Neguko bidaia

 

 

 

Dans la dernière semaine d'août...

      [Abuztuko azken astean…]

               Georges Perec, Le voyage d'hiver

 

 

 

Idazle izan nahi izan nuen, bolada batez bederen izan nuen gogo hura, aspaldi. Itzultzaile ari naiz orain, funtzionario, erran nahi baita: buletinak euskaratzen ematen ditut egunak. Hori baino lehen, eta idazle izateko nahia piztu baino lehen ere, itzultzaile literarioa izan nintzen. Ume nintzenetik, irudimen handirik gabeko umea nintzenetik alegia, liluratu ninduen itzulpengintza literarioak, konbentzio guziek onartzen duten plagio legal horrek: itzultzaileak bere hizkuntzan idazten du bertze norbaitek bertze hizkuntza batean sortutakoa; horren aldera, plagiatzailearen izenik ez da gehienetan liburuaren azalean agertuko, edo, euskarazko itzulpenetan maiz gertatzen den bezala, agertzera, irakurleek fitekara atzenduko dute, eta merituaren zatirik handiena, meritu guzia ez bada, egileari aitortuko diote, irakurleek segur aski ezinen ulertu eta, beraz, ezinen baloratu luketen testu baten egileari hain zuzen ere; ez, ordea, esku artean duten eta bai ulertu bai baloratu dezaketen bertze testu horren izkiriatzaileari.

      Itzultzaile izatetik gelditu, eta idazle bihurtzeko tirria piztu zitzaidalarik, orduantxe hasi nintzen benetako plagioak egiten. Egia errate aldera, ez dakit benetako plagioa den definiziorik zehatzena, sekulan ez bainion inori ideiarik ebatsi, inoiz ez bainuen inoren testurik kopiatu; ez nintzen, Pierre Menard berri baten antzera, bertze norbaiten testurik hitzez hitz berridazten saiatu. Nireak aldez aurretiko plagioak izaten ziren: bi nobela eta ipuin-liburu bat ondu nituen —laugarren lan bat ere hasi nuen, baina amore eman nuen erdira ailegatu gabe; nire etxeko tiraderetan eta pendrive pare batean badira bertzelako zirriborro batzuk: denak ziren, gerora konprobatu ahal izan nuen bezala, etorkizuneko plagioen ernamuinak—, eta hirurekin gauza bera gertatu zitzaidan: testua osatutzat jo orduko, nik asmatutako pertsonaiak, egoerak, ustekabeko akaberak biltzen zituen liburu bat —hau da, bertze idazle batek sinatua— publikatzen zuen argitaletxe batek —“nire” nobelak Elkarrek eman zituen argitara; “nire” ipuinak, Pamielak—. Lan bakoitzean idazle diferente bat plagiatu nuen; ezagutzen ez nituen idazleak izan ziren hirurak, nire hiritik urrun bizi zirenak edo nirekin behin ere suertatuak ez zirenak inon. Makurrena, halere, zera izan zen, publikatutako bertsioen aldean, erdipurdikoak zirela nik idatzitakoak; nireak duinak izan balira, balekoak izan balira, kasualitateari egotziko nizkion nire testuen eta bertzeen arteko bat etortzekoak; hobeak izan balira, plagiatzaile orok eskuar dituen kontzeptuak —omenaldia, testuartekotasuna, bertsioa— inarrosiko nituzkeen kritikarien aitzinean. Baina antzekotasunak nabariegiak ziren, eta kalitatea zen diferentzia bakarra: nireak plagio txarrak bertzerik ez ziren; irakurleak —inoiz argitaratu izan balira eta inork leitu izan balitu— nire izena bigarren mailakotzat jo eta bertze bati aitortuko ziokeen nire testuen balizko meritua, arrazoi osoz aitortu ere.

