IV.
Hizkuntza berri bat
mundu berri batentzat

 

 

      Euskara eta emakumea berdin menderatzen direla ikusi dugu. Naturalizazioak berdin operatzen duela bietan, lanabes eta helburu berberak erabiltzen dituela. Eta menderakuntza horrek eraikitzen gaituela hainbat geruzatan eta aldetan: sozialki euskalduntasun bazterreko baten gisan, eta indibidualki gutxiagotasun linguistikoa barruraino sartua duen euskalduntasun baten gisan; eta sozialki emakumetasun bazterreko baten gisan, eta, indibidualki emakumetasun mendeko baten gisan. Alegia, pertsona eta talde bezala garela menderatuak. Beraz, esan daiteke, azpiratuak izatean, biek bat egiten dutela eta are modu argiagoan, aldi berean, emakume eta euskaldun izanda. Menderakuntzak egiten gaitu egiten gaituen euskaldun eta egiten gaituen emakume.

      Baina, esan behar da, baita ere, menderakuntza horren kontzientziak eta menderakuntza horrekiko ahalduntzeak egiten gaituela baita ere euskaldun eta emakume —honetan ere, indibidualki zein kolektiboki—. Egokiago esanda: kontzientziak, hautuak, ahalduntzeak eta boteretzeak euskaldun izatetik euskaltzale izatera eramaten gaituzte, eta emakume izatetik feminista izatera. Eta hori da izatera iritsi behar duguna: gu garen euskara eta gu garen emakumea berdintasun planora ekartzea. Baina ez bakarrik euskaldun garen heinean eta emakume garen heinean eskubideak lortzeko eta geure buruak eta komunitateak ahalduntzeko, baizik eta, bide horietan barrena, erabakimen osoko pertsona eta herritar izateko. Halaber, jendarteko boterearen elkarbanatze zabal eta justuagoa bideratzeko, demokratizazioan sakontzeko. Ez dira soilik hizkuntz eskubideak, ez dira soilik genero berdintasunerako eskubideak. Pertsonak erabakimen osodun eta pareko izatearen auzia jokatzen da bi borroka horietan. Eta, gainera, ez dira borroka partzialak, totalak baizik.

      Edo, hobe esan, partzialak izanik —borroka guztiak dira partzialak, denak, eta ez dago borroka bat bestea baino garrantzitsuagorik—, osotasuna inpugnatzen dute eta osotasunaren (pertsonaren eta komunitatearen) berdintasun eta justizia soziala dute helburu. Zergatik? Justizia erabatekorik gabe ez dagoelako justiziarik, eta, urratsez urratseko —lekuan leku eta unean une— justizia partziala lortzeko ere, osotasuna aldatu beharra dagoelako nahi eta nahi ez. Hau da, emantzipaziorako bide osoena intersekzionalitateak marrazten digu, boterearen eta botere harremanen gaineko begirada integrala izatea ahalbideratzen digulako.

      Gaur egun inoiz baino gehiago nahasten eta elkar lotzen zaizkigu mundu osoari eragiten dioten problema, azpiratze eta borrokak, oso leku zehatzetan eragiten dutenak. Bizimodu duin bat iritsi ezina milioika lagunek munduaren geografia osoan partekatzen dugun esperientzia da: batzuk, bizitzari berari eusteko zailtasunekin, bestetzuk prekarietatean gero eta itoago —lan arlokoan ez ezik norberaren erabakimenari, bizitza-burujabetzari, eusteari dagokienez—. Berdin planetaren agortze gero eta nabariagoa, besteak beste, klima aldaketan, kutsaduran eta biodibertsitatearen galeran islatzen dena, lekuan lekuko eta intentsitate desberdinetako larrialdiak eraginez.

