II.
Euskaltzaletasunaren
eta feminismoaren arteko
loturak

 

 

 

Naturalizazioa:
suntsipen handiko arma bat
emakume zein euskaldunentzat

 

      Sarreran bertan esan berri dugu gaur eta hemen emakume edo ez-gizon^[1] zein euskaldun^[2] izatea menderakuntzarako bide direla, egunerokoaren ibilbide dugun botere harremanen mataza horretan ertzeko posizioetara baztertuak izatekoa. Emakume izatearen bizipenaren parte da nor izate sozialerako tresna mugatuak eta sarbide zailak izatea —hainbatetan galaraziak—. Berdin euskaldunarentzat.

      Baina nola egikaritzen da zapalkuntza? Hizkuntza azpiratzea gauzatzeko moduak eta sexu-genero sistemaren araberakoak ba ote dute harremanik? Baiezkoan gaude; are, uste dugu teoria feministak hainbeste landutako naturalizazioaren kontzeptua dela zapalkuntza bat zein bestea gauzatzeko modu behinena. Arrazoiketa hau lelo batean bilduko dugu: naturalizazioa suntsipen handiko arma bat da Mendebaldeko gizon zuri hetero arrakastatsu hizkuntza hegemoniko baten ardaztua ez den guztiarentzat; hau da, munduko biztanleen gehiengo itzelarentzat.

      Izan ere, botereak askotariko bideak ditu —eta behar ditu— bere gizarte antolaketa eredua ezarri, eta, batik bat, iraunarazteko. Kontra egiten dion guztiaren aurka zartailu ankerra astintzen irudikatzen dugu sarri boterea, armaz hortzetaraino josia, bortxa eta zigorra nonahi erabiltzeko prest. Eta, jakina, badu horretatik. Badakigu. Ezagutzen dugu. Esaterako, ez dezagun ahantz estatu modernoa biolentziaren monopolioak ezaugarritzen duela. Bortxaren eta zigorraren mehatxua hor dago, ezinbestekoa du irautekotan, eta zalantza handirik gabe baliatzen du erronka jo zaiola sentitzean.

      Baina horrekin batera baditu askoz ere modu sotilagoak zapalkuntzak gutako bakoitzean inskribatzeko, gu geu egiteko geure gorputzetan bizi ditugun menderakuntza horien elikatzaile eta iraunarazle. Abiaburuko leloan jende gehienontzako suntsipen handiko arma izendatu dugun naturalizazioa horixe litzateke: azpiratze egoeran dagoen norbanakoari sinetsaraztea hori dela naturaz, berez, dagokion lekua —natura edota berezkotasuna egitate jatorrizko eta finkoak balira legez—.

      Beste era batera esanda, naturalizazioaren bidez azpiratutako norbanako eta jende taldeei sinetsarazten zaie badituztela ezaugarri batzuk beren berezkotasuna, natura definitzen dutenak. Halaber, sinetsarazten zaie ezaugarri horiek dituztenez praktika batzuetarako daudela gaituta —eta, beraz, beste batzuetarako desgaituta—. Orobat, praktika horien bidez funtzio batzuk betetzen dituztela, eta haien gaitasuna funtzio horiek betetzera baino iristen ez denez, horregatik daudela menderatuta. Azken batean, haien ezaugarri eta gaitasunen araberako posizioa dutela botere sarean.

      Era berean, menderatzaileek sinesten dute azpiratutako norbanako eta jende taldeek badutela beren berezkotasuna; badituztela ezaugarri definitzaile batzuk, eta gaitasun muga batzuk —edo desgaitasun batzuk—. Horregatik betetzen dituztela gutxietsitako funtzio horiek, horregatik behar dutela beste norbanako edo jende talde horien tutelapean edo mendean egon.

