Susa literatura - Araka ditzagun gure bazterrak

Zer litzateke Euskal Herria dekoloniala? Zer hurbilpen egin dezakegu euskal feminismotik eta nazio-zapaldu moduan dekolonialitatearen markora? Aipatu dugun moduan, gure iraganarekin elkarrizketa abiatzen dugunean, Europan gertaturiko herrien desjabetze-prozesuak izendatzeko berba egoki baten hutsunea nabaria da. Barne-kolonizazio prozesuez hitz egin daiteke? Hemengoak kolonizazio “kulturalaren” izenondoa beharko luke? Dena da kolonialismoa? Zein modutan lotzen da Euskal Herriko menderakuntza Abya Yala, Afrika edota Asia kolonizatzeko egindako natur eta giza arpilatze masiboekin? Argi dugu prozesuok ezin direla konparatu Europatik kanpo gertatu zen gizatasunaren galerarekin, ordena arrazialarekin, genozidio masiboarekin eta administrazio kolonialarekin, ez baita hemen modu berean ezarri. Izan ere, mendebaldarrok horren guztiaren onuradun zuzenak izan gara gaurdaino. Are gehiago, Ana Murciak VIII. Emakume* Abertzaleen Topaketetan ohartarazi bezala, arpilatze-kate horrek ez du etenik izan:

Gure herrien independentzia faltsua da, arpilatze-prozesuek segitzen dutelako, eta kolonoen esku geratu zirelako botere ekonomiko asko. Pribatizazio-prozesuak ere gertatu dira, eta lur komunalak desjabetu egin dituzte, eta etengabeak izan dira ekozidioak eta arpilatzeak historikoki, ez da etenik egon. Arpilatze materialez gain, arpilatze kulturalak ere gertatu dira.

Beharbada prozesuok uztartzeko modu bat izan liteke Modernitatea ezartzeko hedatu ziren bortxa konstitutiboez hitz egitea, hala Europa barruan, nola Europatik kanpo ere. Ibai Atutxak (2020) dio gezurtia dela Euskal Herria kolonia bat dela baieztatzea; izan ere, modernitatearen proiektuaren beste botere-ardatz batzuek zeharkatzen gaituzte zuzenean (kultur zapalkuntza, menderakuntza ekonomikoa…), eta ez zehazki botere kolonialak. Ulerkera horren arabera, botere koloniala ezin baita azaldu arrazaren, esklabotzaren eta deshumanizazioaren —edota animalizazioaren— aldagaiak alde batera utzita. Baina modernitateak, gurean, baditu hamaika aurpegi: historiaren aurrerabide lineala eta arrazoiaren paradigma ilustratuak zanpatutako herri-jakintzak, Gaztela eta Frantziako monarkien lurraldeak pilatzeko konkistak, erresistentzia zigortzeko sorgin ehizak, genero-ordena patriarkalaren ezarpena, kapitalismoa, familia nuklearra, heteroaraua, estatu-nazio zentralizatzaileen sorrera eta euskal kulturaren suntsiketa, diktadura, 78ko Erregimena, errepresio politikoa, tortura…

Zentzu horretan, euskaldunak azpiratzeko barbarismoa baliatu dela dio Ibai Atutxak (2020), zibilizazioaren eta euskaldun “basen” arteko kontraposizioa inposatu zelako. Soilik horrela lortu dezake estatu batek, gerora “basatien” aurkako tortura sistematikoa justifikatzea, adibidez. Alegia, euskaldunok bortxa epistemiko, kulturala, fisikoa, materiala gorpuzten dugu, eta ordena modernoaren bortxa eratzailea da hori, ez dira horren albo kalteak. Horregatik, modernitatearen proiektua sakontzen duten erremintek, mundu ikuskerek eta pentsamenduek nekez lagunduko digute bortxa horietatik askatzen.

