2. Kalea.
Ibil liteke gorputzik gabe?

 

 

      Hiria apenas zapaltzen duen hiri-ibiltaria, espazio urbanoa alde batera eta bestera zeharkatu arren, lorratzik uzten ez duena; ikusezina da bere gorputza, ikusezinak bere mugimenduak. Alabaina, bere haragian bizi du hiri zatikatu eta androzentriko batek sortzen duen estresa. Zergatik panpox nobelako emakumeak paradoxa bat jartzen digu parez pare: posible da gorputzik gabe ibiltzea?

      Galdera horrek flâneur-arengana eramaten gaitu bueltan. Figura generogabea, are anbiguoa dela argudiatu da sarri, haren gorputzak ez omen du-eta garrantzirik hiri-ibiltari izateko. Izan ere, anonimotasuna jo da flâneur-aren ezaugarri behinentzat. Charles Baudelaireren arabera, “edonon dela ere bere anonimotasunaz goza dezakeen printzea” da hirian zehar dabilen behatzailea. Ezkutuka baino, besteen begietara ikusezin dena, hiriko jendetza baliatzen duen hori da flâneur-a, hiritar saldoaren erdian egonik ere ingurukoek berarengan arretarik ez jartzea lortzen baitu. Jende masaren sorgortasunak ematen dio hiri modernoaren esentzia harrapatzeko aukera, gertatzen den orori so egitekoa, bere burua agerian jarri gabe. Alde horretatik, Àlex Matasek flâneur-aren behatzeko gaitasuna gainerako hiritarren itsutasunarekin erlazionatzen du: “Artista honek mundua hautemateko duen gaitasunak berarekin dakar munduak bera hautemateko duen gaitasun eza. Bere presentzia gero eta irakurtezinagoa izan, irakurgarriagoak dira gainerakoen identitate sozialak eta profesionalak” (2010: 251).

      Pentsa genezake, hortaz, gorputzik gabe paseatzen den hiri-ibiltaria dela flâneur-a. Alabaina, gizartearen begietara ageriko ez izateak ez du esan nahi gorputzik ez duenik. Areago, gorputz hori ez da ez generogabea, ez anbiguoa, bere praktika urbanoak ideia hori ukatzen baitu. Hau da, hirian zehar mugarik, beldurrik eta errurik gabe ibiltzeko zilegitasun moralak, paseo patxadatsurako denborak eta behatzaile anonimo izateko aukerak egiten dute flâneur-a gizon. Haren gorputza ez bada ikusten, ez bada nabarmentzen, ez badu trabarik egiten, normaren gorputza ordezkatzen duelako da.

      Ez da gauza bera gertatzen flâneuse-aren kasuan. Anonimotasunak norbanako izatearekin dauka zerikusia, izate bat behar baita gero hura ezkutatzeko. Hala, emakumeek muga bikoitz eta kontrajarri batekin egiten dute topo: ez dira nor espazio publikoan, ez dira norbanako arrazoidun eta kritikotzat hartzen; baina, era berean, ezin dute anonimotasuna eskuratu, gorputz susmagarria, desiragarria, behagarria baitira. Hau da, izaki arrazoidun gisara ikusezinak dira, baina gorputzak ikusgarri egiten ditu. Ildo horretan, Griselda Pollock arte historialariak (1988: 255) argudiatzen du espazio publikoan emakumeen gorputza lekuz kanpo jo den heinean, behatua izateko objektu gisara tratatu izan dela eta ez zaiola behatzaile izateko agentziarik eman. Begirada ezagutzari lotzen baitzaio, eta ezagutza, orobat, botereari.

      Espazioarekin ditugun harremanetan kontu garrantzitsuak azaleratzen dira: ezagutza, boterea, zilegitasuna. Nor izateak lotura zuzena du leku bat izatearekin. Pentsatu beharko genuke zein gorputz ez den ikusten espazio publikoan, ez delako haragizko, neutroa delako, etereoa, abstraktua, arrazoiduna. Zein gorputz ez den epaitzen, seinalatzen, markatzen, arrazoimenaren espazioan ez delako beharrezko. Pentsa dezagun, esaterako, politikaren esparruan: zein gorputz daude era ekidin ezinean ikusgai, zein lotzen da emozioekin, zein sexualizatzen da, zein da aipagai, eta ondorioz, umiliagarri?