      Arrazakeriaren adibidea garbia da. Zurien kategoriatik kanpo geratzen diren norbanako eta jende taldeen izaerari, naturaz, berez, ezaugarri desgaitzaileak atxikitzea da menderakuntza hori bideratzen duen oinarria. Esaterako, beltzak desgaitzeko historikoki erabilitako sineskeria da fisikoki indartsuak baina adimenez ahulak direla baieztatzea... juduei maltzurkeria atxiki zaie... Zerrenda luzea egin daiteke zuritasunetik kanpoko jendeei erantsitako ezaugarri gutxiesleekin. Baina desgaitzearen zioa edozein izanda ere, ondorioa bat eta bera du: zurien kategorian sailkatutakoei besteak mendean —batzuetan babes forman, bestetzuetan kontrol forman, baina beti pean— edukitzeko zilegitasuna ematea. Azken buruan, arrazakeriaren oinarrian dagoen naturalizazio ariketa etengabeko hori gabe ez dago esklabotza ulertzerik, ez holokaustorik, ez inolako segregaziorik; ez iraganeko formetan, ez oraingoetan.

      Ez da alferrikako auzia Mendebaldeko zientziaren jardunaren parte dela arrazak ezaugarritzea. Edo beste era batera esanda, giza talde eta norbanakoak sailkatzea, funtsean, hierarkizazioa bideratzea. Naturalizazioa gauza dadin, ezinbestekoa baita sinetsi beharrekoei egiantzekotasuna eta zentzuzkotasuna ematea, eta Modernitatean egiaren monopolioa Jainkoari eta Elizari ebatsi ostean, zientzia dugu haren ekoizle nagusietako bat. Edota hedabideak, edota era anitzetako aginte instituzioak (formalak zein informalak, legebiltzarrak edo eskola bezala familiak zein kuadrillak), haiek zilegiztatutako arte kanonak eta pentsamendu liderrak... Guztiak ere naturalizazioaren muinean dagoen indarkeria sinbolikoa ibilarazteko trepetak.

      Arestian aipatu bezala, feminismoak asko landu du naturalizazioaren auzia; landu eta deseraiki. Simone de Beauvoir filosofo feministaren formulazio ezaguna bera, hau da, emakumea jaio ez, baizik eta egin egiten dela dioena, naturalizazioaren kontrako printzipioa da: emakume izatean naturazko, berezko ezer dagoenaren ukapen eta arrazoiketa. Dioskuna da emakume izateari lotzen zaizkion ezaugarriak ez direla berezkoak, baizik eta gizarte egituraren, eta, horrenbestez, botere harremanen matazan eraikiak. Bide horretatik garatutako generoaren teoria edota queer teoria ere naturalizazioaren kontrako epistemologiak dira. Argudiatze, jakintza eta narrazio sorta horrek natura eta naturazkoaren ideia deseraikitzen du behin eta berriz, azken batean, ezinbestekoa delako deseraikitze hori sexu-genero sistema nagusiaren arabera bazterrekoak diren norbanako eta giza taldeak emantzipatzeko.

      Baina nola eta zertan gauzatzen da emakumeen naturalizazioa? Zer ezaugarri atxikitzen zaizkio emakume izaeraren ustezko berezkotasunari, feminitateari? Zergatik gertatzen da desgaitzailea eta menderakuntzarako bide? Erantzun zehatza eman aurretik, errepara diezaiogun Mendebaldeko pentsaera nagusia antolatzen duen abiaburuko dikotomiari: natura eta kultura. Biko horretan, natura da berez dena, mundua, bere horretan. Kultura, ostera, gizakiaren esku-hartze eta goi-asmoa. Ondorioz, natura zaindu, babestu, baina, aldi berean, zizelkatu, kontrolatu eta, funtsean, gainez egin ez dezan, menderatu beharrekoa da. Objektua. Kultura, aldiz, berez emandako hori bide egokian eramateko premiazko gidaritza, gizakiari dagokiona —edota hizkuntza berean ageri den naturalizazioak erakusten digunez, egundaino gizonari aitortua—. Dikotomia horren berri ematen digu, esaterako, dagoeneko gure kantutegiko alerik ederrenetakoa den Xabier Leteren “Izarren hautsa” poemak: “Gizonak badu inguru latz bat menperatzeko premia / burruka hortan bizi da eta hori du bere egia”.