Nolanahi, zapalkuntza eta bortxa horiek gorpuzteko askotariko moduak daude, eta konplexutasun hori ere izan behar dugu gogoan, Iratxe Retolazak VIII. Emakume* Abertzaleen Topaketetan adierazi bezala:

Mendebaldartasunak gutasun homogeneoak eta balio unibertsalak aldarrikatzen ditu, modernitatearen neurrira eginak (homogeneotasun horretan zuritasuna, gizontasuna, klase ertain-altua, heterosexuala, hiritartasun europarra, estatu-hizkuntza). Bitasunetan oinarrituriko pentsamendua da, mugako eremuak, gurutzatze-eremuak kontuan hartzen ez dituena. Birpentsatze-ariketa honek ere eskatzen digu gutasunak eraikitzeko beste modu batzuetan arakatzea, zoru komun bat eraikitzeko asmoari loturikoa, negoziazio etengabean gauzatuko dena, eta gurutzatze-eremuak, bazterreko eremuak, mugako eremuak kontuan hartuko dituena. Gutasunaren imajinarioak, praktikak zein diskurtsoak sortzean garrantzitsua da geure buruari une oro galdetzea zer beste sortzen dituzten imajinario horiek, eta sorturiko bestetasun horiek kontzienteki sorturikoak diren ala ez.

Horrek badakar bitasunetan oinarrituriko kategoria hertsiez haratago aritzeko moduak bilatzea, konplexuago aritzea. Adibidez, azken aldiko diskurtso eta eztabaida askotan, dikotomia hau eraiki da, imajinario bat sortzen duena, baina errealitatearekin guztiz bat ez datorrena: euskaldun zuri vs migratzaile arrazializatu. Arrazaren gatazkaz ari garela, askoz ere konplexuagoa da egoera: euskaldun arrazializatuak, euskal hiritar arrazializatuak, migratzaile arrazializatuak, migratzaile zuriak... Kokapen horiek guztiak hartu behar ditugu kontuan gaiaz jardutean. Esate baterako, euskal kulturan badira sortzaile arrazializatuak, musikan, antzerkian… Adibidez, Afrika Bibang.

Aliantzak eta mugako eremuak ikusgarri egitea izan daiteke bideetariko bat, pentsamendu bitar hori gainditzeko bidean.

3.3.2.
GURE GENEALOGIAK
ADARKATU ETA ARRAKALATU:
ZORU FEMINISTA ABERTZALEA BIRPENTSATU

Abertzaletasunaren atzera begirakoari heldu zion Iratxe Retolazak, arrazaren aldagaia ere gure genealogiak eraikitzeko unean txertatzeko lehen hurbilpen azkar bat eginez, guztion artean piezaz pieza osatu beharrekoa. Hona hemen proposatu zigun atzerako bidaia azkar hori:

Abiaburuko gogoeta

Zalantzarik gabe, gure ekimen feminista birpentsatzeko, genealogiak birpentsatu behar dira, etorkizunerako edozein egitasmok orainaren eta iraganaren berrirakurketa dakarrelako, ezinbestean. Zoru feminista, abertzale/euskaltzale, antikapitalista, antiarrazista eta ekologista eraikitzeko bideak ere badakar begirada horiek guztiak, kokagune horiek guztiak gogoan izatea iraganaren irakurketa kritikoa egitean. Emakume* Abertzaleen VIII. Topaketa Feminista hauetan, emakume* abertzale posizioaren atzera begirako bat proposatuko dut, geure genealogien oihartzun arrazistak ikusarazteko, egungo jarrera zein pentsamendu arrazistak desegiteko bidean.

xx. mende hasiera: Emakume Abertzale Batza

Abertzaletasunaren atzera begirako lehen geltokia, xx. mende hasiera, Eusko Alderdi Jeltzalearen sorrera eta zabalkundea. Garai hartan eta lehenago bestelako mugimendu abertzaleak ere egon ziren, baina geure genealogien begirada antiarrazista bat garatzeko garrantzitsua iruditu zait ibilbidea hortik abiatzea, kontuan harturik abertzaletasun katolikoa hegemonikoa zela orduan, eta hala izan dela hamarkada askotan. Abertzaletasun jeltzalearen testuinguruan sortu zen Emakume Abertzale Batza (1922-1923/1931-1936). Emakume Abertzale Batzak ordezkaturiko abertzaletasun katolikoak, amatasunari egin zion gorazarre, eta imajinario horrek luze iraun du askotariko mugimendu abertzaleetan, eta badirau.

Amatasunaren funtzio hori hiru norabidetan garatu zen Emakume Abertzale Batzaren jardunean: ama biologikoak, ama sinbolikoak eta ama kulturalak. Amaren imajinario horietan, zeharka bada ere, arrazismoaren arrastorik bada, kontuan harturik amatasunaren imajinario gehienek ikuspegi biologikoa dutela ardatz, edo ikuspegi kulturala zein sinbolikoa ardatz hartzean ere, lurrari loturiko ikuspegia gailentzen dela, lur-eremu horretan jaiotako eta erroturiko gorputz sinboliko edo kulturala irudikatzen dela. Banan-banan hartuko ditugu ama-eredu horiek, kontzeptualizazio horietan arrazaren inguruko zer oihartzun suma daitezkeen aletzeko.

