Nola zuen izena?

Zirriborroa

        Partisano dago maitea, hemendik ospa eginda 37an, gudaria batailoi batean. Maistra dago Bizkaian bera. Gipuzkoako herri bateko andrea, guraso errekete-falangistak.

        Kontatu aitak egindakoak (andre bati akain-belarra edatera eman, ilea moztu, bortxatu askoren artean?). Amak beste andrazko batzuei egindakoak, eta euren seme-alabei, errenteroei etab. Zelan ezagutu zuen mutila, zer agindu zioten elkarri. Ezkongabe dago bere zain, horregatik esamesak: ez ote zen moja sartu behar, ezkongairik onartu ez. Maitasun klandestinoa, inortxok ere ez daki, oso gogorra da hori berarentzat, gurako luke norbaiti kontatu, besterik ez bada emakume galtzaileetariko bati; baina ezin du konektatu, ihes egiten diote. 12 urte luze igaro dira, ez du etsi, zalantzak: hilik ote da, zelan jakin? Gutunak bidali elkarri, zelan? Izen faltsua jarrita gutunean eta oporretako lekura bidalita, han ez dela eurentzat, orduan postetxera joan eta esan ezagutzen duela andretxoa eta berari emateko

        Zelan lagundu zion arrebari honek jakin barik. Mutilaren antza hartzen deutso, haren trazak ditu, gogoratzen laguntzen deutso. Urte asko geroago arrebaren bidez lortu harremanetan jartzea? Eta ospa egin Frantziara? Eta han ezkonduta aurkitu eta etxera bueltatu? Nik ez nukeen hori egundo egingo esan zion gizondutako mutilari. Baina zu emakumea zara erantzun zion, eta etxera bidean trenean, negarrez datorrela, akordatu da neskatila hartaz, bizkaitarra, hain ikasle fina, ona, aratza, ez zuena ikastera bidali beka batez, eta beste mutiko erdipurdiko hura joan zen bere ordez, eta handik urtebetera etxera bueltan, eta neskatilaren aurpegierak gogoratzen ditu: joan zenekoa eta itzuli zenekoa, batean inbidia eta etsipena, eta bestean mespretxua, ia gorrotoa. Mutiko ergel halakoa! Zelan zuen izena neskatilak?

Gabiriakoa zela esan zion mutilak. Ordiziako plazan ikusia zuela behin baino gehiagotan.

        — Zu Zegamakoa zea, ezta?

        Beldurrak gezurra erantzutera behartu zuen neska. Mutila erratuta bazebilen, ez zekien neskaren familiaren berri. Baiezkoarekin ez zion haren oroimenari inolako aukerarik emango.

        Berak ere gogoratzen zuen, azokaren ondorengo erromerian hain zuzen, gizonezko ederregia zen ez ohartzeko. Haren hankak, dantzak eskatzen zuen bezala, arin-arin mugitzen ziren praka eta espartin zurien barruan, soina zuzen, eta besoak aske baina irmo gurutzea eginez, txapel eta gerrikoaren gorriak gorputz haren indarrari suarena eransten zion. Eguzkia iruditu zitzaion, bihotzeko leiho iluna argitzen ziola. Eta orain, ezustean, han aurrean zeukan, intendentziako kamioiaren leihatila ostean, igotzeko eskatzen.

        Hasierako beldurra baretu egin zitzaiola nabaritu zuen. Ez zeukan argi ausardiak ala bihotzak igo zuen kamioi hartara. Etxean, gorriek emakumeak bortxatzen zituztela esaten zioten: mojak ere bai, atera kontuk! Ze jendillaje dien! Baña laister botako ditugu danak ingurutik. Esaldi horrekin bukatzen zituen aitak beti letaniak bihurtutako «aholkuak» deitzen zituenak, aginduak ziren arren, alabak ondotxo zekien bezala: ezin dezu... ezin zea... kontuz zer egiten dezun... Aitaren karranketara ohitzen ari zela pentsatu zuen. Horregatik, beharbada, igo zen kamioi hartara, zerbaitek ohiturara guztiz erortzen utz ez ziezaion. Edota ondoan zeukan gorputzak erakarrita. Mutila zigarroa pizten ari zen. Luxua zela agerian utziz egin zuen, astia hartuz; gero zigarro paketea gudari praka marroi argietako poltsikoan sartu zuen berari eskaini gabe, eta azeleragailuari sakatu zion.

