HAIZEAZ BESTALDETIK

Tximuaire-gizaireak ekaizpean dantzan

Peru Leartzako-rekin batera, Haizeaz bestaldetik da Txillardegiren eleberrien artean ziminoa gehien nabarmendu duena. Lehenbiziko atalean Haizeaz bestaldetik sinboloz onduriko autobiografia barnekoi gisa irakurri eta bertako hainbat animaliaz jardun dugu.

        Baina Haizeaz bestaldetik-ek ziminoei loturiko galdera eta iruzkin orokor eta filosofikoak ere eskaintzen dizkigu; baita narrazio sinboliko deigarri bat ere. Honatx azken hau:

        «...Eta oihan betean esnatu nintzen, zuhazti trinko itzaltsuan; Itsasotik urrun, nik uste, hezetasun epel hark ez baitzuen kresal usainik.

        Sapa zegoen Ekainaren erditsuko egun beroegi hartan.

        Ene aurrean, ehun bat metrotara, muno harritsu bat ikusi nuen: harri-mokor pilo zahar zaharra itxuraz. Muno soil soila; arrailduretan itsatsirik ikus zitezkeen zuhamuska edo laharraren batzu kontutan ez hartzekotan bederen.

        Zeru lanotuan ageri den ostartea, edo elurrezko estalki orbangabean ilunegi nabarmendu ohi den lurmena bezala, talaitxo bitxi hark ere, berebat, ez zuen berezko ematen, ez bide zen bere buruz edo naturbidez metaturik. Soilgune harrigarria zen oihan zabal trinkoan, eta landarezko itsaso hartan giza-ostarte gisa agertzen.

        Eguerdi iria zen; eta, Mendebal aldetik, goibelago eta ilunago ematen zidan zeru lanotuak. Tarteka, berriz, turmoien orroa entzuten nuen.

        Eta euria hasi zen, apurka; tanto lodi-lodiak, ongi tartekaturik, eta garbiki banandurik hastapenean; urrunago ostotsak ere tarteka eta banan-banan entzun zitezkeelarik...

        Eta, horrelakorik inolaz ere espero ez nuelarik, halako sasi-gizakume (edo halako tximuaire) mordo bat agertu zen, jauzkari, ene aurrera oihanaren aldetik.

        Kondatu egin nituen delako basa-gizaire haiek; eta talde bitxi hura berrogei-ta-bederatzi tximutzarrek osatzen zuten.

        Denak sendo —zaharrak batez ere—, denak iletsu, denek besoak luzeegi, belaunetaraino zintzilik; eta denek ere hankak motzegi. Zuhaitz adarretan gaindi, zalu eta ezinago bizkor baziruditen ere, lurrean barrena, mantso, eta motel, eta kankailu ematen zuten.

        Eta, presarik gabe antza, talaiaren aldeko soilgune harritsuaren ertzera bilduz joan ziren; eta arrak hara bildu bezain laister, ilara luzean abiatu ziren gainerakoak ere, maldan gora joaki, eta talaiaren tontorreraino. Eta, hara eta berehalaxe, zoru harritsuan eseri ziren.

        Zazpi ar handi kondatu nituen, eta hamalau eme, eta hogei-ta-zortzi ume: gaxteak oso hauetako batzu, amaren bizkarrari tinko helduak. Beste batzu, berriz, koxkortzen hasiak.

        Eta Mendebal aldera begira jarri ziren berrogei-ta-bederatzi basa-gizaireok; une hartan, tximu-arteko ohituraren kontra, elkarrekiko zorri bilaketan ari ez zirelarik. Harrigarria! Urruti finkatuta bide zuten bere begirada; eta, hurbiltzen ari zitzaien euriaren bortitzaz eta turmoien beldurgarriaz, zirkinik ere egiten ez zutela; eta bertan geldi geldirik.

        Eta tartetako tanto lodi bakanak, findu eta ugaldu egin ziren geroago, eta elkarri lotu, eta euria trinkotu; eta ondoriozko erauntsi etengabea, eurite guztian barrena bezalaxe, egun hartan nagusitu zen eskualdeaz. Eta, konturatu orduko, tropikoetan gertatu ohi den bezala, sekulako uholdea mamitu zen ene begien aurrean.