Ama biologikoari aberriaren ugaltze biologikoa egozten zaio: arrazan oinarrituriko nazioaren edo herriaren ikuspegia da. Ikuspegi horrek arrazaren iraupena emakumeen* arduratzat jotzen zuen: besteak beste, xx. mende hasiera hartan, abertzaletasun jeltzalearen testuinguruan, euskaldunekin ezkontzeko deia egin zitzaien emakumeei* (ahal izanez gero, kanpotarrekin ez ezkontzeko aholkua hedatu zen), euskaldunen artean seme-alabak egiteko, arraza garbiaren biziraupena ziurtatzeko.

Sabino Aranak berak Libe antzezlanarekin irakaspen moral eta aberkoi hau zabaldu nahi izan zuen: euskaldunekin ezkontzeko premia, arrazak bizirauteko. Karmele Errazti dugu halako diskurtsoen ordezkari nagusienetariko bat, literaturan behinik behin. 1915. urtean Oleskari biyak antzezlanarekin saria irabazi zuen Karmele Erraztik. Ordutik aurrera ezkontzaren inguruko auziak gaitzat zituzten antzezlanak ugaritu egin ziren, motibo dramatiko errepikatua izateraino. Antzezlan horietan protagonistak senargaia hartu behar du, bi gizonen artean zalantzan delarik, arraza euskaldunekoa eta arrotza, eta irakaspenek esango dute arraza euskaldunekoarekin ezkontzea duela patu, eta zori on. Kontuan hartu behar dugu antzerkia garai hartan propaganda politikorako tresna bihurturik genuela. Gogoan izan behar dugu xx. mende hasieran migrazio-mugimenduak egon zirela, batez ere Bizkaian, eta ikuspegi arrazista horrek garaiko migrazio-mugimendu horien testuinguruan puztu zen (baita Europako pentsamendu-korronteen altzoan ere).

Gaur egun ikuspegi biologizista eta arrazista hori gainditurik dago, nahiz eta ikuspegi horren oihartzunak tarteka egon badauden jarrera batzuetan, abizen-kateen inguruko imajinarioan, esaterako; edo maskulinitatearen eraikuntzari lotuta, euskaldun jator-aren imajinarioan (Agirre eta Eskisabel, 2019). Edo behintzat neure inguruan. Adibidez, euskal emakume* zuri heterosexual batek harremanak hasi dituenean bere komunitatekotzat hartzen ez den gizon batekin presioa handiagoa izan ohi du (euskal gizon zuri heterosexual batek bere komunitatekoa ez den emakume* batekin baino) (eta horrek ere isla du arrazakeriaren auzian).

Ama sinbolikoari aberriaren ugaltze sinbolikoa egozten zaio: emakumea* herriaren sinbolotzat hartzen du ikuspegi horrek, Ama Euskal Herria imajinario ezaguna, ikuspegi katoliko batetik Mariarekiko debozioari lotu izan dena, edo beste ikuspegi batzuetan Mariren mito jakin bati loturikoa. “Aberria” familia kontzeptuarekin edo sinboloarekin parekatzen da, eta emakumea* familiaren zaindari dugu, baina, baita lurraren, herriaren eta kulturaren zaindari ere. Lurraren, kulturaren eta hizkuntzaren ikur bihurturik, nolabait herritartasuna eta subjektu izaera lausoturik du ama sinboliko horrek, eta ez zaio aitortzen egituratzaile, eratzaile, edo ideia-sortzaile izateko ahalmenik (eta beraz, sinbolikotasun horren ondorioz emakumeei* ez zaie aitortzen imajinarioak berrasmatzeko edo birpentsatzeko gizarte-funtziorik). Ama Lurraren imajinarioa ere ikuspegi horretatik hurbil kokatzen da, eta lurrarekiko ikuspegi horrek bertakotasunaren oihartzuna dakar, ikuspegi naturalaren oihartzunak ditu, erroak bertan izatearekin lotzen da. Beraz, espresuki ikuspegi arrazista ez bada ere, erabiltzeko eta baliatzeko moduaren arabera zantzu arrazistak har ditzake, emakumea* lur eta komunitate horren sinbolotzat hartzen baita, territorio horrekiko halako bereizezintasun bat irudikatzen delako. Feminismotik Mariren eta Ama Lurraren inguruko berrirakurketa ugari egin dira, baina, hala ere, noizean behin ikuspegi horren oihartzunak agertzen dira han-hemenka, matriarkatuaren inguruko ikuspegi bati loturik, eta ikuspegi horren arabera, egon badago halako emakumetasun mitiko edota mistiko bat, berezkotasunari lotua, euskal lurraldean errotua. Euskal emakumearen* imajinarioak zabaltzea ezinbestekoa da, hortaz, izendapen horretan kabi daitezen askotariko emakume* arrazializatuak, deserrotuak, errariak, disidenteak…