        — Ez diazu eskeñi— ausartu zen.

        Mutilak irribarre egin zuen, eta goitik behera begiratu zion disimuluz.

        — Ez dezu erretzalle itxuraik.

        Eta zuk zer dakizu erantzuteko gogoari eutsi egin behar izan zion. Errepublikar itxurak egiten besterik ez zebilen, aita errekete nazkagarria zuela ezkutatzeko. Ez zen nazkagarria erreketea zelako, gizonkeria hutsean bizi zelako baizik, baina jadanik adjektibo biak sinonimo sentitzen zituen. Ama esklabo zeukan aitak bere kapritxo guztietara, haserre egiten zion edozerengatik, eta askotan jo ere bai; horrelakoetan ama negar zotinka joaten zen gelatik. Zaplaztekoak izaten ziren, haurrei ematen zaizkienak bezalakoak; horregatik alabari iraingarriagoak egiten zitzaizkion: aitarentzat ama ez zen ezer, ez zen ume zorri bat baino gehiago.

        Ez zuen erretzaile itxurarik, ez. Aitaren hatzetan ikusten zituen zigarro puruen keak haren aurpegi zorrotza ezkutatzen zuen, ezpain artetik botatzen zuenean. Orduan, betiko ezkuta zezala desiratzen zuen. Kokoteraino zegoen kearekin, zigarroekin eta aitarekin.

        Neska jatorra zen, eta ez zuen nori erakutsi jatorra zela, amonari izan ezik. Osaba ezkongabea bizkaitar zebilen, horrela idatzi zion amona Dariak: bizkaitar zebillen, hator lagun egitera, ez den egunero etxeratzen, eta gerra ez den emakume zahar batentzat lagun ona, hator nirekin. Aitaren haserrea ikaragarria izan zen, errekete zebilenetik areagotuta zituen sentimenduak, batez ere txarrak. Zure anai zerri hori harrapatzen badegu, ez pentsau nik salbauko dedanik esan zion amari; zu, jun zaiz zure gelara oihu egin zion alabari; eta alde egin zuen amona «bizkaitar» hori ez al da akauko bere seme gorrikin batea! marmar eginez, emakume harena bailitzan erru guztia. Hurrengo egunean soilik zaplaztekoak izan ez zirela erakusten zuen amak, begi gorrituekin begiratu zion eta jun hai aitte etorri baño lehen agindu zion, maletea ein diñat erantsi zuen, eta zorro batean dirua sartu zion, alabak asko iritzi ziona. Otutakoa igarri balio bezala amonantzat azaldu zion amak, eta aitten txoferrak eamango hau esanez alde egin zuen negarrez.

        Urriaren erdia zen eta ordurako ia Gipuzkoa osoa nazionalen eskuetan zegoen; horregatik, Bergararaino lasai asko joan ziren. Han txoferrak buelta egin behar zuela esan zion, eta helbide bat errepikatu zion hiru aldiz, esaiezu nere partetik zoazela, lasai eon, oso jatorrak die. Gutun bat ere eman zion haientzat, jakin zezaten hura zeramana nor zen, eta nola lagundu behar zioten. «Oso jatorrak» horrek aitaren alderdikoak zirela, Comunion Tradicionalistakoak, esan nahi zuela zalantzarik gabe, pentsatu zuen neskak.