      Alde horretatik, ezinbestean lotuta ikusten ditugu gure inguruan prekarietatearen aurka edota ingurumenaren babesaren alde egiten ari diren borroka zehatzak mundu osoan gertatzen ari diren mugimendu zabalekin. Hau da, lotuta ikusten dugu etxe ondoko zaharren egoitzetako zaintzaileen borroka, dimentsio globala hartu duten borrokekin, hala nola, klimarenarekin, migranteenarekin, feminismoarekin, kapitalismoaren egungo aldaeraren aurreko larridurarekin; orokorrean, erabakimenaren eta bizitza-burujabetzaren galera gero eta nabarmenagoen kontrakoenekin. Azken batean, sistema osoaren krisiaren adierazpide diren problema, azpiratze eta borrokak, globalki, baina leku zehatzetan eta era zehatzetan mamitu behar direnak. Are, uste dugu feminismo intersekzionalak krisi sistemiko horri osotasunean, holistikoki, begiratzeko tresnak ematen dituela. Emantzipazio osorako paradigma bat.

      Hizkuntz auziak, gatazkak, eta, beraz, borrokak, non kokatzen dira horretan denean? Zehazki, non kokatzen da euskararen auzia, gatazka, beraz, borroka? Euskalgintza non kokatzen da? Argi dugu hizkuntzen auzia erabakimen eta bizitza-burujabetza galerarekin estuki lotua dagoela: homogeneizazioa, mundu osoan beren burua bizi praktika, balio, zentzu, eta, batik bat, desira beretan hautematen duten norbanakoak nahi ditu kapitalismoaren egungo aldaera muturrekoak, eta hizkuntz homogeneizazioa lanabes eraginkorrenetakoa da berdintze horretarako: mundu osoan norbanako identikoak eratzeko. Argi dugu, beraz, hizkuntzen borroka emantzipazio paradigma oso horren parte ezinbestekoa dela eta izan behar duela. Argi dugu, horrenbestez, borroka emantzipatzaile horren parte dela euskalgintza.

      Hain zuzen ere, partzialtasunen batasunean, euskaltzaletasunak eta feminismoak bat egiten dute eta bat egitea onuragarria da. Zapalkuntza paraleloak direlako, askabide paraleloak eta elkar elikatzaileak behar ditugu. Esaterako, zergatik esan behar diegu euskaraz egin behar dutela klima aldaketarekin kalera ateratzen ari diren milaka gazteei? Amazoniaren defentsa —bere natur baliabide eta dibertsitate, bere giza eta kultur dibertsitate—, hemen, geure auzi ekologikoen eta euskararen defentsa delako.

      Azken batean, aipatu dugun krisi sistemikoaren parte da homogeneizazioa. Honezkero gure astialdiaren bizkarrezur nagusietakoa dugun turismoaren esperientzietako bat da —bidaiatzea eufemismora murriztu ote den— espazio eta eskaintza identikoak topatzea Singapurren, Berlinen edo Donostian, marka komertzial bakan batzuen tutelapean. Alegia, berdinak izatea singapurtarrak, alemaniarrak edota euskal herritarrak. Denok berdinak geure izaera, biziera, pentsaera eta bereziki desiretan, merkatu absolutuak —den guztiaren merkantilizatzeak— asebete ditzan gure bizi egitasmoak, desirak, hezurdura emozionalak, norberatasunak, identitateak, kontsumoaren bitartez.

      Izan ere, kapitalismoaren egungo aldaera muturrekoan, zeinak neoliberalismoa duen gidari, kontsumo etengabekoak —gauzenak, baliabide materialenak ez ezik, bizi esperientzienak ere— egiten gaitu nor; geure buruei begiratzea baino ez dugu. Eta horren oinarrian den norbanakoen homogeneizazioak, hango eta hemengo jendeon bizi praktika eta desiren berdintzeak, mundu totala dei dezakeguna eraiki du; mundu totala, eta, horrenbestez, totalitarioa den mundu horretatik kanpo ez dagoelako ezer, ez dagoelako beste aukerarik, ez dagoelako sakonean errotzen eta hedatzen den bestelako bizi praktika, balio eta desirentzako humusik. Halaber, mundu homogeneo hori geure baitaraino sartua delako. Kapitalismoaren aldaera honen eta neoliberalismoaren amua identitate askotariko, aukeragarri eta aldagarrien eskaintza den arren, sakonean izateko modu bakarra, subjektibotasun bakarra, kontsumo eta merkantilizazio erabatekotik igarotzen dena delako.