Ama kulturalari aberriaren ugaltze kulturala egozten zaio: ikuspegi horren arabera emakumeek* dute kulturalki herria erditzearen ardura, nolabait. Ikuspegi horrek, hortaz, hizkuntzaren eta kulturaren transmisioaren ardura emakumeen* esku uzten du. Hortaz, xx. mendearen lehen herenean garaturiko ikuspegi horri esker, kulturgintzan emakumeen* parte-hartzea handitu zen. Etxe-ikastolak bultzatu zituzten, emakumeek* etxean umeen heziketa eta euskal kulturaren transmisioa gara zezaten. Diskurtsoari dagokionez, rol tradizionala iraunarazi nahi zuten, ez bakarrik genero-ikuspegitik, baita katolizismoaren ikuspegitik ere.

Katolizismoaren gerizpean, zibilizatze-prozesutzat irudikatzen zituzten egile batzuek kolonizazio-prozesuak, baita euskal herritarrak prozesu horietan aritu izana goratu ere kasu batzuetan. Hemen adibide gisa, Katalina Eleizegi. Amaia Álvarez Uriak (2011) ikertu bezala, genero-imajinarioetan berrikuntza zenbait ageri dira bere antzezlanetan, baina, ikuspegi dekolonialetik begiratuta, katolizismoaren ikuspegi koloniala egin zuen bere (garaiko abertzale katolikoen bidetik). Katalina de Erauso antzezlanean donostiarraren biografia du kontagai, eta gorazarre egiten dio katolizismoaren hedapenean eginiko ekarpenagatik. Hain zuzen ere, abertzaletasunaren eta katolizismoaren arteko ezkontza horrek hitzarmen patriarkal eta kolonial ugari iraunaraztea ahalbidetu zuen (adibidez, Foruek Trentoko Kontzilioarekin bat egitea, edo dantza tradizionalaren genero-arauak zurruntzea).

Nolanahi ere, Emakume Abertzale Batzaren diskurtsoa eta imajinarioa ez zetorren bat beti militante horien ekintzekin, jarduteko moduekin. Rol tradizional horretan aldaketa zenbait gauzatu zituzten. Azken batean, eremu publikoan aritu ziren, baina, plaza horretatik emakumeak* bultzatu zituzten espazio pribatuko zereginetan aritzera, eta etxekoandrearen rolari lotzera. Espazio publikoetaranzko jauzia garrantzitsua izan zen, emakume* abertzaleak ikusgarri egin ez ezik, jarduteko gaitasuna ere erakusteko bide izan zelako, trebatzeko (hizlari, artikulu-egile edo literaturgile gisa).

Bazeuden ere feminismoaren goraldiaren ondorioz, espazio eta posizio berriak hartzearen aldekoak. Julia Fernández Zabaleta nafarrak, esaterako, emakumeentzat* formakuntza eta enplegua aldarrikatu zituen, emakumeen* emantzipazio ekonomikoa aldarrikatu zuen (besteak beste, emakume* ezkongabeek sostengu ekonomikoa izan zezaten aldarrikatu zuen, ezkontzea irtenbide bakarra izan ez zedin). Desplazatu ziren garai hartako emakume* abertzaleak ere. Genealogietan arakatzea izan bada joera nagusiez beste aritu direnen bilaketa egitea ere, ikuspegi historiko eta genealogiko nagusira jauzi egin ez duten ikuspegiei zein praktikei ikusgarritasuna emateko, erresistentzia ekintza txiki horien soka ere ikusgarri egiteko.

Ezin ahaztu Emakume Abertzale Batzako kideen hondarretik sortu zela ikastolen mugimendua 1960ko hamarkadan, Elbira Zipitria bera Emakume Abertzale Batzako kidea zen, eta emakume* horiek alfabetatu zituzten hizkuntzaren ikuspegitik, kulturaren ikuspegitik, hurrengo belaunaldiko emakume* abertzale ezkertiarrak, horiek ere abertzaletasunaren diskurtsoetan desplazamenduak sortu zituztenak.