        Elgetaraino gurdi batean igo zuten. Kontuz ibiltzeko esan zioten hemendik aurrera gorrixen esparruan zauz, ez berbaik eiñ iñokin, ta itxoin billa etorri arte. Herriaren irteeran utzi zuten, Elorriora bidean; beste gurdi baten zain.

        Gurdia barik kamioia agertu zen. Mutilak neska ezaguna ikusi orduko gelditu egin zuen traste zaharra, eta atzerantz egin zuen bere pareraino.

        — Egunon, ez al tzea oinez jeitsiko maletazar horrekin, lau errubera dauzkenen!

        Onean zetorrela argi zegoen arren, pauso bat atzera egin zuen. Aitaren erretolikek zuten indarraz ohartu zen berehala, eta hari kontra egiteagatik pausoa ematen saiatu zen. Borroka suertatu zitzaion mutila ezagutu zuen arte.

        Urriaren 7an sartu ziren nazionalak Bergaran, baina aurrera egitea ez zeukaten hain erraz, Intxorta inguruetan antolatuta zegoen defentsa EAJren batailoiekin: Sabino Arana, Euzko Gudarostea, Padura eta Arratia; Kanpazargainan Hermanos Proletariosak zeuden; CNTk Isaac Puente batailoia eta Malatesta zituen Udalaitzen, eta eurekin batera Izquierda Republicanaren Zabalbide konpainia zegoen. Horrela azaldu zion mutilak lau gurpil izan, bazituen kamioian, baina gurpilok itxura onik ez zuten, eta beste atal guztiak mugimendu zakar eta zarata baino ez ziren.

        Kamioiaren zarata eta mugimenduen artean mutil haren irribarreak eta ahotsak laztandu egiten zutela konturatu zen, eta kamioia kuma bihurtu zitzaion, ama alboan zuela, bere irribarre zabalarekin hitz eztiak esaten. Ama gaixoa! Bakarrik utzi zuen senar haren ondoan! Negargurari eutsi behar izan zion.

        Mutil hark sentimendu ezkuturen bat mugiarazi zion. Tramankulu hartatik jaistean abandonatuta sentituko zela jakin zuen neskak.

        — Berriz ikusiko al ga? —apal-apal eta aurpegiko irribarrea areagotuz egindako itauna izan zen.

        Elorrioko kuartelean gudariek eta milizianoek behar zituztenak hartu, eta beste itzuli batzuk egin behar zituen Intxorta eta Udalaitz aldera, baina lehenik Durangoraino eramango zuela agindu zion.

        Baietz erantzun zion, erakutsiko ziola non biziko zen, eta joateko nahi zuenean.

        Itaun xume hark bihotza poztu zion, baina ezin izan zion negarrari eutsi gurpilak traka-traka aldendu zirenean.

Maitemindu egin zen, eta kamioiren bat ondotik pasatzen zenean bihotzak abiada hartzen zion; eta nahi zuena ikusten ez bazuen, galgari sakatzen zion, eta lasaitu egiten zuen, baina penaz.

        Hasieran egunero ateratzen ziren kalera. Goizero mezatara, Andra Mariko elizara edo aita jesuiten elizara; arratsaldero amonaren koinata Benitarenera, bakarrik bizi zelako senarra hil zitzaionetik, seme-alabarik izan ez baitzuten. Han josten egiten zuten, eta kontu-kontari ibiltzen, gehienetan gerra kontuak ziren. Gero ilundu aurretik etxera abiatzen ziren, baina itzuli luzea egiten zuten, gerra nola zihoan euren begiekin ikusi guran, batez ere batailoiak herrian kokatu zirenetik: aita jesuitenean Kirikiño batailoia, Santa Susanako mojenean zulatzaile minatzaileen batailoia, San Frantziskoko mojenean batailoi sozialista bat, Mendizabal txaletean artilleria batailoia. Baina neskak merkatu plazara joan nahi izaten zuen, han automobilen parkea jarrita zegoen eta. Mutila txoferra izanik, kotxe haietan ibiliko zen. Handik pasatzean umeak ikusten zituzten, eta berak ere, ume haiek egiten zuten moduan, irudikatzen zuen halako kotxe batean zihoala, baina mutilarekin, haren besoak oratuta lepotik, zorionak eragindako irribarrea ahoan, gerlarik gabeko errepide batean zehar. Intendentzia Andra Mariko elizan jarri zuten; baina ez zuen bere gudamutila han egundo ikusi.