      Meri Torrasek (2007: 21) dio gorputz batek gorputz izateko ez duela nahikoa organismo biologiko eta funtzional izatearekin. Areago, gorputzak gizartearen metafora gisa eratzen direla. Hau da, gorputzak eta haren mugimenduek informazio asko ematen digute bizi duen testuinguruaz, bi norabidetan erlazionatzen baita harekin: gorputzen bidez eratzen da ingurune soziokulturala, baina, aldi berean, ingurune horrek osatzen du gorputza. Ondorioz, modelatze edo diziplinatze bat gertatzen da, eta gorputz ideal baten arabera zizelkatzen eta hierarkizatzen dira identitateak: gizona, emakumea, aberatsa, pobrea, zuria, beltza... Jule Goikoetxeak ere materia esanahidun modura ulertzen du gorputza, eta hala defendatzen du: “Kontua ez da emakumeak existitzen direla eta gero menderatze harreman patriarkalak gehitzen zaizkiela, ezpada menderatze harreman patriarkal horiek sortzen dituztela emakumeak materialki” (2024: 123).

      Pentsamendua/Gorputza dualtasunaren ondorioz, gorputza ezagutzarako bide modura ukatu da, traba izan da, eta honenbestez, hura desagerrarazi, ikusezin egin eta aintzat ez hartzera jo du Mendebaldeko gizarteak. Hala eta guztiz ere, gorputza ezinbestean presente bilakatzen da zenbaitetan, agertu egiten da, bistaratu. Gorputza ageri zaigu bere bolumen osoan, boteretsu, deseroso, arrotz, saihetsezin. “Normala” den horretan islatzen ez denean —“normala” den hori zalantzan jartzen duenean, izan beltza delako, hanka bakarra duelako, bitartasunean sailkatzen ez delako—, presentzia hartzen du gorputzak. Eta hala, gatazka sortzen du.

      Hori ulertzen laguntzen digu Gisèlek, Ramon Saizarbitoriak idatzitako Egunero hasten delako (1969) eleberriko protagonistak. Azken finean, Gisèle neska gazte bat da, eta bizitza unibertsitario arrunt samarra du Durkheim izeneko hiri batean: eskolak, lagunak, jende eta esperientzia berriak, sexua... harik eta haurdun geratzen den arte. Abortua zigorpean zegoen garaian idatzita, gizarte tradizionalen moralak eta gero eta agerikoagoa zen errealitateak talka egiten dute istorio honetan. Gisèlek bere gorputzean bizi ditu haurdun egotearen desegokitasuna zein abortatzeak suposatzen duen desafio soziala. Ondorioz, askatasunerako eta deskubrimendurako eremu zen hiria itogarri bilakatzen zaio, eta aurretik arin eta gazte zen gorputza, pisutsu eta gogaikarri.

      Flâneuse-ak bizi duen muga bikoitza gorpuzten du Gisèlek: batetik, ikusezina da, ez du norbanako izateko zilegitasunik (abortatu nahi du, baina bere hautua gutxiesten dute); bestetik, eta aldi berean, bere gorputza ageriko egin da eta traba egiten du. Izan ere, haurdun geratzean, suposatzen zaion neska gaztearen gorputz desiragarritik aldendu, eta ikusgarri bihurtu da espazio publikoan, behatua ez ezik, epaitua izateko, kasu honetan. Honenbestez, lekuz kanpo sentitzen da, dagokion roletik at. Kalea gune deserosoa da orain.

      Gorputza eraldatu ahala, zapaltzen duen espazioa aldatzen da, baita harekin duen erlazioa ere. Neska gazteak aurretik bizitako askatasuna galtzen ari dela sentitzen du eta ihes egiteko desioa gailentzen zaio: “Berriro korrika hasten da leku hartatik beregandik ihes egin nahirik bezala”. Edota iraganera itzultzekoa, beste gorputz eta espazio batera: “Klasean egon nahi luke lehengo gorputzarekin. Lehenagoko bularrekin, lehenagoko gerriarekin bere sabela handitzen zuen gauza hura gabe”.

