S.U. in memoriam

Joserra Utretx

Susa 20 / 1987ko apirilean

1937ko apirilaren 26a

Eguerdi ostea zen S.U.-k aroztegia utzi zuenean. Arriskualdietan abisua emateko kanpaiak jotzen ziren sirena ordez, eta orduan ere halaxe jo zuten, baina jendeak, ohituraren poderioz, ez zien kanpai hotsei jaramon handirik egiten. Gainera, han ez zegoen inolako «objektibo militarrik». Horregatik, hamasei urteko mutil hark lasai asko hartu zuen bizikleta eta, lana amaitutzat emanda, batere susmo txarrik gabe, etxerako bidean jarri zen.

        Erretiradan zetozenek zelanbait errefugio modukoak zituzten atonduak etxe, fabrika eta denda sotoetan. Oraindik ez zen den-dena galdutzat ematen, nahiz eta airetik zetorren erasoari frente egiteko aukera eskasak izan. Non edo han geldiaraziko zituzten. Bai, sinetsi beharra zegoen, hala gertatuko zela. Osterantzean, akabo! Sinetsi beharra zegoen.

        S.U.-k astelehenero legez baserritar ugari aurreratu zuen tailerretik etxerakoan: zaldi karroetan edo asto gainean edo bestela oinez zihoazen bendeja saltzaileak. Andrazkoak gehientsuenak. Ia denak ezagunak. Manilarretik eskumako eskua altxatu eta agur eginik, sendo eragiten zien pedalei kaminoko trangoak txuliatuz.

        Urdaibai deritzan dorretxe pareraino ailegatu zenerako, hegoaldetik, bere bizkarretik, durundi gaiztoa sumatu zuen. Bazekien zer zen hura, ondotxo jakin ere. Hura ez zen «Goicoechea traidorearen» aireplano baldarrak atera ohi zuen burrundara ezaguna. Bizikleta muna bazterrera bota, eta estularrian nora barik egon ondoren, txaraka artetik gorantz zihoan estrata batean zehar aldendu zen astrapalan. Andra-gizon gazte bi ere haraxe ingurura joanak ziren, izuturik, gordeleku bila. Kirikolatzaren antzera ezkutatu zuen bere burua otatzan barrena. Arnasa etenik, bihotza punpaka, esperolarrian egon zen harik eta metrailamendua pasatu zen arte. Ke-haritxo zuriak ikusten zituen abioien muturretatik irteten eta, aldi berean, hezurretaraino sartzen zitzaion txistu-hots andana. Otarantzen sastadak baino mingarriagoak ziren lurra harrotzen eta urretx anporrak brintzatzen zituzten txistu-hots haiek.

        Zukuruztua apur bat pasatu eta seneratu zenean, kaminora bueltatzea otu zitzaion, jakinik, hala ere, basoz baso arrisku gutxiago zuela etxerainokoak. Beste bi haien paraderoaz arduratan zegoen. Estrataren albo banatako ostondo guztiak arakatu zituen zehatz-mehatz. Baina alferrik. Estrata gaineko oinbidera bueltatu zen berriro. «Nunbait onik urten juek eta alde egin», esan zuen bere artean, eta beherantz abiatu zen. Eta hantxe ikusi zituen biak, elkarren ondoan, hilda. Mota gainean zeuden, esku-bonba batek triskaturik, ezkutatzeko astirik gabe harrapatuak, antza. Ez zen ausartu gertuagotik begiratzera ere.

1937ko uztaila

Nazionalek Bilbo hartu zutenetik egunero zabaltzen zen albiste txarren bat. Gertakizunek hartu zuten jitearekin, S.U.-ren amak bazekien bere senarrari egotzitako denuntziak aurrera joko zuela. Hala ere, ezin zuen konprenitu auzo berekoa zen jauntxo haren amorrua. Frankistak sartu arte, ezkutuan egon zen Sollube aldean. Baina bere aldekoek goia hartu zutenean, txakur amorratua legez hasi zen, bitsa dariola, herritarrak hondatzen. Nahikoa zen atxakiarik txikiena, baserritar inozoren bati burua berotu, andre txatxalaren baten inbidia biztu, eta herrian karguren bat izan zuenari denuntzia sartzeko. Halaxe egin zioten bere senarrari, basotik burkada bedarra zekarrela, soldaduek eraman zutenean.

        Hasieran —errubakoak ezin txarrik pentsa—, bidezko ziren diligentziak egin ondoren, dena argituko zela uste zuen. Heriotza zigorrarena esan ziotenean, ordea, estutu egin zen. Seme nagusia Bilbora joana zen; «gizajoa», pentsatzen zuen, «hamasei urterekin eta etxeko jornal mehe bakarra zekarrena ihesian...». Zer egin jakin ez, eta etsi-etsian herriko abadearengana jotzea erabaki zuen. Urtebeteko ume txikiari titia eman eta, lokartu zuenean, elizalderantz abiatu zen. «Abadearen bihotza ez da harrizkoa» esaten zuen berekiko, «badaki berak nola Errepublika aurreko sasoi ilun hartan, nire senarra eliza ez erretzeko guardia egiten egoten zen, eskopeta eta guzti, euskaldun guztiak legez, kristinau on zelako». Abadea paseoan topatu zuen. Agertu zion bere estuasuna eta elizaldetik alkatearen auzunera doan bidea elkarrekin egin zuten. «Baietz eta baietz, jabetzen zela bihotzean zuen arranguraz, estuasun larriaz, eta trankil egoteko». Bidegurutzean apartatu ziren, alkatearekin eta kaporalarekin berbatuko zela agindu ondoren. Hurrengo egunean, alkatea landa bazterrean ganadu-jatekoak egiten ikusi zuenean, badaezpada ere, harengana jo zuen. Hurreratu zitzaion eta berbetan hasi orduko, alkateak kodaina kirtenean apoiatuz, begiratu hotzenaz, erdi destaina erdi arbuiozko berba bat jaurti zion aurpegira eta bizkarra eman. Bai, bizkarra eman zion eta bere ganaduentzako bedarra ebagiteari ekin!