Etxean agertu zitzaien. Negua zen, eta jaka lodia zeraman, buruan txapela, eskuetan larruak.

        — Egunon —agurtu zuen—, ezin izan det leheno etorri.

        Holaxe: sinple, sinple. Eta neskaren harridura aurpegiari irribarrearekin aurre egin zion.

        — Hotz egiten du —erantsi zuen, atean zegoenak sartzen uzteko aitzakia gisa.

        Neskak nabaritu egin zuen hotz hura, zeren eskuekin soinekoaren eskotea itxi zuen, eta ezer esateko gai ez zela atzera egin zuen pasatzen uzteko.

        — Martzelo kapitañen partetik, Urte Berri egunen azalduko dala.

        Amonak hori entzun zuenean etorri hai, gazte, etorri hai sun ondora ziotsola txapa ondoan eserarazi zuen eta kafea prestatzen hasi zen. Gosaldu al dek? Gauzak hola, ez diau laister jatekoik izango, irabazi beharren gerik. Zer tziok nere seme horrek?

        Neskak ez zituen mutilaren hitzak aditu, entzun bai, baina aditu ez, ez ziruditelako hitzak bere belarrietan, laztanak ziruditen; haren altzora salto egiteko gogoari ez eusteko beldur izan zen. Eta hura ondoan izan gabe asko sufrituko zuela ere jakin zuen. Iman handi bat zen gorputz hura, iman erraldoia.

        Gosaldutakoan atera lagundu zion.

        — Hemendik aurrea hemen eukiko nauzu, libre naon guztitan etorriko naiz billa.

        Horrela hasi ziren geratzen, ia egunero hasieran. Gutxira, eurekin bizitzen jarri zen, edo lo egiten, hobeto esateko, gauez zein egunez, gerrak agintzen baitzuen noiz.

        Kontuz ibili hai esan zion amonak mutilak alde egin zuen baten. Eztiñau, geo, jaio berrik behar! Baño gozatu zan ahal denan guztie, etzekiñau luzarorako izango gean mundu hontan gerra zikiñ honekin. Amona Daria liberala zen, baina ez beste egoera batean ilobari bizimodu libre hura bizitzen uzteko beste. Gerrak dena aldatzen du.

Mezata jun behar diñat, lagunduko al dien? iratzarri zuen amonak goiz hartan. Aspaldin ez gaitun jun. Jainkokin bakek ein beharko zitunau. Ilobaren higuin keinuari Molazale horik ere bere semealabak zeuzkena, lasai, etzienau beitu ere eingo erantzun zion. Baño apaiz ziztriñ hori zerun ere ikusiko deula pentsauta odola berotzen zitan, ze apaizek zerura zijozten, ezta? Txantxa egin nahi izan zuen amonak, hartan, behintzat, Jainkoa zuhur ibiliko zela adierazteko.

        Aste Santuan Andra Marin mezak ematen hasi ziren berriz, bertan zegoen guztia San Agustingo komentura eraman ostean.

        — Ez, amona, gerra irabazten deunen jungo naiz —txantxari txantxaz erantzun nahi izan zion.

        Gau hura mutilak kanpoan igaro behar izan zuen, eta itxaron egingo zion.

— Ondo zaiz —begiez ikusi zuena, hitzez adierazi nahi izan zion neskari, hitzez eta besarkada estuz—. Ez dakit nola, baño kale hontan erori ez dan etxe bakarra hauxe izango da. Eta amona?

        — Mezatan.