      Itxura eman lezake betiko taldetasunaren eta norbanakoaren arteko tentsioaz ari garela. Oraintsu arte ezagutu dugun munduan jendearen antolaketa behinena leku zehatzetara lotutako komunitateen araberakoa zen. Forma politiko bat edo beste hartuko zuten komunitate horiek, baina, funtsean, osotasun batean eratzen ziren; beren baitatik eta beren baitarako mundua irudikatu, ordezkatu, zentzuz hornitu eta esplikatzeko gaitasuna zuten. Hau da, komunitate kulturaletan. Taldetasun horretan, jakina, dena ez zen zeru, baliabideen eta boterearen banaketa hierarkizatua eta desiguala zen heinean. Aitzitik, komunitateko norbanako zein barne talde askorentzat —batik bat, komunitatearen mandatu sozial zein kultural horien arabera meneko edo bazterreko zirenentzat— hertsagarri ziren, askotan, bizitza bizigarri baterako galga. Baina komunitate horiek barnealde bat mugatzen zuten bezala, baita ere mugatzen —eta, horrenbestez, irekitzen— zuten kanpoalde bat: zirrikitu bat. Meneko eta bazterreko ziren norbanako edota talde horiek bestelako ideia, aukera, eredu eta bizitzak irudikatu eta entseatzeko gune bat, posibilitate bat —batzuetan han entseatu eta gero komunitatera ekarri izan da baliatu den mekanismoa; aldaketarako katalizatzailea—. Orain, ordea, kapitalismoaren muturreko aldaera honek bere duen subjektibitateen homogeneizazioak suntsitu egin du komunitate horiek eskaintzen zuten norberatasun diferenteetarako aukera.

      Mundu globalak mundu totala ekarri du: mugak gainditzen zirelakoan kanpoaldearen, zirrikituaren, bestelakotasunaren ezabatzea. Arestian aipatu dugu, esaterako, nola Lurraren geografia osoko hiriak berdindu zaizkigun, nola paisaia, espazioaren jabetza eta gidaritza zein haietan gauzatzen diren bizi praktikena merkataritza marka eta kapital talde zehatz eta zenbagarriek erabakitzen duten. Adibide horretatik harago, muinean, munduari eta bizitzari zentzua emateko eredua berdindu da, suntsitu egin dira bestelako balio eta desirak aurkitzeko, irudikatzeko eta entseatzeko zirrikituak, aldaketarako eta bestelako jendarte ereduetarako humusa.

      Azken buruan, neoliberalismoari ez zaizkio interesatzen kontsumoaz beste ardazten diren nitasunak eratzeko ezinbesteko diren gutasunak; hots, ez zaio interesatzen taldetasuna. Horrenbestez, norbanakoak merkatuaren aurrean bakar-bakarrik geratzeko arriskua du, heldulekurik gabe, kolektiborik gabe, sustrairik gabe, erabat fragmentatuta eta isolatuta. Taldearen eta banakoaren arteko betiko tentsio hori egun mutatu egin da eta kanpotasunik gabeko mundu total eta totalitario baten eredupean amiltzen ari da. Esan bezala, komunitate anitz eta desberdinez osatutako sistema batean, beti zuen norbanakoak zirrikituren bat irteteko, kanpo eremu bat, are, beste komunitate bat. Orain, mundu totalaren totalitarismoak ez du zirrikiturik uzten. Subjektibitate neoliberalak berdintzen gaitu; gauzen, bizi esperientzien zein identitate osaerarako artefaktuen eskaintza merkantilizatua inoiz baino zabalagoa den arren inoiz baino identikoago gara. Inoiz baino indibidualistago garen arren, inoiz baino masago. Eta badakigu masaren eta identikotasunaren patua, berdintasunarena ez bezala, erabat ordezkagarriak izatea dela. Alegia, nortasun propio eta balio propiorik gabekoagoak izatea, pieza hutsak.