1939ko uda

Razionamendu txartelekin batera, S.U.-k lana galdu zuen eta soldadutzara eraman zuten, faxista errebelatuei zerbitzu militarra egitera. Estella aldean zorri eta akainekin, gose eta lotsarekin borroka egin ondoren, Bartzelonara joatea egokitu zitzaion. Hiri ederra iruditu zitzaion. Hiri ederra benetan, agintari berri haien eskuetan egon izan ez balitz. Zeren Cuartel de Gerona delako hartan lizuna hormetan eta litsa ohapeetan erruz bil zitekeen, baita sarjentu petral eta arima beltzeko ugari ere, baina sasoiko mutil gazte batek espero zezakeen bizimolde librerik ez zen inondik ageri. Hori bai, militarrak ororen jabe zirenez, soldadu arruntei lagatzen zitzaien asaskua, arratsalde sargorietan zezen korridak ikustea izaten zen. «Debalde festa preparatzen det...», kantatuko zuen gero, Urquinaonan barrena, giputz hark, eta bokarta-ogi-t'ardoa jatera sartuko ziren ohiko tabernan. Eta nola jakin gabe, Polizia Militarraren eginkizunetan arituko ziren kaleetan, kabo narras bat eta soldadu parea, hainbesteko boterea nondik eta nola eskuratu zuten jakin gabe.

        Baina baziren bestelako gauak eta goizaldeak ere. Konpainia osoa lo sakonean zegoela —S.U.-ri esana zioten desordu haietan etortzen zirela—, sarjentu ipurterre hura eta imajinaria, oherik ohe ibiltzen ziren gau hartarako pelotoia biltzen. «Gaua gauekoentzat» esan zuen goizalde hartan S.U.-k, baina ez zion gauza handirik balio izan. Izara lakar eta aldi berean hain goxo haietan betiko loak har zezala desiratu zuen; baina bere ohe-lerroko bat iratzartzen zutela sumatu zuenean, arnasa estutu eta bihotza larritu zitzaion. Lo plantak egin zituen, baina alferrik. Sarjentu hark eman zion astinduarekin ez zuen beste erremediorik izan jaikitzea baino. Hamar bat izango ziren. Patioan jarri zituzten formazioan. Fusila tente eta uhalak ondo atonduta. Gero, Asaltoko Guardiakoak etorri ziren; beste hamar. Modelora joan behar omen zen. Altuenak eta itxura lerdenekoak aukeratzen omen zituzten, baina tartean baziren boluntarioak ere. Lerroz lerro igo ziren bus tankerako auto militar tetxu gabeko hartara. Bidean, S.U.-k Larrinagako kartzela zuen gogoan. Bere aitaren akabua imajinatzen saiatu zen, baina malkoek traizio egin zioten, eta goizaldeko hozkirrian, argi hitsez argitzen zuten farolei begira geratu zen. Banaka batzuek pattarrari ematen zioten gogotik.

        Modelora iritsi zirenerako, presoak meza entzunda eta elizaren azken sakramentua hartuta zeuden. Dena prest zegoen. Batzuk negar-zotinka, bestetzuk lurrera begira, bus balbe hartara igoarazi zituzten. Ganadua bezala estutu ziren leku apur hartan, borrero eta errugabe, denak nahasian. S.U.-k ez zuen adorerik, ez barrenik gizajo haiei begiratzeko; bera ere haietariko bat zen eta ezin zien aurpegira begiratu. Eta orduan, Badalonarako bidean zihoazela, bere aita zenak merkante hartan maiordomo zebilen garaian, Villagarciaraino eraman zuenekoa gogoratu zuen. Bost urteko mutikoa zen bera, eta ama ere barkuan zihoan, baina gonbitoka, eta aitak popan lotu behar izan zuen okerkerietan hasia zelako, kareletik uretara jausteko arriskuan. «Arrainak harrapatzeko» pentsatu zuen; «gizonak fusilez harrapatzen dira eta hemen doaz axuriak bezala».

        Badalonarako bidean busak eskumatara jo zuen eta burdinbide estu batean sartu zen. Hedoia garbi eta izarreztatua zegoen, soroak ilun nabarrean. Izarren badaezpadako argiak larrain lekaro batera ailegatu zirela erakutsi zion, desordu ikaragarri hartan, S.U.-ri. Jaitsi ziren, jaitsarazi zituzten, eta aginterik gehiena zuen ofizialak ezponda baten kontra jarri zituen presoak. Soldadu boluntarioak eta asaltokoak bi lerrotan tinkatu ziren, fusilen ahoak haiei begira. S.U. albo baterantz aldendu zen negarrez. Preso batek garrasika eskatu zuen Catalunyako Plazan fusila zezatela. Ofizialak agindua eman zuen. Sei itzal jausi ziren lurrera.