        Mutilaren aurpegia guztiz aldatu zen ziplo, zurbildu egin zitzaiola antzeman zion neskak, gudari-jantzi zarpailak hautsagatik zuen kolorea hartu zuela. Honen galdera keinuari erantzun egin beharko zion hark ezinbestez. Berba egiteko indarra hartzeko edo, hasperen egin zuen eta zuzen begiratu zion.

        —Jantzi zaiz, ta ez zazu irten iñoa, kalean ez dau ezer ikusteko modukoik. Itxoizu ni etorri arte.

        — Baño zer gertau da? Noa zoaz? Ze hegazkiñ izan die?

        Azken galdera eskaileretan beherako oinen jauzi-hots azkarrekin nahastu zen. Beste galdera asko egin barik geratu ziren astirik ez zelako egon. Neskak leihotik begiratu zuen berak ere ez zekien zenbatgarren biderrez. Etxe guztiak jota zeuden, kalea zena etxeek eztandan egotzi zituzten harri, adreilu, egur eta beiraz beteta zegoen, baina hautsa zen nagusi. Enbor baten azpitik txakur batena zirudien buztana ageri zen. Zeren erru zen animalia hura? Aurreko etxeko pareko solairuak kalerako horma janda zeukan eta sukalde desitxuratua ikus zitekeen: mahaia eta bi aulki han zeuden, suterik ez, harraskarik ez. Begiek beherantz egin zioten, zintarrirantz, haiek bilatzeko esperantzarekin, ez ziren ageri. Gorantz begiratu zuen berriro, han behar zutelakoan, baina ez zeuden. Begiak, duten enfokatze ohiturak eraginda, korridorean barrena joan zitzaizkion oso erraz, atea txangak apurtuta, lurrean zetzalako. Ikarak gorputza leihotik aldenarazi zuen: korridorean hanka biluzi batzuk ikus zitezkeen etzanda, kamisoia ematen zuen oihal zati batean hasten zirenak; hortik haratagoa estalita zegoen haga batzuez eta horma eroriaren zatiez. Txilioka hasi zen.

        Berrogeita hamar kiloko lau lehergailu erori ziren Andra Mariko elizan bederatziak laurden gutxiagotan, apaiza ostia sagaratzen ari zen une berean. Elizatik oso gertu bizi ziren, eta oso ondo entzun ziren hango eztandak. Edo hala iruditu zitzaion neskari, beste eztandak baino ozenagoak izan zirela haiek, bihotzak besteetan baino eztanda bereziki bortitzagoa egin ziola. Amona! Amona!

        Kalean aupadak eta deiak entzuten hasi ziren. Haiei orroek erantzuten zieten. Bigarren solairuko bizilagunaren deia ere entzun zuen, amonari eta berari egindakoa.

        Etxean bezala tresnak, liburuak, lurrean zehar zeutzan han goian; arasa okertuta, mahaiak eusten zuen. Logelan zegoen emakumea aieneka, izua zen, ez zegoen zauriturik. Besarkatu eta altxatzen lagundu zion.

        — Zure amama giputxe ondo dau? Daria ondo dau?

        — Eztakit. Mezata jun da ta oraindio ezta etorri.

        Hamaikak baino pixkatxo bat lehenago itzuli zen mutila, aurpegia itxuragabetuta zekarren.

        — Eztet billau...

        Gezur hark ez zuen egia ezkutatu.

        — Bizirik —erantsi behar izan zuen.

        Hitz hura beste lehergailu bat izan zen, oraingoan hutsik egin ez zuena. Hegazkinen txistuak entzuten hasiak ziren, eta haietako batetik erori zitzaiola iruditu zitzaion. Mutilak lurrera bota, eta babestu guran bere azpian hartuta, estu besarkatu zuen, baina bihotz minduaren eztandetatik ezin izan zuen aldendu.