Ama kulturalaren imajinarioak ez du zertan arrazakeriaren oihartzunik izan, printzipioz hizkuntza eta kultura baten jabe edozein herritar egin daitekeelako. Hizkuntza gutxituen kasuan, nolanahi ere, hori are zailago bihurtzen da, garaiko emakume* abertzaleak ere zirkuitu klandestinoetan euskalduntzen zirelako. Eta argi dago, ama kultural horren aitortza errazago eskuratuko zuela euskal komunitatean erroturiko eta hezitako emakume* batek. Hortaz, hastapenetako ama kultural horiek zuritasunetik jardun zuten.

1960ko-1970eko hamarkadak: abertzaletasun berria eta antiinperialismoa

1960ko hamarkadan sorturiko erresistentzia politiko, kultural eta armatuak, abertzaletasun jeltzalearen ikuspegi zenbait irauli zituen, eta beste batzuk ez. Garai hartako mugimendu abertzaleetan eta euskaltzaleetan eragina izan zuten antikolonialismoak (antiinperialismoak), marxismoak eta 1970eko hamarkadan feminismoak. Askotan hiru pentsamendu edo ildo horien ekarpenak ere gurutzatuz, edo elkarri eraginez.

Lehenak, ildo antikolonialistak, Frantz Fanonen ekarpenetatik edan zuen. Jaiotzez martinikarra, Aljeriako Nazio Askapenerako Fronteko kidea izan zen, eta kolonialismoaren aurkako diskurtsoa sortu zuen, belztasunaren eta kolonizatuaren esperientzia ardatz hartuta. Ulertzekoa da garai hartan hizkuntza-zapalkuntzaren eta herri-zapalkuntzaren ardatza jorratzeko Fanonen ekarpenak baliagarri egitea, hainbat arrazoirengatik: lehenik, Frantziako estatuaren kolonia batetik sorturiko diskurtsoa zen (beraz, estatu zapaltzaile eta zentralistaren logika berari erantzun nahi zitzaion); bigarrenik, beste euskal lurralde batzuk frankismoaren pean zeuden, okupazio militar-politiko-kulturalaren esperientzia hori partekatzen zuten; hirugarrenik, Fanonek beltz modura adierazten zituen zapalkuntzaren eta gutxiespenaren sentipen zenbait partekatzen zituzten euskaldunek; laugarrenik, nazio-askapenez jarduten zuen diskurtso antikolonialistak. Hortaz, garai hartan kontuan hartu ziren ekarpen antikolonialistak, baina ez arrazakeriaren edo kolonialismoaren inguruko ardatzei heltzeko, baizik eta nazio-zapalkuntzaren ardatzari heltzeko (eta hizkuntza-kulturaren ardatzei oso loturik). Euskarak eta euskal kulturak zentraltasuna hartu zuen ezkerreko mugimendu abertzale horietan (gogoan izan behar da etak fronte kulturala ere bazuela). Garai hartan pertsona arrazializatuak bazeuden Euskal Herrian (besteak beste, ijitoak), baina beltz komunitate sendorik ez zen artean, eta beraz, belztasunaren ingurukoak, arrazakeriaren inguruko ekarpenak ez ziren txertatu euskal imajinarioak, errealitateak edo diskurtsoak aztertzean, edo kritikoki interpretatzean. Alegia, Frantz Fanonek proposaturiko belztasun horrekin euskal analogia bat sortu zuten, eta ez zen eztabaidara eraman euskal herritar arrazializatuen egoera.

Bigarrenak, ildo marxistak, langile-izaeran jarri zuen arreta, klase-gatazkan, eta migraturiko langileak ere euskal imajinarioan kokatu (adibidez, Gabriel Arestiren poesiagintzan). Baina lana batez ere ikuspegi maskulino batetik kontuan hartu zenez, marxismo klasikoaren ikuspegitik, migraturiko gizonen imajinarioa hedatu zen. Kontuan hartu behar da garai hartan migraturiko gehienek hiritartasun espainola bazutela. Hizkuntza erdigunera ekartzeak ere lagundu zuen euskalduntasuna edo euskal herritartasuna beste modu batera interpretatzen: ez zen berezko kokapentzat hartzen, edo erroturiko kokapentzat hartzen, hizkuntza ikas daitekeenez, euskaldun izateko aukera hori zabaltzen zen, ordura arteko arrazaren imajinarioaz edo jatortasunaren imajinarioaz beste eginez. Bestalde, nazio-askapenaren, hizkuntza/kultura-askapenaren eta askapen sozialaren aldeko mugimenduek bat egin zuten, euskalduntzeko sare herritarrak ere sortu ziren leku batzuetan (gau eskolak, eta abar).