      Baina, horrez gain, emakumeen naturalizazioak nola operatzen duen ulertzeko, interesgarria da natura/kulturaren segidako beste dikotomia bat ere aintzat hartzea: publiko/pribatu bitasuna, hain zuzen ere. Bereizketa horren arabera, eguneroko bizimoduko jarduera eta praktikak bitan banatzen dira: batzuk, jendaurrean egitekoak ez ezik, jendarteari dagozkionak dira. Haien antolaketa eta egikaritzarako jendartekotasun hori aintzat hartu behar da. Bestetzuk, ordea, norbanakoaren eremukoak ditugu, intimoak, bai aurrera eramaterakoan, bai haien antolakuntza eta haien gaineko erabakiei dagokienez. Plaza, familiaz gaindiko sare instituzionala, enpresa, merkatua... dira lehenaren lekuak. Etxea, familia, irabazi materialaz haragoko trukea... bigarrenarenak. Lan produktiboa lehenean egiten da. Lan erreproduktiboa bigarrenean. Baliabide materialak zein gizarte errekonozimendua lehenean irabazten dira... Gizonen lekua izan da historikoki lehena. Emakumeena bigarrena.

      Hain zuzen ere, dikotomia horien logikari segika eraiki da egungo pentsamendu mendebaldar nagusian emakume eta gizon izatearen arteko banaketa binario kontrajarria, feminitatearen eta maskulinitatearen artekoa. Emakumeen berezkotasunari, feminitateari, lotzen zaizkion ezaugarriak dira ahul baina eder izatea, irrazional, emozional, intuitibo, pasibo, otzan, limurtzaile, xamur, goxo, leun, eraman handiko, zalantzatsu, kolaboratzaile, aldakor... Horrenbestez, emakumezkoei naturaz, berez ezaugarri horiek atxikitzen zaizkienez, lan erreproduktiboarekin eta zaintzarekin lotutako funtzioak betetzen dituzte; hau da, eremu pribatukoak, beraz, baliabide materialen zein gizarte errekonozimenduaren irabazirik ez dakartenak. Dikotomien logika muturrera eramanda, gainera, ikusiko dugu emakumeei lotzen zaizkien ezaugarriak naturaren ildokoak direla, eta gizonei emandakoak kulturakoak.

 

Maskulino izatea	Femenino izatea
Indartsua, inteligentea, logikoa, arrazionala, aktiboa, dominatzailea, asertiboa, zakarra, oldarkorra, apurtzailea, produktiboa, independentea, autoaskia, irmoa, erabakitzailea, segurua, egonkorra, lehiakorra, saiatua, penetratzailea.	Ahula, ederra, emozionala, intuitiboa, pasiboa, otzana, seduzitzailea, goxoa, leuna, neurritsua, erreproduktiboa, dependentea, esanekoa, harkorra, eraman eta egonarri handikoa, insegurua, aldakorra, kolaboratzailea, irmotasunik gabea, penetratua.
Estereotipo horiek ekintzarekin lotutako rolekin lotzen dute maskulino izatea, eta, beraz, horretarako trebatzen da: borrokatzeko, irabazteko, erasorako, konkistatzeko, dominatzeko, kontrolatzeko, bere sexu desira adierazteko; laburbilduz, honetara bideratzen dira: bizitza publikora, erabakiak hartzera, errekonozimendu sozialera, lorpena eta arrakasta helburu izatera.	Estereotipo horiek adierazkortasun eta zerbitzu rolekin lotzen dute femenino izatea, eta, beraz, horretan trebatzen da: itxaroten, besteak lehenesten, galtzen, defendatzen, bere buruari mugak jartzen, konkistatua izaten, otzan agertzen, seduzitzen, bere desirak ezkutatu, mozorrotu edo ukatzen; laburbilduz, eremu intimora bideratzen da, zaintzara, besteen kargu egitera.
Hornitzaile izan, babesle, zerbitzatua eta obeditua, boterearen eta indarraren jabe.	Hornigarri eta babesgarri izan, zerbitzari, obeditzaile, botererako eta indarrerako ez gauza.