        Eta lehengo turmoi-hots urrunei, ihortzirien ilara hurbila eta itsugarria jarraiki zitzaien. Ene buruaren gainean bertan lehertzen bide zen zerua.

        Baina tximuaire mordo hura —edo gizaire agian ez baitakit orain ere hau ala hura ote zen— busti-behar hartan gertatuagatik ere, ez zen zipitzik ere asaldatu, eta mogitu. Adar hostotsu bana hartu zuten; eta, aterki gisa, bizkarraren gainean jarri zuten. Eta harri-pilo soilean geratu ziren berrogei-ta-bederatziak: tinko, izukaitz, ia lau ordu luzez; eta erauntsi beldurgarriek iraun zuten denbora guztian.

        Eta arratsaldea dexente abiatua zenean, eta arrastiria heldu, atertzen hasi zen, eta Mendebaldetik halako argitasun horiska somagarri egiten. Bukatua zen eurite luzea!

        Eta oreinek eta lehoiek eta sugetzarrek... eta tximuaireek bazekiten. Nik ez banekien ere. Eta zuhaitzetara erretiratu ziren.

        Hots, une hartantxe, ibilkera nasaian, okots urdina zuen gizaire arrik zaharrena, bakar-bakarrik kideengatik hastandu, eta blai eginda zegoen harri piloan eseri.

        Eta beti ere Mendebal aldera begiratuz, zutitu egin zen; eta atzeko bi hanken gainean, eskuin-ezker, eskuin-ezker, txandaka jauzika bietan, eta tolareko mahatsa zapaltzen ari balitz bezala, astunkiro dantzatzen hasi zen; beti ere zutik, eta gorputz osoa balantzaka alde batera eta bestera zerabilela.

        Eta, bizkarreko ilea zeharo lazturik, garrasi zorrotz bat bota zuen bapatean: luzea, oso luzea, belarrien mingarria, ezin esan ahalakoa; gero eta zorrotzago, gero eta zaratatsuago, gero eta alimaleago, gero eta amaigabeago. Eta bere bular harrotuan bere bi ukabilez txandaka gero eta basakiago jotzen zuela, izugarrizko burrundara sortzen zuen ekaitzaren ondoko barealdian; han nunbait danborrak-edo jotzen ari bailiran.

        Bitarte hartan, talaian zeuden, begira, gainerako sei harrak, hezurretaraino bustita, beren adar hostotsua alferrik bizkarraren gainean atxikita. Eta emeak eta umeak, beren aldetik, soilgunearen ertzeko zazpi pikondotara igoak ziren; dena goi hartatik hobeki ikustekotan, doaika.

        Eta okots urdineko gizaireak, beldurgarrizko orroa bota zuen memento hartan; eta Mendebaldeko mazelan behera, bere indar guztiez eta habaila ikaragarrian, harrizko talaitik jaitsi zen.

        Eta harri-munoaren behereko zuhaitzera iristean, jauzi egin zuen brauki, zuhaitz-adar lodi eta sendo bat eskuaz heldu; eta, harrigarrizko indarraldian, basaki, ezin azkarkiago, puskatu egin zuen bertan, bere korrikaldia horrela tenk bukatuz. Eta lurrean exeri zen, basa busti hartan lasaiturik antza, eta muno soilaren aldera begira paratuz.

        Tontorrean, berriz, jaitsaldi hura amaitu eta berehala, bigarren artzar bat jaiki zen, eta beste bostengandik hastandu. Eta, bide berberetik, garrasi eginez, bularrean ukabilkada sarta andana kikilgarrian, eta bi hanketan txandaka ezker eta eskuin lipar batez balantzatu ondoren, erotu egin balitz bezala, aldapan behera abiatu zen bera ere, munstro ikaragarri, bere indar guztiez, eta, zuhaitzetarakoan, behingoaz geldi erazi zuen bere gorputz astuna; horretarako, lehenengoak bezalaxe, beso luzeegia jaso, adar lodi-lodi bati heldu, eta abiadura izugarri hartan puskatu ondoren, gelditu egin zen, baita bertan lasaiturik exeri ere.