        Ez zen bonbardaketa izan. Egindako sarraskia ikuskatzera etorri ziren konboi italiarrak. Arratsaldeko seiak laurden gutxiagotan, ostera, goizean baino bortitzago aritu ziren. Geltokian bota zituzten lehergailuak sua eragitekoak ziren. Ospitalean ere jaurti zituzten. Zeharkalean egotzi zituztenean, neska-mutilek, beste durangar askoren antzera, bertan jasan zituzten. Hilerrirako bidean harrapatu zituzten, hara eramandakoak senideak ziren jakitera zihoazenean; baina bikoteak bigarrenez muzin egin zion heriotzari, beste herritar askok ez bezala. Ankerrena uriaren kanpoaldeko zelaietara ihesi zoroan zihoazenen patua izan zen, harrapakin errazak bihurtu baitziren goseak akabatutako ehiza-hegazkin gupidagabeentzat.

        Kanposantura heldu zirenerako goiz hartako argi garbia guztiz amatatuta zegoen. Gauekok ezin izango zituen han ilaran jarrita zeutzan ehun bat lagunak eraman. Joanak ziren jadanik, inork ere ez dakien norabait. Geratu zirenek ere joanak ziruditen, eromenak eroandakoak. Isiltasunak agintzen zuen urian.

        Ez zen txintik ere atera bere ahotik amona ikusi zuenean, akaso hasperen ahulen bat, zeharo indargabea. Negarrik ere ezin izan zuen egin. Amaren negarra irudikatu zuen, bere eginezina barka ziezaioten hangoek. Aita ere irudikatu zuen, baina hegazkinetik amonari tiro egiten, hari ez ziolako inoiz barkatuko.

Osaba Martzelok biak eraman zituen berarekin Bilbora. Mundu honetan bi gizon haiek ez beste inor geratzen zitzaizkiola erabaki zuen neskak.

        Ez ziren hiru hilabete ere izan han egin zituztenak, baina neskarentzat ordura arteko egunik bizienak izan ziren, egun bakoitza azkena balitz bezala bizi zuen. Jaurlaritzaren egoitza bihurtu zen Carlton hotelaren inguruetan ibiltzen ziren. Ezkonberri bizimodua egiten zuten ostatu batean, eta eztegu bidaian zeudela imajinatzen zuen, eurengandik at gertatzen ari zen guztia film gogor bat baino ez bailitzan. Eta zoriontsua izatea lortu zuen. Inoiz baino zoriontsuagoa.

        Ekainaren 19an nazionalengandik ihesean Kantabriarantz abiatu ziren gudariekin batera alde egin zuten.

        — Ni enaiz errendituko, ta ez det urde horikin negoziauko!

        Hitzok osabari bota zizkion mutilak hara heldutakoan. Eta ni zer? Nik ze ein behar det ba zure ustez? itaundu zion neskak begiradarekin: gu esan beharrean ni esan zuen bere gizonak.

        «Trinkertxu» jarri zioten ordura arte «Jaungoikoa lagun» deitzen zen itsasontziari. Santoñatik irteteko astirik ez zioten eman. Faxistek barruan zeudenen artean aurkitu zuten neska. Igotzeari uko egin izan balio... Nor zen jakin zutenean gurasoengana bidali zuten, aitak salaketa egina baitzuen. Mutilak Iparraldera alde egitea lortu zuen osabarekin, eta Agirre lehendakariarekin. Neska arinago bidali nahi izan zuten...

Kamioi batean hasi zen amodio istorioa, eta tren batean amaitu behar zuen. Hamabi urte luzez iraunarazi zion bizirik maitasunaren garrari itxaropen faltsuak. Eta eguneroko ameskeriek egin zioten putz. Trenak maitearenganaino eraman zuen azkenean neska, baina zain izango zuen geltokian, bera ez bezala gertatuko zenaren jakitun. Koitadua!

        Bordeleko kaleek alaiak ziruditen gerraostean. Gerra irabazita, Euskal Herriko kaleek ere, alaiak eman beharko zuketen, baina hitsak ziren. Irabazle bizi bazen ere, galtzailea zen neska, baina hori nork zekien?