Masculino/Femenino... ¿Y yo? Identidad o Identidades de Género,
Blanca Elisa Cabral-María Teresa García (1998)
lanetik abiatuta osatutako taula

 

      Esan dezake norbaitek eskema horrek iraganerako balio duela, baina dagoeneko, gure gizartean hori gaindituta dagoela. Alegia, azken mendean, eta, bereziki, azken 50 urteetan, emakumeek lan produktibora eta arlo publikora jauzi egin dutela. Ezin da ukatu. Datuek ez ezik, geure bizipenek eta geure bizimoduek hala dela frogatzen digute. Baina, era berean, lan erreproduktibo eta eremu pribatu irabazpen material zein sozialik gabeak emakumezkoen esku segitzen du. Ikusi besterik ez dago haur zaintzarako edo bestelako senideak artatzeko hartzen diren eszedentzien proportzioa: alaba eta semeak zaintzeko eszedentzia hartu zutenen % 95,3 emakumezkoak izan ziren 2014an Araba, Bizkai eta Gipuzkoan; senitartekoak zaintzeko hartu zutenen % 82,2. Era berean, ikusi besterik ez dago etxeko lanei emakumeek eta gizonezkoek eskaintzen dieten denboraren banaketa: Araba, Bizkai eta Gipuzkoako emakumeen batez bestekoak hiru ordu eta 8 minutu ematen zituen egun bakoitzeko zeregin horietan 2013an eta ordubete eta 37 minutu gizonen batez bestekoak. Nafarroan, Nafarroa Beherean, Lapurdin eta Zuberoan joera bestelakoa denik pentsatzeko arrazoirik batere ez dago. Honetan nazioa gara.

      Beraz, azken hamarkadetako gizarte aldaketa handiak lan produktiborako eta eremu publikorako atea ireki die andrazkoei, baina, era berean, ez ditu lan erreproduktibotik eta eremu pribatutik atera. Kasurik gehienetan arlo erreproduktibo eta produktiboko lanen uztartze zail batean jarri ditu andrazkoak. Beste hainbatetan etxeko lanaren parte bat kanpoan kontratatzea izan da irtenbidea, ia beti beste emakume bat, inongo beste lan arlotan onargaitzak diren baldintzetan, azken buruan, prekarietatea indartuz eta haren feminizazioa sakonduz.

      Beste era batera esanda, oraindik urrun dago arloetako bakoitzean emakumezkoen eta gizonezkoen arteko oreka, hain justu, naturalizazioak indartsu segitzen duelako: emakumezkoen hautemate sozial zein indibidualean txertatuta dagoelako goxotasuna, hauskortasuna, emozionalitatea, edo neurritsu zein zalantzatsu izatea, gure hezurdura emozionalean inskribatuta, eta, ondorioz, jokabideetan islatuta. Horrenbestez, ustezko gaitasun horien araberako rol eta funtzio sozialak jokatzen segitzen dugulako. Are, badugu susmoa azken urteetan naturalizazioaren berrindartze bat ari dela gertatzen, esaterako, amatasunaren goresmenaren bueltan ardaztuta, zeinak diskurtso biologiko eta psikologikoen bidez naturalizatu egin duen emakumezkoen zaintza lanerako prestutasuna.

      Jakina, bere hutsean, zaintza lanerako joera eta dedikazioak ez luke behar ezer txarrik, baldin eta norberaren gogo eta hautua bada jarduera horiek bizi ardatzean jartzea. Kontua da, sakoneko aldaketa gertatu ezean —lan produktiboari eta erreproduktiboari balio bera ematea, eremu publikoaren eta intimoaren arteko muga lausoa beste era batera irakurtzea...— hautu hori baliabide materialen zein gizarte prestigioaren irabazirako galga dela. Jule Goikoetxea, Nora Miralles, Estitxu Garai, Lore Etxeberria eta Zuriñe Rodriguezek osatutako ikerlari taldeak plazaratutako EAEko demokrazia patriarkala ikerketa mardulean ondorioztatzen denez, jaiotza bakoitzeko emakume batek bere irabazien % 4 galtzen du (eszedentzia, lanaldi partzial eta zaintzarako bestelako murrizketak tarteko); aldiz, gizonezkoak % 6 irabazi (lan jarduna areagotzea baita joera). Sorgin-gurpil bat.