        Eta, errondan horrela, eta elkarren ondotik zazpiok, berdin egin zuten hirugarren arrak, eta laugarren arrak, eta gainerakoek. Eta berdin ere, beraz, zazpigarrenak, arrik gazteenak; honek ere bere abiadura eragabean beheruntz abiatuz, eta adar sendo baten puskaeran erresta lortuz.

        Eta zazpi gizaire arrak muno behereko zuhaztiaren hegira horrela bildu zireneko, goruntz abiatu ziren, harri-munoaren tontorraren aldera. Zazpiok elkarrekin gorakoan; eta okots urdina zuen zahar hura gidari zeramatelarik.

        Eta, berriro zazpiek, elkarren segidan, eta oihu eta burrundara berberean jaitsiz, lehenagoko zerimonia zazpikoitz bitxi huraxe eskaini zuten.

        Amek eta umeek, bizkitartean, isilik, adarretan exerita, taldeko ar sendoei beti so. Eta zazpi aldiz betetsi nuen dantza bera.

        Eta orduan, muno-behere nahasi hartan, berrogei-ta-bederatzi adar lodi zeudela erreparatu nuen.

        Eta zazpigarren txanda amaitu zenean, jaitsi egin ziren harri-pilotik lokatza bustira ikusle gisa, otoizka agian, zazpi pikondo adarretan egonak ziren hamalau emazteak eta hogei-ta-zortzi seme-alabak.

        Eta denok oihuka eta jauzika dantza antzeko zerbaitetan ari izan ondoren, 49 adar puskatuak bildu; eta bere ondotik arrastaka garraiatuz, oihanaren barru aldera abiatu ziren...

        Mendebal aldetik, artean, urrunduak ziren, eta piskanaka mututuak, ostots oihartzunak.

        Heldua zen lehortea, eta zerua gero eta argitsuago agertzen zen. Gero eta horiago ere bai; eta gero, are gorriztatuz ere joan zen. Biharamun eguzkitsu eta aratza etortzeko seinale segurua. Baita ondoko asteetan barrena, nagusikizun zetorren lehortearena.

        Lurrun gozo epela zerion lurrari; eta hamaika landareren urrina hedatzen zen arratseko eguratsean. Urtea bukatzean, Urt-ats!

        Eta oso urrutitik, eta ilunabar gorria more bilakatzen zen unean, kanpai-hotsak entzun nituen... luzaz tartekaturik eta bereizirik... Han nunbait, urruti hartako Itsas ertzean menturaz, dei etsian ari...» (107-111).

Yeroen, txinpantze makiavelikoa

Haizeaz bestaldetik-eko kontakizun sinbolikoan ar nagusiaren larderia nabari da, bere deiadar eta dantza menperatzaileak. Ikaragarria da txinpantze arra zer egitera eta desegitera irits daitekeen boterea erdiestearren, zein sotilak izan daitezkeen buruzagitzari eusteko bere trikimailuak, zein asmotsuak buruzagia zokoratzeko konfabulazioak eta latzak erasoak.

        Esaterako, Frans de Waalek kontatu duenez, Yeroen txinpantze ar helduak urteak eman ditzake indartsu datorren gazte bat Yeroeni komeni ez zaion buruzagiaren aurka berotzen, aginte borrokan zuzenean busti gabe. [48]

        De Waalen txinpantze gogokoena, Luit, taldeburu zelarik, goiz batez larriki zauriturik aurkitu zuten. Luitek gorputz osoa zulatua zuen, ebakirik hatzak eta behatzak, barrabilak errotik erauziak (kaiolako lastoan aurkitu zituzten zaindariek). Segituan hil zen. Yeroen zaharrak eta Nikkie indartsuak, aurretik Luitek buruzagitzatik egotzia zuena, akabatu zuten. Orduz geroztik, Nikkie jabetu zen aginteaz eta Yeroen izan du aholkulari eta sustatzaile. Horrek noski biziki aberastu du bion sexu bizitza. Clintonen eta Lewinskyren artekoak sustrai sakonak ditu.