      Hala, gorputza nabarmen bilakatu ez ezik, bere norbanako izaera murrizten du haurdunaldiak. Gisèlek ez du ume horren ama izan nahi, ez du ume batez erditu nahi, baina bere erabakia ez da balekotzat jotzen abortua praktikatzeko. Administrazioaren eta medikuen baimena behar du haurdunaldia eteteko, eta halaber, moral kristaua tarteko, ginekologoek zein inguruko lagun eta ezagunek gutxietsi egiten dute neskaren egoera, ama ez izateko determinazioa. Ez da, beraz, bere gorputzaren jabe. Alde horretatik, galdera ezinbestekoak plazaratzen dizkigu pertsonaia honek: zer zilegitasun du espazio publikoan bere gorputzean erabakimenik ez duenak? Nola hartu espazioa, norberaren gorputzean erabakitzeko aukerarik gabe?

      Deserosotasuna da gakoa. Izan ere, jada ez plazeretik, ez eta jakin-minetik ere, baina Gisèlek hiria ibiltzen du, espazio urbanoa korritu, zalantzan jarri eta, nolabait, bere egiten du. Hiri-ibiltaria da, deseroso dabilen flâneuse-a. Lekuz kanpo sentitzen da maiz, eta alde horretatik, emozioek paper garrantzitsua hartzen dute espazioarekin eraikitzen duen harreman berrian. Orain, aurretik hirian zehar paseatzean lekurik hartzen ez zuten lotsak, nazkak edo beldurrak markatzen dituzte neskaren ibilerak.

      Alde horretatik, badira zenbait pasarte esanguratsu. Esaterako, Miller doktorearen kontsultan haurdun dagoela konfirmatu berritan, kalera ateratzen da aire freskoa hartzera, barnean duen anabasa askatu eta egoerari buruz hausnartzera. Espazio urbanoaren deskribapen luzea egiten da atal horretan, Gisèleren ibilerek gidatuta, haren egonezinaren eta kezken pausoei jarraituz. Pentsamendu eta neonezko argi nahaspila horretan gailentzen da nazka sentsazioa lehen aldiz. Haurdunaldiak eragindako usaimen zorrotzagoari esker, usteldutako hostoek, tabakoak edota jantzi bustiek higuina eragiten diote bat-batean, goragalea sentitzeraino. Pasarte horrek berak beldurra ekartzen du estreinakoz kaleko espaziora, haurrekiko eta gizonekiko beldurra, ez ausaz, umeen negarra gogorarazten dioten katuen marruek eta sexualki jazartzen zaion mozkor batek eragiten baitiote ikara hori.

      Hala ere, lotsa da Gisèleren mugimenduetan eragiten duen emozio interesgarriena. Izan ere, lotsa gorputzean txertatzen den emozioa da, espazio korporalak eta sozialak des-itxuratu eta ber-itxuratzen ditu, gorputzaren mugimenduak baldintzatzen dituen heinean. Honenbestez, lotsa sentitzen duen subjektuak gainerakoen begiradatik ostentzeko keinua egiten du, burua makurtzekoa, espazioan txikitzekoa. Hau da, lotsatzerakoan norbere baitan biltzeko joera dugu, gainerakoei eta baita norbere buruari bizkarra ematekoa, eta finean, okupatzen den espaziotik desagertu nahi izatekoa. Gisèlek lotsa sentitzen du medikuen kontsultetan eta, ondorioz, handik ihes egiteko behar bizia du. Hala, aurretik hirian zehar jarrera aktiboa, zirt edo zart egitekoa izan duen pertsonaia txiki bilakatzen da: ahotsa galtzen du, esan nahi lukeena pentsatu baina ez da esatera ausartzen, edota kontrara, isildutakoa bat-batean botatzen du, erruz zamaturik, oihuka ia.