      Ordura artioko nire bizitza soziala ere hondatu zuen idazle izan nahi —eta ezin— izate horrek. Astiro-astiro, bertze itzultzaileen konpainia jasangaitz bilakatu zitzaidan, gure solasaldietan maiz izaten baikenituen mintzagai nor bere hizkuntzara —euskarara zein espainolera— ekartzen ari zen testuan atzemandako tranpa ttikiak, akatsak, zehaztugabetasunak, bertze idazlerengandik eginiko ebasketak. Eragina hitzak berak ere urduri jartzen ninduen, adiskide eta ezagun haiek guziek nire jardueraren eta nire porrot etengabeen berri balute bezala, eta zeharka, zertaz ari ziren dudarik gabe ulertuko nuelakoan, plagiatzaile hutsa ez, plagiatzaile txarra, erdipurdikoa, lotsagarria izatea leporatzen ari izanen balitzaizkit bezala. Idazleekin ere moztu behar izan nituen harreman guziak: baten batekin erausian aritzen nintzen aldiro, ezin izaten nuen neure buruari galdegitea saihestu hura ez ote zen idazten ibiliko nik buruan nerabilen istorio horren bertsio hobetua, artean segitzen bainuen ideiak izaten, ordurako paperera eramatetik gelditua nintzen arren.

      Horregatik hurbildu nintzaion Koldori, Koldo Izetari, abuztuko hondar astean, hain zuzen ere itzulpengintza ikastaro hartako lehen egunean behartua eta pixka bat gogoz kontra etorri izana iduri zuen bakarra zelako. Kafe orduan hasi ginen alegia deus ez solasean: nire diosalari erantzunez, eguraldia aipatu zuen lehendabizi, bezperan telebistan emandako saio batez zer edo zer erran zuen gero, eta, nire arreta bereganatua zuela ikusita, kurtsoan bildutako faunaz kasik ironikoa izan nahi zuen komentario bat egin zuen. Ez zuen ematen, ordea, akitu berria zen mintzaldiaren gaia eztabaidatzeko tirria berezirik zuenik —ezagutzen ez nuen historialari pottolo antiojodun bat ari izana zitzaigun 19. mendeko bidaia-liburuen arteko harreman testualez eta horren motiboez; ez nion gauza handirik ulertu: arreta saltoka ibili zitzaidan bidaiari ezezagunek eginiko garrantzirik gabeko akats ñimiñoetarik haren elastiko itsusi mortalera, zeukan adinarekin inolaz ere bat egiten ez zuenera—; izan ere, ez nuen gogoan Koldo kurtsoko aretoan ikusi izana, eta, ondorioz, duda egin nuen ikastaroetara soilik kredituak hartu eta curriculuma gizentze aldera joaten direnetarik ote zen, nahiz eta espezie hori urria izaten den itzulpengintza ikastaroetan. Geroago jakin nuen, aste akabera aldera, jardunaldiak egiten ari ziren eskolan atezain zela, eta jakin-minez —hala erran zidan berak, jakin-minez, baina susmoa dut batez ere ikastaroan parte hartzaileendako prestaturiko hamaiketakoetan gosea pixka bat berdintzeko aukera ikusi zuelako izan zela— erabaki zuela gure taldeari lotzea.

      Kontua da liburuak bertze hizkuntza batera bihurtzeko tekniken inguruko gogoeta sakonen arteko abuztuko hondar asteko bortz egun haietan egunero izan genuela elkarrekin egoteko parada. Kasik berehala ohartu ginen gauza frankotan antzeko gustuak eta jaidurak genituela, eta, niretako are inportanteagoa zena, gauza ororen gainetik, literaturaz, itzulpengintzaz edo, zer erranik ez, plagioaz mintzatzeko interes falta erabatekoa konpartitzen genuela.