      Zapalkuntza dinamika horrek, baina, ba ote du parekorik hizkuntz menderakuntzaren kasuan? Baiezkoan gaude. Autore batek baino gehiagok eta ikuspegi bat baino gehiagotik jasoa izan da euskararen historia soziala, erakusten duena nola konstante bat izan den euskarari gutxiesgarriak, eta, bereziki, desgaitzaileak diren ezaugarriak leporatzea. Alegia, konstante bat izan da euskararen mendekotasuna naturalizatzea. Halaber, une historiko bakoitzean eta egile bakoitzaren arabera ezaugarritze desgaitzaile horretarako erabili diren termino eta adibideak diferenteak izan badira ere, konstante bat izan da euskarari adierazpide basaz haragoko gaitasunik ukatzea. Ukatzea arrazoiketa eta pentsamendu konplexurako gaitasunik duela, mundu moderno, hiritar eta kulturako balio duela. Edo, beste era batera esanda, etxe zokotik (eremu pribatutik) haragoko mundurako (publikoaren eraikuntzarako). Hizkuntz azpiraketan gertatzen den naturalizazioak, gainera, badu partikularitate bat: hizkuntzari berari ezartzen zaion desgaitzeak hura erabiltzen duen pertsonarengan ere eragiten duela. Hau da, euskara darabilena egiten duela ezjakin, eta kulturarako eta mundu modernorako ezgai.

      Gerta liteke, honetan ere, hainbatek esatea horiek guztiak iraganeko kontuak eta dagoeneko gaindituak direla. Ikustea besterik ez dagoela euskara ofiziala dela —hots, botere sarean goiko erpinekoa— Euskal Herriko zati batean bederen. Baduela aintzat hartzen duen hezkuntza eta kultur sistema bat. Are, boterearen matazan aurrera egiteko baliabide ere badela hainbatetan. Eta, jakina, egitate ukaezinak daude horretan denean. Baina, era berean, lurraldearen beste zati batean erabat ukatua izaten segitzen du. Halaber, erabilera datuek, edota ofizialki aitortuak dituen eskubideak egikaritzeko behin eta berriro sortzen diren trabek, bestelako oihartzunak dakarzkigute oraindik. Ustez gainditua den naturalizazio logika hori oso bizirik dagoenaren seinale, gure ustez. Goazen hurbileko gertakari batzuen errepasoa egitera.

      Espainiako trantsizioa hasi berritan, 1976an, frankismo ondorengo lehen presidente izango zen Adolfo Suarezek adierazi zuen euskara ez zela gai fisika nuklearraz aritzeko. Desgaitzearen naturalizazio agerikoa. Segituan jaso zuen, ordea, erantzuna: Pedro Miguel Etxenike edota Jose Ramon Etxebarriaren heineko zientzialariek, erantzun ez ezik, frogatu zioten esan zuena hanka eta bururik gabeko disparatea zela. Anekdota horrez gaindi, balirudike garai hartan eta 60etako Euskal Pizkundeak ekarritako guztiaren ildotik —euskara batua, ikastolen mugimendua, UEU, literaturaren modernizatzea, euskarazko hedabide sistemaren abiatzea...— argi geratu zela euskara noranahikoa eta edozertarakoa dela. Ubera berekoak dira arestian aipaturiko ofizialtasuna, administrazioaren parte den hizkuntza egitea...

      Baina zer diren gauzak... 40 urteren ostean eta urrats horiek denak egin arren, gaur da eguna oraindik dikotomia moduan eta hizkuntzari lotutako arazo sozial baten formulazio gisa erabiltzen duguna honako falazia: “Zer duzu nahiago, mediku ona ala mediku euskalduna?”. Hau da, mediku on izateak euskaldun izatearen aukera kanpo utziko balu bezala, eta, kontrako noranzkoan, mediku euskaldun izateak taxuzko profesional izatea. Laburbilduz, mediku ona eta euskalduna bateraezinak balira bezala. Gizartean erabat txertatutako ustea, hainbat boteretatik hauspotzen dena. Eta, oinarrian zein sakonean, hizkuntza —eta bidenabar hizkuntza horren hiztuna— desgaitzen duen naturalizazioa: euskara muga da zientzia, ezagutza, jakintza, modernitate zein pentsamendu konplexutasunari heltzeko.