Hirugarrenik, ildo feministak ere emakumeen* askapen-borroka lehen lerrora ekarri zuen, beste borroka hori lotuz askapen-mugimenduekin. 1960ko eta 1970eko hamarkadako ezkerreko mugimendu abertzale horietan ere emakumeak* parte hartzen hasi ziren, ez jada mugimendu berezitu modura (Emakume Abertzale Batzan gertatu bezala), baizik eta mugimendu sozial eta politikoetan. Militantzia esperientzia horren ondorioz, mugimenduotako emakume* abertzale feminista zenbait bildu ziren batez ere Lapurdi aldean, eta 1974. urtean sortu zen Euskal Emazteak Beren Askatasunaren Alde taldea, eta zapalkuntza hirukoitzaren ideologia garatu zen lehen aldiz. Lehen urrats hari segitu zioten beste hainbestek hurrengo hamarkadetan: Euskal Herriko Emazte Abertzaleen Kolektiboa, Aizan!, Egizan… Esan bezala, pixkanaka emakume* abertzaleek lekua egin zuten mugimendu abertzaleetan, eta horren erakusle ere bada Burgoseko prozesua. Hamasei herritar epaitu zituzten, horietariko hiru militante emakumeak*: Jone Dorronsoro, Itziar Aizpurua eta Arantxa Arruti.

Askapen-mugimenduen arteko aliantza horren erakusle ere bada 1975eko Emakume Martxa: 1975eko urriaren 5ean, Hendaiatik Behobiara arteko martxa egin zen, Frantziako Mugimendu Feministak deituta, frankismoaren jazarpena salatzeko, erregimen frankistak eginiko bost fusilatzeak salatzeko (horien artean, Txiki eta Otaegi). Emagineko kideei esker ere bildu dira manifestazioaren irudi zenbait, baita irudi hauxe ere: Maite Idirinek “Amaren etxea defendatuko dut” bertsioa kantatzen, manifestazioaren erdian. Garai hartakoak ere badira Eva Foresten ekarpenak, kartzela eta tortura genero-ikuspegitik aztertzen aitzindari, eta garai hartako lehen ekarpenek bidea ireki zieten euskal emakume* disidenteen kontra eraikitako diskurtsoak eta jazarpen-moldeak aztertzeari.

1960ko eta 1970eko hamarkadako kulturgintzan antiinperialismoak ere izan zuen oihartzunik, eta bi ondorio ekarri zituen. Batetik, atzera begira jarri ziren, abertzaletasun jeltzalearen ikuspegi historikoaz besteko zirrikitu batzuen bila; iragan katoliko eta kolonialistak kritikatu zituzten (elizaren zibilizazio-bideetan parte harturiko euskal herritarrak ere izen-abizenekin izendatuta, esklabotza-ardurak, elite ekonomikoen ardurak, eta abar), eta beste zenbait kultur imajinario edo gertaera historiko berreskuratzeko ahalegina egin (sorgin ehizak, euskal mitologia, sexualitate diskurtso zentsuratuak…). Bestetik, bazter subjektuak ikusgarri egiteko saioak egin ziren: langileak, pobreak, indigenak eta herri zapalduak, putak… Euskal Herriko erakunde batzuen, elite ekonomiko batzuen edo herritar batzuen iragan kolonizatzailea salatu bazuten ere, eta bazter subjektuak ikusgarri eginik ere, arrazaren auziari ez zioten heldu (antiarrazakeria ez zuten jorratu, ez behintzat Euskal Herriko ikuspegitik). Jakina, garaiko afroamerikarren altxamenduak eta Hegoafrikako apartheida bazuten aipagai. Kasu batzuetan bazter subjektu horien euskalduntzearen alde ere egin zuten modu esplizituan, bazter subjektu horiek ere euskaltzaletasunaren eta euskalgintzaren eragile funtsezko irudikatuz.