      Ikastaroa akitu eta bi astera, film emanaldi batean suertatu ginen elkarrekin, eta, handik aitzinera, hasi ginen astean behin juntatzen zinemara edo futbolera joateko eta gero trago bat hartzeko, edo bisitan joaten nintzaion lantokira. Sudokuak egiten harrapatzen nuen normalean, edo hitz gurutzatuak, edo, noiz edo noiz, Rubiken kuboarekin jostetan. Ez dut uste inoiz libururik irakurtzen ikusi nuenik —bai, ordea, maiz ez bazen ere, prentsa arrosako aldizkariak orriztatzen—. Horregatik harritu nintzen aire ezin misteriotsuagoarekin orrialde multzo ttiki bat pasatu zidan egunean. Hau da, ez ninduen harritu paper batzuk emateak, paper horietan —hasmentan duda eta dena egin bainuen ongi ulertua ote nion— haren lan literarioa zegoela aditzeak baizik, eta oraindik bizpahiru maila goiti egin zuen nire harridurak folio haietako lan literarioa poema luze bat zela ohartu nintzelarik.

      Ez omen nintzen poema horren berri nuen bakarra, ezta, handik gutira jakin nuen bezala, horren kopia zuen bakarra ere. Ez zen luze joan kopiak biderkatzen hasi ziren artio. Horrela, eskuz esku zebiltzan gero eta kopia ugariago horiei esker hasi zen Koldoren fama laburra. Hura bizirik zelarik poema ez zen inoiz publikatu —Koldok ez zuen argitara emateko inolako interesik erakutsi sekulan—, eta egileak axolagabe eta emozio handirik adierazi gabe onartu zuen haren testua irakurle multzo ttiki baina berezi batean hartzen ari zen ospe ona. Erran gabe doa, Koldok berak ez zuen eginahal ñimiñoena ere egin bere lana hedatzeko, niri eta lagun pare bat gehiagori, zein helbururekin ez dakit, testua irakurrarazteaz aparte; bere lehendabiziko irakurleek fotokopiak egin eta poema bertze irakurle batzuen esku utzi izana ere ez dakit nola hartu zuen, susmoa baitut ni nerau izan nintzela only for your eyes eskaera inplizitu bat ulertu uste izan eta errespetatu zuena. Izan ere, arras gutitan, behin edo bitan, gehienez ere, mintzatu ginen zorioneko poemaz, gehiago iduritzen zitzaidalako Koldo kontua solasera ez ekartzen saiatzen zela, nik testuari baliorik ematen ez niolako baino, zeren eta eman, lehen irakurralditik eman bainion balio handia bizitza osoan poesia-libururik irakurria ote zuen ere ez nekien atezain sudokuzale hark idatzitako testu hari.

      Nire bizian misterio ttiki eta itxuraz ebazten erraz baten gisa agertu zena, enigma handia bilakatu zitzaidan harrezkeroztik. Literaturazalea izan gabe eta kasik beraren despit gure literaturan eragin ezin saihestuzkoa izanen zuen poema bat idatzi zuen bezala, orduan ohartu nintzen halaxe egin zituela bertzelako hainbat gauza ere. Haren haurtzaroko kontakizuna adituta, ez zuen iduri deusek bulkatu zuenik Petilla Aragoi bere sorterritik Iruñera etortzera; ez zuen ematen herritik hiribururainoko bideak helburu zehatzik —hura nahi bezain axalekoa izan balitz ere— izan zuenik. Orobat, ez nion inoiz sobera ongi ulertu zer dela eta ikasi zuen euskara; izan ere, erdaraz izaten ziren gure eleketaldi gehienak —mamitsuenak bai, bederen—, haren ahoan ergatiboa aldarte egoera bat baitzen bertze deus baino gehiago, eta erran nahi izaten zuena eta erran egiten zuena ez beti eta ez nahitaez bat ez etortzeaz gainera, denbora franko behar izaten baitzuen esaldi erdi ulergarri erdipurdiko bat osatzeko. Poema, berriz, euskara jasoan zegoen idatzia, euskara hanpatuan, are pedantekeriaren mugan gelditzen zen harrokeria eta erakuskeria puntu batekin.