      Beste adibide bat. Azken urteetan hezkuntza sistemen bikaintasuna ebaluatzeko indize nagusi bihurtu den PISA txostenaren azken neurketa argitaratuan, 2015ean, Araba, Bizkai eta Gipuzkoako ikasleek emaitza kaskarrak atera zituztela eta, honako iritzi artikulua argitaratu zen Vocento taldeko El Correo eta El Diario Vasco egunkarietako oheburuko zutabegile baten eskutik: “El segundo aspecto que explica el desastre de la evaluación es propio y se refiere al asunto del idioma. Creo que hemos confundido los términos. El respeto al euskera es sagrado y su defensa, inexcusable. En eso estoy de acuerdo. Pero exageramos su ámbito de aplicación. ¿Tiene sentido explicar y aprender en euskera la física cuántica, la biología molecular o el márketing avanzado —por decir algo— cuando la inmensa mayoría de la producción científica mundial de esas materias se realiza en inglés y cuando es evidente que quien quiera dedicarse profesionalmente a ellas deberá expresarse perfectamente en inglés?”. Aurrekoaren ildo bertsuko naturalizazioa berriro ere, euskararen alde dugu guztia, baina txokorako denean. Ez du balio mundurako. Esan beharrik ez dago, ingelesarenak haientzako ere berdin-berdin balio dezakeen arren, gaztelerarekin eta frantsesarekin ez dela halako gogoetarik egiten eta, are gutxiago, proposamenik zabaltzen.

      Arestian aipatu ditugun horiek mendeetan luzatutako naturalizazio ardatz baten azken adierazpenak lirateke. Baina, bada, orobat, azken boladan zabaltzen sumatu dugun beste naturalizazio ildo bat, eta, gainera, euskaltzaleen komunitatetik beretik sortua: dioena euskararen erabileraren datu kaskarren oinarrian hizkuntzaren beraren plastizitaterik eza dagoela. Alegia, euskarak ez diela balio gaur egungo gazte gehienei haien komunikazio premiak eta identitatea linguistikoki osatzekoak asetzeko. Bistakoa da euskararen erabilerarekin arazoa dugula oraindik, neurri handi batean gazteei lotuta. Horren kausaren naturalizazioa da, ordea, kezkatzen gaituena: euskarari berari leporatzea desgaitasuna, XXI. mendeko gazteak asetzeko adinako plastizitaterik ez izatea, arazoa hizkuntzaren berezkotasunean balego bezala. Ikuspegi horrekin ez da kontuan hartzen hizkuntzak ekintza sozialak direla, eta haien plastizitatea —erabilgarritasunerako gainerako baldintzak bezala— elkarrekintza sozialean, eta, beraz, botere jokoan eratzen dela. Hau da, plastizitaterik ezaren sentipena erabat lotuta dagoela prestigio ezarekin, zapalkuntzarekin. Uste dugu gai hau lantzerakoan arreta handiz jokatu behar dugula konplexutik egindako naturalizazioan ez amiltzeko.

      Nolanahi dela, bada bereziki azpimarratzekoa iruditzen zaigun zerbait naturalizazioaren auzi honetan: emakume zein euskaldun izatea desgaitzeko erabiltzen den logika berbera dela. Hau da, emakumea, feminitatea, ezaugarritzeko erabiltzen diren nolakotasunak eta euskara —eta, ondorioz, euskara darabilena— gutxiestekoak berdinak direla: emozio, irrazionalitate, edertasun, ahultasun, intuizio, limurtze, xamurtasunarekin lotuak. Gaur egun, inork ez baitu esango euskararen kontra dagoenik, baina ezaugarritze horren ondorioz, etxetik, txokotik, intimitatetik haragoko tresna izatea eragozten zaio behin eta berriz. Hots, eremu pribatura katigatzen da, baliabide materialen zein prestigio sozialaren irabazien aukeretatik baztertuz. Naturaren eremukoa da, emakumea bezala. Objektua. Natura/kultura ideia dikotomiko horren bidez, azken buruan, guztiaren neurri eta erabakitzaile izateko zilegitasuna duten subjektu ustez unibertsalak sortzen dira, objektualizatutako bestea zaindu, babestu eta kontrolatzeko zeregina dutenak; edo, beste era batera esanda, mendean izatekoa. Gizona da unibertsal hori sexu-genero sistemari dagokionez. Gaztelera eta frantsesa —eta haien botere sistemak— dira euskarari dagokionez.