        Santanderretik etxera bueltatzea erreformatorio batean sartzea izan zen. Ateak itxita zeuden beti berarentzat. Aitaren lotsa ziren ama-alabek ez zuten beharrezkoa baino hitz egiten. Ama anker bihurtzen ari zen, auzokoekin, zerbitzariekin, anker eta harro, batez ere gerra finitu zenean, emazte gisa aitaren mailan zegoela adierazi nahian edo. Aitak herrian egin ziren maltzurkeria guztietan parte hartu zuen, eta alabak geroago jakin zuenaren arabera, taldeko gaiztoenetarikoa izaten zen. Herriko errekete eta falangistek osatzen zuten talde horrek izututa zeukan herri galtzailea.

        Herrian gosea zen nagusi, baina eurenean ez zen ezer falta. «Gorrikumeek» ez zuten zer ahora eraman, eta apaizak, doktrina orduetan, zeruan pastelak zeudela esaten zien; infernuan, ordea, deabrua sardearekin, haur gaiztoak sutara botatzen. Ume haien aurpegiek hiltzeko gogoa erakusten zuten, pastelak jatera joateko. Baina hiltzen ari zirenak gurasoak ziren, hormetan, kartzeletan. Gerran bizirik atera ziren mutil eta gizon gazteak soldadutza amaigabeak egitera behartu zituzten. Andrazkoek baserrietan umeak eta zaharrak aurrera atera behar, herriko edo etxeko nagusiek urte osoan lortutako uzta errekisatzen zieten bitartean.

        Luzaroan aritu ziren horretaz guztiaz, baita partisano bizitzaz ere, mutila partisano ibili baitzen.

        Bordeleko Antzoki Nagusiaren aurrean geratu ziren. Hark ezagutuko ez zuen beldur izan zen neska, eta berak hura ezagutuko ez zuen beldur ere bai. Baina berdin-berdin zegoen, sendoago, gizonago, ederrago. Laztan olatu batek hartu zion gorputza, eta bihotza, eta adimena. Korrika hasi zen harenganantz, ahaztuta trenean behin eta berriro bere buruari egindako galdera, maiteko ote nau oaindik? Mutilak besarkadari erantzun zion, baina ez neskak nahiko zukeen bezain tinko. Zer gertatzen da itaunka begiratu zion, eta mutilak aurpegi hark berpiztu balu bezala, antzinako irribarre zabalarekin erantzun zion, eta muxuz bete. Maite hau, maite hau erantzun zion bihotzak neskari.

        Besarkaturik egin zuten hotelerako bidea. Inoiz banandu izan ez balira bezala egin zuten larrutan, hamabi urteak igaro izan ez balira bezala.

        Armairua irekita, han ez zegoela ezer konturatu zen neska, eta artean harrapatu zuen olatu zoragarritik aske aurkitu zuen burua, bat-batean.

        — Etzea hemen bizi.

        — Ez.

        Erantzuna laburregia izan zen. Hotel batean bizitzea, tira, baina ez bizitzea eta hara eramatea amorante arrunt baten gisa...

        — Nun bizi za?

        — Kanpaiñan —frantsesen moduan hitz egin ziola ohartuz-edo—, herri txiki batean —erantsi zuen.

        — Eta zeatik ez goatze bertara? Etxen sentitu nahi det, azkenen!

        Egun batzuk lehenago atzean utzitakoa ez zen etxea, hamabi urteko zigorra bete zuen kartzela zen.

        — Gauza asko dare hemen ikusteko, eta gozatzeko.

        Gerra Handiaren aztarnak zeuden nonahi oraindik, baina jendea deabruaren atzaparretatik ihes eginda sentitzen zen nonbait, eta alai ikusten zen, zorionaren esperantzan.