      Horren aurrean, antidotoa, arrakala posible bakarrenetakoa, diferentziak gordetzea izan daiteke, subjektibitate neoliberalaz aparteko norberatasunak lantzea, horretarako humusa sortzea, zirrikituak eratzea, mundu totalari kanpoaldea eskaintzea. Eta horretarako, ezinbestekoa da sare komunitarioen errekuperazioa, askotariko hizkuntzena, kulturena, bizitzena. Marina Garces filosofoak dioen legez, diferentziek batu egiten gaituzte eta desberdinkeriek bereizten. Hizkuntzen auzia, hizkuntzen gatazka, beraz, bete-betean lotzen da mundu total eta totalitarioaren aurkako borrokarekin, bestelako aukerak entseatzeko posibilitatearekin. Euskararen auzia, euskararen gatazka, euskalgintzaren ekina, ezinbestean da borroka zabal horren parte eta borroka zabal horretarako tresna.

      Ez da kontu berria. Euskalgintzaren arnasa eta praxiari aspalditik itsatsia zaie sen hori, era batera edo bestera formulatuta. Nola, demagun, herri ekimenetik euskarazko hezkuntza sistema abiarazi zuen ikastolen mugimenduak euskararen etorkizuna bermatzea bezain erdiguneko izan zuela bestelako hezkuntza bat, bestelako pedagogia bat, bermatzea; alegia, hizkuntzaren normalizazioaz harago, mundu justuago, askotarikoago eta berdinzaleago bat sortzea saiatu beharra abiaburuan eta jomugan jarri zuela. Euskalgintza beregainak horretan bereziki arretatsua izan behar duela uste dugu, bere proposamen, forma eta egikaritzetan mundu justuago horretara hurbiltzen, mundu justuago bat egiten aldiro. Izan ere, esan bezala, neoliberalismoaren ideologiari, subjektibotasunari eta sistemari galga, besteak beste, hizkuntza, kultura eta herrien garapenak jarriko dio. Harrizko izatetik eta harrizko izateetatik gatoz —harrizko herri izendatu genuen noizbait geure burua—, eta, kasik tartekorik gabe, urkari. Hain zuzen ere, ez da kasualitatea funtsean mundu totalaren aurka borrokatzen duen Gipuzkoa Zutik mugimenduak Ura gara aukeratzea lema, bere burua izendatzeko eta ezaugarritzeko lelo; uste dugu egungo garaiaren bereizgarrietara moldatzeko metafora eta, horrenbestez, autodefinizioa dela. Baina, gaude, alboratutako tarteko horretan dagoela gakoa: zura izatean. Egurra. Zuhaitza. Basoa. Moldagarri baina sendo. Adar irekidun baina sustraidun. Haizeari jarraika baina sustraiak lurrean. Norbanako baina talde. Elkarrenganako arduran eta elkarrekintzan.

      Zuraren sendotasuna eta malgutasuna uztartuko dituen komunitategintzan, hizkuntzagintzan, herrigintzan, asmatzea da, beraz, gakoa. Eta horretarako feminismoa eta haren ikuspegi intersekzionala lanabes ezinbestekoak dira gure ustez. Intersekzionalitateak ematen digun botere sare eta posizioen perspektiba, pribilegio eta zapalkuntza elkar eragile eta, aldi berean, aldagarrien ikuspegia. Norbanakoen eta taldearen arteko ohiko eta ezinbesteko tentsioa ahalik eta eramangarrien egiteko, masara murriztutako jendearen partez indibiduazioa erabakimendun pertsonak eta bizitza-burujabeak lehenetsiko dituen komunitateak eraikitzeko.

      Honekin guztiarekin lotuta, deigarria zaigu gure historia garaikidean beste behin, berriro ere, hizkuntzatik eta erro kulturaletik abiatutako komunitategintza, herrigintza, arestian aipatutako mundu totalaren kontrako eraldaketa prozesuen trabatzat irakurtzea. Bizitza bizigarriagoetarako baliabideak ez baitira bakarrik materialak; bizitza asegarrien parte dira elikagaiak, etxebizitza, lan jardun eta baldintza eramangarriak... parte baina ez guztia. Aitzitik, bizitza bizigarriak ezinbesteko du norbera nor izatea. Eta norbera nor izatea ardazten da bakoitzak bere buruaz zein inguruaz duen ikuspegia, ulermena eta errekonozimendua gauzatzeko aukeran eta erabakimenean; edo beste era batera esanda, autoikuspegia, autoulermena eta autoerrekonozimendua zilegiztatzeko posibilitatean. Hots, nortasun arlo bakoitzaren gaineko burujabetzan.