        Yeroenek eraman zuenez Nikkie agintera, hau buruzagitzaz jabetu ostean, ordainez, eragin handia lortu zuen. Baina Luit hiltzean Nikkiek jadanik ez zuen ar zaharraren beharrik, ez baitzuen lehiakiderik, eta Yeroenen ahala desagertu egin zen. Nikkiek pentsatu nahi izan zuen, azkenik, bere meritu hutsei esker izan zitekeela buruzagi. Hori uste bide zuen.

        Aginteaz jabetzeak sexu eta bizi aukerak biderkatzen dituen ber, agintea galtzeak aukera horiek eskastea dakar. Boteretik baztertuta, Yeroen izugarri argaldu zen eta ahuldu. Arrastaka zebilen, galdua behakoa, antsika. Halaber Nixon, Watergate kasua zela-eta bere burua agintea uztera behartuta ikusi zuelarik, Etxe Zuriko gela ospetsu batean negarrez belaunikatu eta tapizari eskuaz kolpetxoak jotzen hasi zitzaion, harik eta Kissingerrek besoetan hartu eta haurra balitz bezala, hitz ederrez, bere agintaldian mamituriko zoragarriak oroituz, kontsolatu, lasaitu eta isilarazi zuen arte. [49]

        Dena den, Yeroen, agintea galtzeagatiko depresioa gainditu ostean, Dandy ar gaztearekin adiskidetzeari ekin zion. Zenbait urtez luzatu zen egoera hori, Dandyk Nikkieri erronka jo zion arte. Ondoko liskarrek Nikkie bultzatu zuten bizi ziren uharteko ur-hesia desesperatuki zeharkatzen ahalegintzera. Baina txinpantzeek ez dakite igeri, eta Nikkie ito egin zen. Egunkariek suizidiotzat jo zuten, baina Frans de Waalek uste du arerioek eraginiko paniko atake batek bultzatu zuela Nikkie uretara eta itotzera.

        De Waalek zimino hiltzailetzat jotzen du orain Yeroen, hilketa biren erruduntzat.

        Nikkie ito eta urte baten buruan, bere taldekideei dokumental bat erakutsi zieten, Nikkie bizirik zela grabatua. Horma zuri batean proiektatu zuten. Ezagutuko ote zuten hiliko buruzagia?

        Nikkie agertu bezain laster, Dandy deiadarka joan zen Yeroenen altzoan babestera. Ar zahar nahastariak irribarre urduri bat erakutsi zuen. Nikkieren mirarizko berpizteak ordurako ahaztua zen Dandyren eta Yeroenen arteko ituna ziplo berritu zuen. [50]

Sugar Ray eta Dum Dum

Txillardegiren eta Bernardo Atxagaren arteko eztabaida ospetsuak [51] eztabaidek zer gutxi balio duten erakusten du.

        Atxaga, bere egiazko lanean, bakardadean eginikoan, bat dator Txillardegiren proposamenekin: Atxaga ez da batere apolitikoa, bere erantzukizun publikoari ganoraz aurre egin dio eta bere liburuak goitik behera murgilarazi ditu bere herriaren zaurietan, haren jarrera ez da batere señoritoa eta bai aitzitik arras kritikoa.

        Era berean, Atxagak euskal idazlearen eginbehartzat duena, hots, tribuko hizkuntza alienatua garbitzea... horixe izan da, hain zuzen, Txillardegiren lorpenetako bat, nola saiakeretan hala eleberrietan.

        Bestalde, Atxagaren berba hauek hitzez hitz jaso zituzten: «Errealitate gutxi izanez, efektismoa bilatzea, iragan ederra uste dena etorkizunera klixe moduan proiektatzea. Efektismoaren bidez hitz egin, aurrean dagoen errealitatea interpretatu eta eman ordez». Preseski, horren aurka jotzea izan da Txillardegi idazlearen bultzatzaile nagusietako bat ez ezik, Txillardegi ekintzaile politikoarena berebat, eta jeltzaleen aurkako antiguatarraren kritikena.