        Ordu batzuk kaleetan zehar egiten bazituzten ere, denbora gehiena hotelean igaro zuten ohearen bueltan.

        Baina trena zain zegoen geltokian. Berarekin joan nahi zutenen zain. Eskailera bi igo besterik ez, eta magalean hartuko zituen, galderarik egin gabe.

        — Jun egin behar det.

        — Noa?

        — Jun ein behar det, familie daukat —ezin izan zion begiradari eutsi berba egitean mutilak.

        — Jun ein beharko genduke, bai, oain neu naiz zure familie —denbora luzea behar izan zuen erantzuteko neskak.

        — Jun ein beharko genduke, bai, atzo txirrindularik jun zien bezela.

        Donostiaraino heldu zen lehenengoz bere historian Tourra, eta Caputek irabazi zuen etapa hura. Haren inbidia izan zuen mutilak eta sailkapenean aurrena zihoan Marinellirena, eta besteena, eta Euskal Herrian haiekin sartu ziren guztiena. Aztoratuta igaro zuen bezpera, txirrindulariek, neskak, oroitzapen gehiegi ekarri zioten.

        — Baño ezinezkoa da. Zeatik tematu? —gehitu zuen mutilak etsipenak aspaldi sortu zion ziurtasunez.

        — Ezinezkoa da gutzat hautza jutea, baño ez hemen bizitzea.

        — Ni hemen bizi naiz —oraingoan mutilak behar izan zuen denbora— familikin.

        Neska, bat-batean ulertu izan balu bezala, negarrez hasi zen.

        — Sentitzen det, sentitzen det bihotz-bihotzez —ahotsak dardara egin zion, bera ere negarrez hasi zen.

        — Zeatik ez diazu itxoin?

        — Bizi berrie ein behar nun. Maitte det. Umeek dauzkeu.

        — Nik itxoin ein dizut.

        — Baño zu emakumea zea.

        Damututa sentitu zen neska. Mutilari esandako hitzek erregu doinua izan zutelako. Gixajoa zen aitzinean zuena, eta pena eman zion. Pena, hark ez zuelako ezer aldatzerik nahi, argi zegoelako gerla galduta zuela, galduta bihotzean ere bai. Baina bera ere gixajo sentitu zen, eta pena eman zion bere buruak, pena, hark inoiz ez zuelako beragatik borrokatu, gerrara joan zen, bai, baina gizonezkoen alde, emakumezkoek ez zuten gerrarik behar.

Bultzia. Amonaren etxean zeuden liburu batean irakurri zuen hitza. Aitak erretzekoen artean jarri zuenean hartu zuen eskuetan. Trenari izen berria jarri zioten, nonbait. Makina hark zuen bultza egiteko indarra falta zitzaion berari. Nola egingo zion aurre biziari? Agian bidaia hartatik haurdun itzuliko zen. Haranzkoan ilusio betea izan zuen lagun, bueltatzean arrangura. Ez zuten etxean onartuko egoera hartan. Maistra lanetik ere bota egingo zuten.

        Neskatila hura etorri zitzaion gogora, nola zuen izena? Neskatila polita, oso azkarra. Ikasturte hartako beka zela-eta, mutiko garai hura bidali zuen ikasketak kanpoan egitera. Oso ondo gogoratzen zuen orain neskatila, hain ikasle fina, ona, aratza, gelako onena, ez ziona eman gehiago ikasteko aukerarik, eta beste mutiko erdipurdiko hura joan zen bere ordez, gelako mutilik bizkorrena zelako. Eta handik urtebetera etxera bueltan gogoratu zuen mutikoa, eta neskatilaren aurpegierak ere ez zituela ahaztu esan zion bere buruari: mutikoa joan zenekoa, eta itzuli zenekoa, joanean inbidia eta etsipena adierazten zituena, eta etorreran mespretxua, ia gorrotoa. Mutiko ergel halakoa! Nola zuen izena neskatilak? Miren, bai, Miren zuen izena.