      Lotsak harreman zuzena du moralarekin, arau-hauste bat erakusten baitu. Sara Ahmed-ek (2017: 170) azaltzen du moralaren garapena arau sozialen erreprodukzioaren bidez egiten dela, bereziki, sexuari lotutako jardunetan. Alde horretatik, lotsa disuasio-elementua da normatibitatean mantentzeko: arau moralak eta eredu sozialak betetzen ez dituenak lotsaren zigorretik pasa behar du halabeharrez. Alegia, sentimendu domestikatzailea da lotsa, baita espazioaren erabilerari dagokionean ere. Bide horretan, ginekologoaren itxarongelak eredu sozial idealen ispilu modura funtzionatzen du Egunero hasten delako eleberrian: bertan daude emakume idealak, ama eredugarriak. Gisèlek bere burua alderatzen du haiekin, eta ez denez prototipo sozialera gerturatzen, lotsatu egiten da. Desagertu nahi du, ihes egin, ikusezin bihurtu.

      Bere gorputzak ez dio uzten, ordea. Traba egiten dio, deseroso sentitzen da besteen begiradapean, egokia ez den zerbaiten susmagarri. Ahmedek aipatzen duen ezkutatzeko joeraren adibide argia da, esaterako, nola neskak berokipean gordetzen duen sabela Riemmeserako trena hartzerakoan, parean duen aitonak ikus ez dezan. Bere “arau-haustea” ikusarazten duen gorputza ezabatu nahi luke, kanpo epaiaren beldur delako. Azken finean, emakume “zuzena” ez izatea zigortu egiten da espazio publikoan eta bertatik kanporatzen da, lekuz kanpo sentiaraziz, normatik aldentzen den gorputz oro.

      Kern geografoak salatzen duenez, zail gertatzen bada flâneuse-a bera irudikatzea, haurdun dagoen gorputz bat hirian zehar plazerez paseatzen imajinatzea ia pentsaezina da, izan hiriak berak jarritako eragozpenengatik, izan gainerako hiritarren begirada eta jarrerengatik. Izan ere, haurdun dagoen gorputza jabetza publiko izatera pasatzen da, jendeak zilegitasuna sentitzen baitu hari buruzko iruzkinak egiteko, gehiegi hurbiltzeko edo eskatu gabe ukitzeko. Espazio publikoaren erabilera baldintzatuak bere gorputzaren oso kontziente bilakatzen du haurduna, hain begien bistako eta saihetsezin:

 

      Lotsa ematen zidan ikusteak zeinen deigarria zen nire sabela, zeinen modu ikusgarrian jaurtitzen zuen nire biologiarik intimoena esfera publiko zibilizatura. Ez nuen distirarik egin nahi. Ezkutatu nahi nuen. Kontua ez zen nire haurdunaldia disimulatu nahi nuenik, baina apaltasun premia larri batek hartu ninduen, eta ezin nintzen hartaz libratu, ahal nuen gorputz-positibotasun feminista guztia konjuratuta ere (Kern, 2021: 38).

 

      Haurdun dauden gorputzez hitz egin dugu, baina, hala ere, ez dira espazio publikoan ageriko eta, ondorioz, zigorgarri suertatzen diren bakarrak. Areago, haurdunaldia kasu askotan emakumeei heteropatriarkatuan eskatzen zaien idealetik gertu egon daiteke, eta, ondorioz, ez du egungo ingurune urbanoan hainbesteko disrupziorik eragiten, nahiz eta hiriak berak haurdun daudenei deserosotasuna eragin. Esan dugu jada, lekuz kanpo sentiaraztea da normatibitatea aplikatzeko modu zuzenena. Alde horretatik, badakite zerbait bazterketa jasateaz eta bazterretan erresistitzeaz gorputz ez normatiboek, gorputz disidenteek, gaixorik dauden edo diren gorputzek zein pobrezia edo arrazakeria dela eta ikusi nahi ez diren gorputzek. Lekuz kanpo egotea, ordena patriarkalari traba egitea den heinean, subertsiboa da. Gorputzak erakusten digu, beraz, bere bistaratze orotan, deserosotasunetik zein gozamenetik, espazioaren banaketa patriarkala auzitan jartzeko bidea.