        Labur: nortasun handiko idazle bion arteko eztabaidak ez zuen balio izan euskal voyeurismoa apur bat entretenitzeko baino.

        Benetako tentsioak beste nonbaitetik zetozen: euskararen eta erdaren arteko harremanei lotuak zeuden apika, baita borroka armatuari ere. Lidergo pertsonalari halaber, ezagutzari: ukabilkada norberaren bularrean eta oihua, buruzagitza lortzeko arren arteko sestra zimino taldean, agintea atxiki nahi duen helduaren eta makila eskuratzekotan dabilen gaztearen artekoa zehazki. Txomin Barulloko antzerki hura sakoneko liskar horien sintometako bat izan zen ziur aski.

        Irakurle xeheok ez diegu jaramonik egin behar gure oilarren jendaurreko erakustaldiei, hobe dugu zuzenean beren liburuak irakurtzea.

Giza txinpantzea eta hierarkia

Orangutanen ugartea-koen oinordeko zuzenak ditugu Haizeaz bestaldetik-eko gizaire-tximuaireak. Beren euripeko dantzaldiaren ipuina estrategikoki txertatu du Txillardegik batetik zenobioan eta bestetik gizarte «iraurtzailean» kokaturiko orrialdeen artean.

        Hobbesekin batera, gaur egungo pentsalari politiko askok dio, gizadiaren egoera naturala berdinkeria kaotiko gatazkatsua izan zela, oihaneko legeak gobernatua, eta parekidetasun mingarri horri ihes egin geniola jokabide arauak adostuz eta hauen betearaztea buruzagien esku utzirik. Hauxe duzu gobernamendu bertikalaren ohiko zuritzea. Aldiz, Txillardegik aditzera ematen du hasieran, tximuaire/gizaireen artean, agintaritza hierarkiko baten menpeko gizarte matematikoki egituratua izan genuela. Hori genuke primitiboena. Hierarkia zorrotza eta garen eta dugun guztia taldeari derrigorrez eman beharra erregresio litzaizkiguke. Hasieran ez zen anabasa horizontalik, baizik organigrama trinkoa; belarra barik, zuhaitza. Giza espeziearen zain subertsiboa oroz lehen zurrunkeria horren aurka altxatu izan da. Horixe iradokitzen digu Haizeaz bestaldetik-eko zimino narrazioak.

        Bertan, narratzaileak, giza eiteko ziminotzar horiek aurkitu aurretik, probokatzaile galdetu dio fraide-talde zorrozki egituratuari, Jainkoaren peko zenobioan «melopea aspergarrian kantari» (77) ibiltzen denari: «Inoiz ikusi al duzue txinpantzerik bakardadean hiltzen?» (97).

        Era berean, tximuaire/gizaireen dantza bukatu ondoren, narratzailea era aritmetiko itogarrian antolaturiko gizarte batean aurkituko da, Txinko buruzagiaren menpean zeharo. Bertako kideak aska daitezen helburu, hauxe leporaturik zirikatuko ditu: «Txinpantze-multzoetan ere indar soilaren araberako hierarkia hertsia eta zanpaketa zehatza baitago!» (131).

        Halatan, agintari karismatikoren baten peko zeinahi gizarte-ordena taldekoik ziminoarekin berdinduko gintuzke, eta berdintze hori txar litzaiguke. Monasterioa eta komunismoa ez zaizkigu komeni, ziminotzen baikaituzte. Jendarte tinkoki antolatua ez da giza aurrerapenaren ondorio, baizik ziminoaren talde egituraren errepikapen.

        Ordea, ez al zen bada Txillardegirentzat gizakia funtsean zimino huts? Bai, eta horrexegatik dateke hain sakona gure idazlearen ezkortasuna. Dena den, adierazgarria da bai lekaideak eta bai kolektibizatuak zirikatzeko txinpantzea aipatzea, ez edozein zimino. Txinpantzearen talde egitura eta bizimodua baita bortxaz ezarririko hierarkiaren araberakoa eta zurruna, erasokorra eta hiltzailea, aginte borrokek odoldua.