      Hau dena argi ikusten da azkenaldian sexu-genero sistemari lotuta gertatu diren aldaketa eta aurrerapausoetan. Proiektu emantzipatzaileekin bat egiten duen inork ez du zalantzan jarriko —aitzitik, mugimendu eraldatzaileen aldarrikapen dira— sexu orientazioaren edota sexu identitatearen gaineko burujabetza oinarrizko askatasun ariketak direnik. Hizkuntza eta herri nortasunen auzia ezpal berekoa da, burujabetza kolektiboa ez ezik, norbanakoena dago auzitan. Ikuspegi intersekzionalez beste menderakuntzen pare aintzatetsi ezean, nekez gertatuko da eraldaketa osorik.

      Audre Lorde poeta eta pentsalari feministak idatzi “nagusiaren etxea ez dugu nagusiaren lanabesekin desegingo” leloak indartzen du esan nahi duguna eta lerroburuan jaso duguna: hizkuntza berri bat mundu berri batentzat. Arestian aipatu dugu nola ikastolak sortu zirenean ez ziren mugatu garaiko hezkuntza sistema espainiar edo frantsesa euskaratzera, baizik eta bestelako pedagogia batzuk ekarri zituztela, muinean, umeen eta pertsonen bestelako ikuspegi bat. Eraldatzailea. Edota Euskal Pizkundeko kultur eta arte adierazpenak ez ziren mugatu ingurukoen euskarazko edo euskal kopia egitera, baizik eta bide berritzaileak zabaldu zituzten. Eraldatzaileak. Edota Euskal Izendegia sortzerakoan ez ziren mugatu izendegi frantses edota espainiarra itzultzera, baizik eta bestelako iturri eta metaforak bilatu ziren. Eraldatzaileak. Horra hor mundu berrirako bokazioa. Eta iruntzira. Adibidez, Xabier Montoia musikari eta idazleak argi zuen 70ekoen amaieran, Londrestik itzultzean, Euskal Herriko talde batek benetan punk izateko euskaraz aritu behar zuela. Halaxe ikasi zuen euskara, Hertzainak taldeko kantari izateko. Gaude, euskaldun berri askoren euskalduntzeko urratsean bulkada bertsua dagoela, mundu asetzaileagoaren eraikuntza sistemarenak ez diren hizkuntzen bilaketatik ere badatorren intuiziotik.

      Bernardo Atxagak, poema eder batean, 27 hitz zekizkien trikuaz hitz egiten digu, Ruper Ordorikak Trikuarena kantura ekarritakoa eta honezkero herri ondarearen parte duguna. Agian, trikuaren ideiaz birjabetu eta berau berresanguratzeko garaia iritsi zaigu —feminismoak erakutsi digun modura—, eta menderakuntza istorio bat dena ahalduntze istorio bihurtzekoa: munduak aurrera —edo atzera...— egin du trikua lozorroan zegoen bitartean, eta esnatu denean, bere hizkuntza zaharrarekin, babesgabe gurutzatzen du lehen aldikoz asfaltozko errepide bat, denik ere ez dakien auto baten argien pean. Trikua euskara da, mundu modernoaren erdian orduan, mundu neoliberal total eta totalitarioaren aurrean gaur. Trikuak gu gara: euskaldunak, emakumeak, ez-gizonak, eta beste ahizpa asko. Baina, trikua berriro esnatu den honetan, munduan aurrera baino atzera egin duen honetan, errepidea lau errailetako autobide bat da, baina trikua ez da lehengoa ere, arantza berriak sortu zaizkio lehenagoko arantzen artetik —arantza zorrotzak borrokarako eta arantza leunak zaintzarako—, lanabes berriak eskuratu ditu bere burua defendatzeko eta mundu berri baten alde borrokatzeko, hitz berriak ikasi ditu, gramatika berri bat osatu, hizkuntza berri bat eraiki —“a, e, i, o, u berri bat”, Amaia Lasa poetari hitzak lapurtuz—, euskaratik feminismora eta feminismotik euskarara bidea irekiz eta eginez. Elkarri eskua emanda ahalduntzeko, boteretzeko eta nor izateko. Trikua esnatu da.