      Koldok idazteko izan zituen arrazoiak izan zituela, hurrengo hiru edo lau urteetan nolabaiteko legenda sortuz joan zen poemaren eta haren egile ezezagunaren inguruan. Garai hartako prentsan, bereziki zutabegile eta idazle jakin batzuen testuetan, ez da zaila aurkitzea Koldoren —horrela, abizenik gabe— eraginari erreferentziak, edota K.I. eta haren lan ezinbertzekoa nabarmentzen dituzten aipuak, segur aski irakurle gehienek, beharbada euskal literaturaren etorkizun hurbileko historialariek eginen duten bezala, Koldo Izagirrerekin identifikatzen zutena.

      Badaezpadako anonimotasun hori gorabehera, kazetari batzuk Koldorenganaino ailegatu eta elkarrizketatu nahi izan zuten; hark, halere, elkarrizketa bakarra eman zuen bizitza osoan, eta, hartan, literaturaz aritu beharrean, politikaz aritu nahiago izan zuen. Erantzunak ez bide ziren elkarrizketatzailearen gustuko izan. Batek daki Koldok zergatik eman zion baiezkoa hari, bertze hedabide serioago batzuen eskaintza baztertu ondotik: nafar estatuaren ideiaren aldeko blog batean ziren publikatzekoak galde-erantzunak, eta blogariak akaso espero zuen, esperantza hori zertan oinarritzen zuen ezin asmatu badut ere, elkarrizketatuak bere oniritzia ematea itsas aldeko Nafarroaren kontuari: lehen ihardespenetarik aski argi gelditzen baita Koldo Izeta ez zela nafar fede berriaren jarraitzaile, ezta bertze edozein sinesmen abertzaleren defendatzaile ere; izan ere, blogean argitaratutako solasaldi osoa irakurriz gero, Izeta espainolazoa zelako irudipena aterako luke edozein irakurlek: ez Nafarroa osorik, ez Euskal Herririk, ez independentziarik, ez Espainiatik kanpoko proiektu politikorik. Ezin erranen nuke probokatzeko egin ote zuen edo benetan ari ote zen: inoiz ez genuen politika izan gure gai gogokoenen artean.

      Koldok erantzun haiek emateko izan zuen motiboa zeinahi dela ere, mendekua hartu zuen blogari haren fedekide batek Garan idatzi zion hil ondoko oharrean. Iruzkingile horren arabera, Iceta, Luis, sortzetik beretik zegoen traiziorako sinbolikoki markatua, non eta Sos del Rey Catolico [sic] herrian ekarri baitzuten mundura, edo, oharraren egilearen estilo hanpatua espainoletik euskarara ekarriz, “euskaldunok izan dugun Estatu bakarraren hondamendia ekarriko zuenaren sorterrian ikusi zuen argia gaur egungo beaumontarren artera lerratuko zen sasi-idazleak”. Mendeku berantiarra, hil zenerako igaroa baitzen Koldoren fama, eta iraganeko kontua baitziren prentsan noizbehinka K.I.-ri egiten zitzaizkion aipu enigmatikoak. Berrian, konparaziorako, ez zuten deus ere argitaratu. Eta, zintzoa izate aldera, logikoagoa izan zen Berriako isiltasuna Garako iruzkina baino, bigarren honetakoa frikien arteko kontu-doitzea izan baitzen bertze deus baino gehiago: jakin nahi nuke inork ote zekien nor ote zen Luis Iceta hura eta inork ulertu ote zuen zer dela-eta deitzen zioten sasi-idazle artikulu pozoitsu hartan, betiere norbaitek oharra leitu bazuen.