        Bonoboarena ez bezala. Hau malgua baita hierarkiari dagokionez. «Zimino huts» izateak uste baino ertz konplikatuagoak ditu.

        Psikologoek hierarkia areagotzeko eta hierarkia leuntzeko joera duten nortasunak bereizten dituzte. Lehenbizikoek ordenamendua, legea eta zigorra aldezten dute. Talde barruan, nork bere maila eta zeregina, mugitu barik gero. Bigarrenek, aldiz, jokalekua berdindu nahi izaten dute, hierarkia malgutu.

        Frans de Waalen iritziz, kontua ez da zein jite ote den hobea erabakitzea, biek batera sortzen baitute gizartea. Gure gizarteek bi nortasunak orekatzen dituzte: erakunde batzuek, esaterako zuzenbideari loturikoek, hierarkia sendotzeko grina izaten dute. Beste batzuek berriz biguntzekoa, hala nola eskubide zibilen eta txiroen aldeko mugimenduek.

        Gizaki bakoitzak batera zein bestera du joera eta Frans de Waalek espezie osoak sailkatzen ditu irizpide horren arabera: txinpantzea, hierarkia gogortzearen aldeko; bonoboa, ostera, leuntzekoaren aldeko. Baliteke gizakiok bi antropoide horien ezaugarriak barnebiltzea. Hibridoak garateke. Ez bide gara soilik geurekoi eta zitalak, biologoek azken hamarkadetan sinetsarazi nahi izan diguten bezala, txinpantzea baino besterik kontuan hartzeke. Txinpantzea bezainbeste baitugu bonoboa arbaso. [52]

Marabunta zein batasun ordenatua: kontuz

Peru Leartzako-n Txillardegik ugarikeriaren arriskuak erakutsi zizkigun. Osagaien lekutze zoroa ez da hala ere Txillardegik aniztasunaz denaz bezainbatean salatu duen arrisku bakarra. Beste muturrean, Batasun Bakarra ezartzeak bizia itotzen duela usu azpimarratu du. Haizeaz bestaldetik-en, berdin jokatzen dute funtsean fraideek, giza eiteko ziminotzarrek eta utopistek, erlijioari, gizarte antolakuntzari eta desberdina uniformizatzeari dagokionez. Bertan, Txillardegik segidan erakusten dizkigu, funtsezko jarrera baten aldaki gisa, zenobioa, tximuaire/gizaireen errituak eta gizarte zorrozki egituratu eta batua, Jainkoaren, ar zaharraren eta buruzagi karismatikoaren pean hurrenez hurren, eta denak zazpi zenbaki apokaliptikoaren arabera taxutuak. Txillardegiren kritikaren itua fraideen otoitz honetan nabari da:

        «Itsasoaren antzera, bakarra, eta iraunkorra, Egia. Errakuntzen multzo kondagaitzari, berriz, laster dario anizkerien kiratsa...

        Mila zingira eta putzutako ur geldiari bezala, laster baitarraikie lakuei, beren azken zolan, lokatza beltza, eta har xurixka ugariak, eta txitxare larrosa lodiak...» (104).

        Batasun ordenatua gurtzen duten ikuspuntuei, gero jendarteren batean gauzatu, beti ugazaba baten argazki etengabe biderkatuaren pean egin behar izaten dutenei, Txillardegik aniztasunari eta etengabeko aldaketari ezin aurre egitea leporatzen die, bestelakoa zapalduz giza sormena ahultzea.

        Batasunaren eta aniztasunaren arteko harremanari dagokionez, horrenbestez, Txillardegik jarrera zuhur bat asmatu du. Askotasuna ezin ederrago zaio, eta, hain zuzen, hainbat pentsaera erlijioso eta politiko gaitzetsi izan du askotarikoa, alegia, bizia bera, txirotzea dakartelako. Dena den, Txillardegik badaki aniztasun absolutuak ere eromena eta heriotza dakarrela: Peruren patua. Irauteak eskatzen baitu bizi zaituzten alde eta jario askotarikoek berez eragiten dituzten behin-behineko biltze prozesuei eragozpenik ez jartzea. Era berean, zuhurtziak euskara batua eskatu zuen, gureak egingo zukeen osterantzean. Eta, oraindik ere, hil edo biziko geure ataka honetan, aniztasun eragingarri baten alde ez du txokokeriaren zentrifugismo disolbatzaileak egiten, baizik euskara biltzaile batek; ezta probintziakeriak ere, Udalbiltzak baino.