 

 

GORPUTZAREN ESPAZIOA
VS. HITZAREN ESPAZIOA

 

      Flâneuse-a zalantzan jarri izan da, emakumeek hiria eta espazio publikoa ibiltzeko izan dituzten zailtasunengatik ez ezik, horiei buruz hausnartzeko gaitasunik eza argudiatuta. Kontrara, pentsalari edo kritikari gisa ezaugarritu da flâneur-a, hiria paseatu ahala hura aztertu eta zalantzan jartzen duen pertsonaia gisa. Aurrez azaldu modura, ulertu da anonimotasunetik, gorputzik gabe, pentsamendua elikatzeko behaketari emana. Baina, hirian zehar ibiltzeko gorputza behar den heinean, haren bidez ere egin dakioke kritika espazio urbanoari, haren bidez ere sor daiteke ezagutza.

      Pentsamendua/Gorputza dikotomiara itzuli gara berriz. Ez kasualitatez, izan ere, Egunero hasten delako eleberriak elkarrizketan jartzen ditu hitzaren eta arrazoiaren nagusitasun logozentrikoa, eta gorputza zein harekin lotutako emozioak. Nobelako trama nagusia Gisèlek abortatzeko dituen arazoek osatzen duten arren, bada beste hari narratibo bat, neskaren ibilerekin tartekatzen dena. Atal horietan, gizon batek (euskal kritikan “berritsua” deitu izan zaionak) tren geltoki batean eta telefono zentralita batean dituen elkarrizketak biltzen dira. Alabaina, irakurleak haren hitzartzeak soilik jasotzen ditu, eta beraz, gizonaren gogoetekin monologo moduko bat sortzen da.

      Gisèleren kontrara, berritsuak hitzaren bidez hartzen du espazioa, ez mugimenduarekin, ez gorputzarekin, izatez pertsonaia ahosduna baita, baina gorputzgabea. Arrazoiak, hitzak, pentsamenduak osatzen dute bere presentzia eta gorputzari kontrajartzen dizkio:

 

      Beno, ni, zu bezala noski, bi zatitan nago erdibitua. Itxoin, itxoin... Bi zatitan. Bat gorputza, oso konkretua, izpirituari oso arraro zaiona, eta izpiritua bera. [...] Esan dizudan bezala, bestela orain esaten dizut, “ni” bat oso arraroa zaio besteari. Ispiluan ikusten dut neure burua eta izpirituari, neuri, oso zaio estranioa gorputza. Nire izpirituzko zatia normala da eta batzuetan badu influentzia gorputzagan. [...] Baina benetan sofritzen dudana, gorputzak besteari askatasuna irabaztea da (1969: 59).

 

      Berritsuaren pertsonaiak gorputza eta izpiritua bereiztea proposatzen du, gorputza eta pentsamendua, gorputza eta ahotsa. Pertsonaia estatikoa da, gogoeten bidez hartzen du espazioa, eta honenbestez, kontraste handia egiten du Gisèleren ibilera urbanoekin. Izan ere, neskaren gorputza espazio publikoan ageriko egiten den era berean, eta harekin batera haren emozioak eta deserosotasunak, gizonaren gorputza ikusezina da, ez da aipatzen, ez epaitzen. Gizona hitz soila da.

      Dikotomia horri kritika egin izan zaio feminismotik, besteak beste Torrasek nabarmentzen duenez, kontrakotasun horrek gorputza jakintzaren eremutik baztertu baitu Mendebaldeko pentsamenduan:

 

      Gorputza izan da soberan dagoena. Haragizko, iragankor, hilkor, senezko, barbaro, basati, arrazializatu, sexualizatu... Ezagutzatik at egotzirik, isilarazia eta geldiarazia, gorputzaren funtzioa izan da barren monolitiko (betiereko, espiritual, arrazional, zibilizatu, gizatiar, maskulino, kapazitista, mendebaldar, zuri, etab.) baten mugak bermatzea, zeina jakintzaren eta boterearen errelatoa naturalki sostengatzen duen unibertsal eztabaidaezinarekin parekatu izan den (Torras, 2021: 48-49).