      Berriz diot: ordurako, hil zenerako alegia —eta bizi izan zen bezala hil zen, axolagabe, gertatzen ari zitzaion horrek, hiru hilabeteren buruan akabatuko zuen minbiziak, berarekin deus ikustekorik ez balu bezala: behin baino gehiagotan pentsatu nuen ni nintzela bietan penatuena haren eritasunak nola egiten zuen aitzinera ikusiz—, atzenduxea zuen Koldo Izeta mundu literarioak. Edo apika zuzenago litzateke erratea isiltasun konspirazio baten ondorioz izan zela mundu horren memoriatik lekutua.

      Zeren eta, bolada batean nobelarik edo ipuinik edo poesiarik ezin irakurri banuen ere, denboraren poderioz, literaturara bueltatu bainintzen emeki-emeki, eta 90eko hamarkadan argitaratu ziren euskal liburu gehien-gehienetan —nahiz eta, bitxia bada ere, Koldo irakurle guti batzuen ondare izan zen beti— haren poemaren oihartzunak aditzen bainituen, non eta ez nituen zuzeneko erreferentziak, aipuak edo, erran dezadan solas debekatua, plagioak kausitzen. Halakoren poema baten lerro batzuk zorretan zeuden Koldoren poema lerro jakin batzuekin; bertze halako horren ipuina nola sortu zen ere ez zen ulertzen ahal, nire lagunaren lana aintzat hartu gabe; hirugarren baten nobela osoa laburbildua zegoen —eta segur aski hobeki idatzia— gure nahi gabeko poetaren idazkiaren lehen hiru ahapaldietan. Hasmentan, harrituta egiten nuen topo omenaldi horiekin guziekin; astiro-astiro, josteta bihurtu zitzaidan ederki ezagutzen nuen poemaren arrastoak bilatzea liburu berrietan, hauek argitara eman ahala.

      Ez naiz irakurle orojalea —orain; bai, ordea, duela urte batzuk, nire krisi literarioa izan aitzin, nahiz eta, lanak bulkatuta, batez ere idazle ingeles eta alemanak irakurtzen nituen; literatura frantsesa apenas ezagutzen dudan, aspaldi honetan lankide batek sutsuki animatzen nauen arren Frantziako egile batzuk irakurtzera. Georges Perec-en Neguko bidaia izan da utzi didan hondarra, gustatuko zaidalakoan—, baina urte haietan begi aitzinean izan nituen liburuak ez ziren guti izan, eta kasik guzietan harrapatu nuen Koldoren poemaren eragina, eufemismo hori erabiltzea zilegi bada. Bere garaian atentziorik eman ez zidan arren, gero eta bitxiagoa egiten zait orain inork poema inon publikatu ez izana, ezta fanzine xume batean ere, ezta, Internetek eskaintzen dituen aukerak hedatu ahala, blog edo aldizkari elektronikoren batean ere. Kostata, baina azkenean ulertu eta onartu behar izan nuen mamu bat zebilela euskal literaturan, Koldo Izetaren izena euskal idazleen artean zegokiokeen tokitik desagerrarazteko asmoa zuena.

      Eta, ondotik, ulertu nuen, ulertu dut zer dela-eta adiskidetu nintzen gizon harekin, zer dela-eta ezagutu nuen dagoeneko atzendua dudan urte hartako abuztuko hondar aste batean; azkenik atzeman nuen gibelera begira gure harreman estrainioari zentzua ematen zion arrazoia zein zen: behingoz banuen esku artean bertze inork idatziko ez lukeen istorioa, euskal idazle bakar bati ere —bururatuta ere— idaztea komeni ez zitzaion istorioa. Hainbertze urteren buruan, bada tenorea jar nadin inori plagiatuko ez diodan narrazioa idaztera, bai eta nire aspaldiko irakurtzeko gogoa berreskura dezadan ere: Koldorena idatzi bezain fite, lankideari kasu egin eta Neguko bidaia irakurtzen hasiko naiz. Ea gomendioarekin asmatu duen.