Gure bazterretan arakatzeko ariketa hori, beraz, etengabea izan da historikoki, bazter batzuk arinduz, beste bazter batzuk indartuz. Sarritan, soka-tiran, ikuspegi kontrajarriak egon baitira.

1980ko hamarkada: egituratze administratiboak

1980ko hamarkadan, Franco hil ondoren, eta erreforma politikoaren ondoren, autonomia erkidegoak sortuko dira Espainiako Estatuan. Egitura administratibo berriak sortu ziren: Araba, Bizkaia eta Gipuzkoaren kasuan, azken lau hamarkadatan jeltzaleek kudeaturiko egitura administratiboa izan da; Nafarroan, aldiz, askotariko gobernuek kudeatu dute.

Gaur egun indarrean diren Euskararen legeak eta dekretuak garai hartan jarri ziren abian, eta bereizkeriak ekarri zituzten euskaldunen artean, euskal herritarren artean. Harrezkero, euskara bakar-bakarrik da ofiziala legez eremu osoan Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan. Esanguratsua ere bada honako hau: Nafarroatik eta Nafarroa Beheretik belztasunaren inguruko imajinarioak sortu ziren garai hartan, kasu batzuetan euskaldunekin analogiak eginez, beste batzuetan beltzen larruan jartzeko ariketa eginez. Adibidez, Nafarroan Napartheid fanzinea sortu zen, hizkuntzaren/kulturaren apartheid-a salatzeko, eta beltzen borrokaren oihartzuna izan zuena izenetik bertatik (eta estetikatik). Beste norabide batean Itxaro Bordak Krokodil bat daukat bihotzaren ordez (1984) bilduman “Afrikan sortu banintz” poema eraiki zuen, arrazializaturikoen lekuan jartzeko ariketa eginez, eta Afrikako arpilatzeak salatuz (migrazio mugimenduak ere kontuan hartuz, baita Angela Davisen ekarpena ere). Ez dirudi kasualitatea bi eremu horietatik garai hartan belztasunaren zein antiinperialismoaren imajinario horiek sortzea. Estatuko hizkuntza-politikak salatzen dituzte, baina, era berean, errotzen ari den Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako egitura administratibo berriaren kritika ere badakarte zeharka. Ordutik aurrera egitura administratibo horrek legez eskumen gehiago eta baliabide gehiago izango zituelako euskalduntzean eragiteko, baita euskalduntasunaren imajinarioak zein euskal kulturaren inguruko politikak garatzeko ere, eta ondorioz, euskalduntasunaren imajinarioak homogeneizatzeko arriskua ere ekarri zuten.

Hizkuntza-zapalkuntza eta belztasunaren arteko analogia hori egin zuen Napartheidek orduan ere, 1960ko hamarkadaren bidetik. Garai hartan oraindik ere komunitate beltz handirik ez zen Euskal Herrian, eta akaso horren ondorioz ez ziren ohartu analogiak arrisku hau bazekarrela: Euskal Herriko arraza-gatazka ikusgarri ez egitea.

1980ko hamarkadako lehen hamarkadetan askapen-borroken arteko aliantza horiek aurrera egin zuten, batzuetan arrakasta handiagoarekin, besteetan gutxiagorekin (ekologismoa, mugimendu feminista, sexu-askapena…). Testuinguru horretan ere kokatzen da eghamen sorrera 1977. urtean, sexu-askapenerako mugimendua (batez ere gay mugimendu izan zena). Hamarkada hartan Euskal Herrian mugimendu antiarrazista ez zegoen egituraturik, eta beraz, horiekin aliantzarik ere ez zen sortu. Gerora ere aliantza gutxi sortu dira mugimendu antiarrazistarekin, duela gutxira arte behintzat. Errefuxiatuen krisiaren ondorioz, Ongi Etorri Errefuxiatuak mugimendua Euskal Herrian sorturik eta indarturik, aliantza zenbait egin ditu mugimendu antiarrazistak beste mugimendu sozialekin eta abertzaleekin.