 

      Kasu honetan, gizonaren pertsonaia desgorpuztuak subjektu unibertsala ordezkatzen du, eta jakintzaren bozeramaile modura ulertu da, euskal kritikan eleberri honi buruz egindako irakurketetan, bederen. Alde horretatik, deigarria da nola orain arteko azterketek, izan Ibon Sarasolaren zein Jesus Maria Lasagabasterren hitzaurreek, izan Mikel Hernandez Abaituaren eta Juan Garziaren azterketek, fokua gizon berritsuaren ildo narratiboan jarri duten oro har, bereziki azpimarratuz “mundu modernoko arazoei” heldu eta koordenada horietan kokatzen duela eleberria. Are nabarmenagoa da horietariko zenbaitek ez dutela Gisèleren hari narratiboaz apenas iruzkinik egiten, abortuaren gaia aipatzeaz gain.

      Begirada eta pentsamendu patriarkala plazaratzen du berritsuak, subjektu unibertsalak hori baitu, neutroa ez den heinean, ikusmira hegemonikoak birproduzitzen dituela. Adrienne Richek (1979) zioen gisara, objektibitatea gizonen subjektibitatearen arabera eraikitzen du. Gizonak bakarrizketan mahaigaineratzen dituen eztabaida moral, korronte filosofiko zein literario edota belaunaldien arteko gatazkei buruzko ideia eta hausnarketek talka egiten dute Gisèlerekin nabarmen. Esaterako, gizonak obsesio bat du tren-geltokietan “bakarrik” dauden neskekin, galdutako emakume dohakabetzat hartzen ditu, gizon batek salbatu beharreko gizajotzat. Gisèleri buruz ari dela dirudi, trenaren zain baitago Riemmesera joateko. Hala ere, neska koitaduaren iruditik urrun, gizarte patriarkalaren iritziaren kontra bere etorkizuna erabakitzen ari den emakume bat da bera; ez dago galduta, beste hiri batera doa abortatzera, legez kanpokoa izan arren, ez baitu ama izan nahi.

      Ondorioz, ezin daiteke uka, nahiz eta ez den horrela irakurria izan, nobela honek logozentrismoaren gatazka azaleratzen duela: berritsuaren figuraren bidez hitzari eta arrazoiari garrantzia ematen bazaio ere, Gisèleren pertsonaiak, gorputza eta emozioak erdigunean jarri, eta “arazo modernoei” aurre egiteko hortik abiatzen baita. Hau da, Goikoetxeak aldarrikatzen duenari jarraiki, ikusten dugu gorputza esanahiduna dela eta agentzia daukala. Gorputzak funtzionatzeko ez du izpiritu bat behar, kontzientzia ez-material bat, arrazoiari emandako ahots bat. Materia semiotikoa da, eta hortaz, gorputzaren bidez ere sortzen da ezagutza.

      Honenbestez, zalantzan jarri beharra da zergatik lotu izan diren berritsuaren bakarrizketak mundu globaleko “arazo moderno” eta pisuzkoekin, eta Gisèleren ibilerak, berriz, emakumeen problematika intimoekin. Izan ere, 70eko hamarkada abiatzeke eta frankismo betean, eleberri honek bere gorputzean burujabe izan nahi duen emakume bat aurkezten du, abortuaren edo aldizkako sexuaren aukera mahai gainean jartzen duena eta moral kristaua kritikatzen duena. Hau da, belaunaldi zaharren mundu-ikuskera jartzen du auzitan, eta horretarako, gorputza da gakoa. Espazio publikoan besteen begi eta iritzietara soberan, traban, lekuz kanpo dagoen gorputz hori. Haren bidez zeharkatzen ditu hiriak, egiten die kritika moral kristauaren botere-guneei (kasu honetan, medikuen kontsultak), okupatzen du espazioa desatsegin zaionean ere, trenean edo autobusean, adibidez. Gorputz deserosoaren bidez baino ezin du flâneuse-ak berezko duen transgresioa praktikatu.

      Azkenerako, abortatu ostean, Gisèlek bere lekua aurkitzen du berriz. Parkean paseatzera itzultzen da, eta eroso sentitzen da, “ahaztutako konfiantza batekin”. Hartara, aditzera ematen da transgresioak, eremu deserosoetatik igaro behar izanak, merezi izan duela, bere buruaren jabe izateak bizitza berriz ere egunero hasteko aukera eman diolako.