spring 1985). Nicole-Claude Mathieu, “Masculinity/Femininity”, Feminist Issues l, 1. zenbakia (Spring 1980); “Biological Paternity, Social Maternity”, Feminist Issues 4, no. I (Spring 1984).

  [2] Sande Zeig, “The Actor as Activator”, 5, Feminist Issues 5, 1. zenbakia (Spring 1985).

  [3] Cf. Emile Benveniste, Problems in General Linguistics (Coral Gables, Fla.: University of Miami Press, 1971).

  [4] Emakumeen Askapen Mugimendukoek Parisko Garaipen Arkuan egin zuten lehenengo manifestaldia, hantxe baitago soldadu ezezagunaren hilobia. Pankartetako leloetan, besteak beste, hauxe irakurriko du batek: “Un homme sur deux est une femme” (Bi gizonetik bat emakumea da). Manifestaldi hark bazuen helburu bat: koroa bat lagatzea hilobian, soldadu ezezagunaren emaztearen omenez (soldadu ezezaguna bera baino ezezagunagoa); Ameriketako emakumeek 1970eko abuztuan egin manifestaldia babesteko deitu zuten.

  [5] In L'Express, 1964ko azaroaren 30ean, L'Opoponax argitaratu zuten garaian.

  [6] Nathalie Sarrautek elles darabil, sarri askotan, bere lanean; baina ez unibertsal gisa baliatzeko, bestelakoa baita haren lana. Sinetsita nago ezen hark erabili izan ez balu elles hori nekez gailenduko zela nigan halako indarrez. Horra hor Kristevak testuartekotasun deritzonaren adibide bat.

  [7] Egiaz, itzulpen zoragarria da David le Vay-rena; batez ere, esaldien erritmoagatik eta hautatu duen hiztegiagatik.

  [8] The Opoponax ingelesezkoa poetikaren mami guztiaz gabetua dago; frantsesezkoan, elementu organiko gisa txertatu zuten, eta ez zuten nabarmendu letra etzanen edo adierazpen-marken bidez. Ingelesez, poetikaren mami guztia dago itzuli gabe, eta, hortaz, ez du inolako balio eraginkorrik.