1990eko hamarkada: nazio-gatazka, gatazka armatua

Gatazka politiko-armatua oso bizi egon zen 1980ko hamarkadan, euskal lurralde guztietan (etaren ekimen armatua, gerra zikina, gal…): gatazka armatu hori bor-bor zela, militante abertzaleen kontrako gerra bortxaketak ere gertatu ziren testuinguru gatazkatsu hartan. Hain zuzen ere, hasieran aipatu dugun ama sinboliko horren imajinarioarekin estuki loturiko biolentzia matxista da gerra bortxaketena. Gatazka-egoeretan, emakumearen* gorputzek herriaren territorioa pertsonifikatu ohi dute, eta gizon inbasoreek edo zapaltzaileek inbaditutako emakumeengan* euren konkistaren pertsonifikazioa irudikatzen dute. Bortxaketa-ekintzaren bidez, emakume* horiek irudikatzen duten herri-imajinarioa eta territorioa mendean hartzen dute nolabait. Ikuspegi patriarkalaren ondorioz, emakumeak* komunitate etsaiaren jabetza direnez, etsaien emakumeak* bere eginez eta bortxatuz, komunitate erasotuarengan desohorea sortzea dute helburu, emakume* horiek irudikatzen duten herri imajinarioa mendean hartzea. Gogoan izan behar dugu, adibidez, 36ko gerran ere bortxaketak gertatu zirela, eta jeltzaleen dokumentuak ere topatu dira, bortxaketa horiek isilarazi behar zirela ziotenak, nolabait “desohorearen” imajinarioa bere eginda.

1980ko hamarkadan, aldiz, gertaera horiek publiko egin ziren eta salatu, baita politikoki kokatu ere. 1990eko hamarkadan tortura sexistak agerpen publikoetan salatu ziren, baita irakurketa politikoak egin ere, euskal emakume* disidenteen kontrako bortxa berezitu eta matxista hori ikusgarri egiteko (Dañobeitia, 2021). xxi. mendean ere tortura sexista ikusgarri egiteko lana egin da, baina oraindik ere gatazka armatuaren aroko biolentziez, zauriez, arrakalez ezin da guztiz aske hitz egin, eta transmisio-eten bat gertatu da.

Hemen ohar txiki bat egin nahi nuke: nire ustez, transmisio-eten horiek, isiltasun horiek ere ekarri zituzten Euskal Herriko Jardunaldietako dekolonialitateko mahaiko ezinegonak, gorputz kolpatu asko ere bazirelako han. Nazio-zapalkuntza, hizkuntza-zapalkuntza ez dago arraza-gatazkarekin parekatzerik, bi ardatz dira, zeharo ezberdinak, besteak beste, euskaldunoi hiritartasuna aitortzen zaigulako (besterik da guretzat hiritartasun hori zapaltzaile izatea). Nolanahi ere, komeni da gogoan izatea 1980ko eta 1990eko hamarkadetan zehar terrorismoaren diskurtsoa eta legea egituratu zela (mendetan zehar garaturiko zibilizatua vs barbaroa logika oinarri zuena, Joxe Azurmendik azterturikoa), eta euskaldun onak vs euskaldun terroristak / euskaldun zibilizatu vs euskaldun basatiak logika sortu zuela, sistemaren kontrako edozein errebeldia-ekintza terrorismotzat hartuz, euskaldunon kasuan (gaur egun ere indarrean dagoena). Biolentzia horien genealogia egitea erresistentzien genealogia egitea ere bada, are ikusezinagoa dena euskal emakume* disidenteen erresistentzien kasuan.

Genealogiak berrikustean ere ikuspegi orokortzaile eta unibertsalizatzaile horretatik ihes egiteko moduak pentsatu behar ditugu, adarkatze ugari eta gurutzatze ugari ahalbidetzen dituzten ibilbideak sortzeko, askotariko ibilbide adarkatu horiei esker zabalduko baititugu gutasuna ulertzeko moduak, eta geure genealogia horietan Euskal Herriko subjektu arrazializatuen esperientziak, jazarpenak, erresistentziak biltzeko ariketa egiteko dugu, geure genealogiak adarkatzeko eta korapilatzeko, orainari ere beste leku zein kokapen batetik heltzeko.

* * *

Lehen pauso apal bat baino ez ziren izan topaketak, erronka itzelak baititugu aurretik, egunez egun, herriz herri gorpuztu beharrekoak, eta ekarri beharko dutenak geure jarduteko modu batzuk, pentsatzeko modu batzuk eta sinbolizatzeko modu batzuk desikastea, beste modu berri batzuk geure egitearekin batera. Geure esku dago liburuxka honetako hitzak haizeak eraman ez ditzala; geure esku dago erretorika huts izan ez daitezela; geure ardura da, bada, hitz kateatu hauek gorputz kolektibo bihurtzea. Ardura horri lehenbailehen lotzeko, erronka-sorta bat bildu dugu hurrengo atalean, bide-orri baten lehen zirriborroa osatzen joateko.