Bonoboak, elkarrekin gustura

Haizeaz bestaldetik-eko hiru gizarte zorrozki egituratu horiek harreman zurrunak eta fosilduak erakusten dizkigute. Gizakiok ez dugu asmatu elkarrekin gustura bizitzen. Zimino mota batek sozietatean elkartzeko modu atseginagoak sortu ditu. [53]

        Bonoboak bereziki argiak omen dira. Horixe adierazten ei du beren behako zuzen, zabal eta zirraragarriak. Bizitza sozial harmoniatsu eta barea dute, gatazkarik ez. Txinpantzeek edo gizakiek ez bezala, bonobo batek egundo ez du beste bat hil, behatzaileek bederen inoiz ez dute halakorik ikusi. Promiskuitatez nahasten dira, maitasun librez eta etengabeko sexu harremanez, ugaltzeko xederik gabe ia beti. Bonoboak beti ari dira sexuarekin jostari eta beste bonoboen sexuekin igurzten, harreman aukera guztietan: ar-eme, ar-ar, eme-eme, heldu-gazte, ahoan musu, larru jotze, zurrupatze, edozelako kontaktu.

        Horrela, eme bi urdurituz gero, elkar besarkatu eta, elkarri tinki so, kanpoko sexu organoak igurzten dituzte lasaitu arte. Sexualitatea baita bonoboen sozietatea mugitzen duen gasolina, eta tentsioa baretzeko balio du, adiskidetasuna pizteko, aliantzak ezartzeko, bakea egiteko edo beste barik denbora pasatzeko. Emeak ia beti daude harkor eta irekirik, arrekin larrua jotzeko gertu («como las humanas» dio harrigarriro Jesús Mosterínek [54]).

        Emeak beti prest daudenez, arrek ez dute emeengatik borroka egin beharrik. Gainera emeek, beren artean aliantza sendoak eratuz, eragoztea lortzen dute arren erasokortasuna eta kumeak hiltzeko joera, gure eta beste primate batzuen artean ohikoa.

        Izan ere, emea duzu sexu nagusia, arra bezain nagusi behintzat bai. Oro har, bonoboek osatzen dute ezagutzen dugun primate sozietaterik kohesionatuena eta baketsuena, eta ez dago bertan inongo oldarkortasunik, ezta obsesiorik ere hierarkia dela eta, edo nagusitasuna. Aitzitik, gozamena eta laguntasuna zaintzen dituzte, modurik hedonistenean, zentzuzkoenean. Horixe da bederen egoera naturalean aztertu dituzten zientifikoen inpresioa.

        Bake ederra Leturiak, Peruk, Elsak, Exkixuk, Putzuk eta Antton Ihartzegaraik, bonobo artean bonobo izanik bizi izan balira. Bake saindua halaber Txillardegik. Nobelarik ez ordea.

        [48] Frans de Waal, Our inner ape, Granta Books, London, 2005, 41-45 orr.

        [49] Ibidem., 51 or.

        [50] Ibidem., 81-82 orr.

        [51] http://www.armiarma.eus/andima/pami/pami0917.htm

        [52] Frans de Waal, Our inner ape, 236-237 orr.

        [53] Frans de Waal, Bonobo: The Forgotten Ape, Berkeley, University of California Press, 1997; lan hori gero Jesús Mosterín-ek laburtu du: ¡Vivan los animales!, Random House Mondadori, Bartzelona, 1998, 162-164 orr. Ikus orobat Frans de Waal beraren Chimpanzee Politics: Power and Sex Among Apes, Johns Hopkins University Press, Baltimore, 1982, non xehero-xehero erakusten baita Makiaveloren gogoeta aginteaz eta politikaz bat datorrela txinpantzeen betiko jokabidearekin.

        [54] Jesús Mosterín, ¡Vivan los animales!, 163 or.