      Behin hona iritsirik, zilegi zaigu planteatzea, mekanismo hauen guztien bidez emakumea egin egiten bada, eta bestetasunean, subalternitatean gorpuzten bada, euskalduna ere egin egiten ote den, eta bereziki bestetasun horretan, subalternitatean gorpuzten ote den.

      Geure bizipenek baietz esaten digute. Adibidez, geure biografian dago eremu nahiko euskaldunekoak izan arren, ikastolako eta familia oso euskaltzaleetako alabak —hau da, diskurtsiboki oso kontziente eta kontzientziadunak— nerabezarora iristean ohartzea euskaraz aritzeak puntuak kentzen zizkigula zirkuitu sozialean. Euskaraz ari ginenean edo gazteleraz ari ginenean besteek gugan ikusten zutena —eta, finean, baita geuk ere— oso diferentea zela, euskaraz aritzeak une horretako balioztatze sozialerako galga zitzaizkigun ezaugarriak eransten zizkigula, hala nola, antimodernitatea, baserri giroa, ezjakintasuna, antigoalekoarekin lotura... Geure gorpuztasunean, geure buruaren hautematean, eragiteraino: esaterako, gaztelera gorputz jarrera tenteago, keinuera lotsagabeago, eta, azken batean, boteretsuago sentitzeko bide zitzaigun. Praktikan, boteretsuago izateko.

      Honi buruz ere esan dezake norbaitek horiek ere iraganeko kontuak direla. Esaterako, azken hamarkadetan joera berritzaileenen iturri izan dela euskarazko musikagintza baita inguruko eszenekin alderatuta ere. Ramon Saizarbitoria idazlearen aspaldiko proposamena aintzat harturik, aspaldi jantzi zuela gorbata euskarak, hiritartu dela, sare sozialetan dabilela, Wikipedian txapeldunetan punta-puntakoa dela, Oscarretarako lehian izan dela, orotariko egin zaigula... Baina, oraindik ere, ETBko Vaya Semanita-ko esketx ezagun batean animalien orroekin parekatzen da euskara, eta, horrenbestez, ez baserri (basa) giroarekin euskal hiztuna, baizik eta zuzenki animaliarekin. Edota Araba, Bizkai eta Gipuzkoako euskal irrati-telebista publikoarekin segituz, adierazgarria da gaztelerazko katerako eta euskarazko katerako egiten den edukien banaketa: euskarazkoan askoz ere gehiago dira arestian aipatutako baserri giro eta iragan kutsuarekin lotzen direnak, behin eta berriro ematen dituzten rantxera saioak barne; hartzaile den euskaldunaz egiten den marrazkiaren seinale. Edota euskararen gainean ekoitzi ohi den iruditeria bera: txantxangorria, zaindu beharrekoa eta txikia, etxe ondokoa, ibilbide laburrekoa... nondik begiratuta bertute izan daitekeen txikitasunaren azpimarra esajeratua, txikigarria gertatzeraino.

      Ildo beretik, baina beste arlo batean, azpimarratzekoa da euskalduntasuna nola adierazten den erabat zilegi eta bermatuak ez diren guneetan. Adibidez, euskaldunak nola ekiten dion euskaraz egiteari parean duena erabat euskalduna ote den ez dakien egoera gehienetan: lotsati, ahots apalez, barka eskeko gorpuztasunez, molestatzeko beldurrez. Berdin taberna batean, bulego batean, edo medikuaren kontsultan. Edo pertsona beraren baitan zer ahots eta gorpuztasun diferenteak hartzen diren euskaraz edo gazteleraz egitean, batik bat, jendaurrean... Euskaldun egitearen —kasu honetan desegitearen bidez— muturreko adibide bat da Ainize Madariaga soziolinguistak Komunitatea hats-bahiturik. Hiztunaren trauma: diagnosia eta paliatiboak liburuan deskribatzen duena: egun 45 urteren bueltan den pertsona, Zuberoakoa, jatorriz euskalduna, baina 5 urterekin eskola bitarteko zela euskaraz egitea guztiz debekatu ziotena. Bi urteko mututasuna eta bizi osorako arazo komunikatiboak eragin dizkion gertakaria, berrikitan, psikoterapiaren bidez argitu ahal izan duenez.

      Nolanahi dela, euskalduntasuna bestetasunean egiteko moldeak sakonduko ditugu aurrerago, besteak beste, hizkuntzaren eta generoaren arteko lotura aztertzean edota inposizioaren gezurraz aritzean.

      Gaude, Simone de Beauvoirren Bigarren sexua saiakerako pasarte honek balio duela dinamika hori guztia laburbiltzeko: “Heziketa eta kultura ukatu behar dizkio, banako gisa garatzen lagunduko liokeen guztia debekatu, jantzi deserosoak inposatu, dieta ahulgarri bat egitera bultzatu. Burgesiak zorrotz bete zuen programa hori; emakumeak sukaldearen mende zeuden, etxearen mende, eta arretaz zaintzen ziren haien ohiturak; gatibu zeuzkaten bizimodu jakin baten errituetan, eta bizimodu horrek trabatu egiten zuen independentziarako zernahi saio. Ordainetan, ohoratu egiten zituzten, kortesiarik finenez inguratu. ‘Emakume ezkondua esklabo bat da, bere tronuan jartzen jakin behar dena’, dio Balzacek”.

 

 

Jendartearen, hizkuntzaren
eta generoaren arteko mataza

 

      Euskararen eta feminismoaren arteko loturak aletzen hasteko, interesgarria izan liteke hizkuntzaren, jendartearen eta generoaren artean dagoen harreman sistema nolakoa den ikusten saiatzea. Jendartearen, sexu-genero sistemaren eta hizkuntzaren arteko harremana soziolinguistikak eta antropologia linguistikoak aspalditik ikertu dute, eta baita teoria eta ikasketa feministek ere. Pentsatzen jartzen bagara, hizkuntza, jendartea eta generoa hertsiki lotuta daudela esatea ez zaigu arrotz; aldez edo moldez, elkarren arteko harremanean eta elkarren arteko elkarrekintzan eraikitzen direla ohartu gaitezke, geure hizkuntz eta genero praktikei pixka batean erreparatzen badiegu. Nola eta zertaz eta non hitz egiten dugun emakumeok eta gizonok, hein batean, desberdina dela bistako samarra da, ezta? Horregatik esaten dugu hirurak modu konplexuan katramilatutako matazan daudela. Hirurak dira bata bestearen eragile eta eraikitzaile, eta bata bestearen emaitza. Beraz, “hizkuntza eta jendartea” idatzi beharrean, “hizkuntza jendartean” eta “jendartea hizkuntzan” idatzi beharko genuke, eta berdin, “jendartea eta generoa” ordez, “jendartea generoan” eta “generoa jendartean”, eta “generoa eta hizkuntza” ordez, “generoa hizkuntzan” eta “hizkuntza generoan”, eta segi malabareak egiten hiru kontzeptu horiekin, “hizkuntzan, generoan eta jendartean hizkuntza, generoa eta jendartea” lelora iritsi arte, eta...

      Izan ere, ez dago hizkuntza gabeko eta sexu-genero sistemarik gabeko jendarterik. Jendartea hizkuntzarik gabe izan daitekeen ez dakigu, generorik gabeko jendarterik baden edo izan daitekeen ez dakigun bezala. Ez dugu horrelakorik ezagutzen, behintzat. Kontrakoa, geure jendartearen ezaugarri eta baldintzatzaile nagusietako bat —nagusiena ez bada— gizon eta emakume bereizten dituen sexu-genero sistema binarioa da.

      Hizkuntzari jendartetik begiratzen diogunean, jendartean duen funtzioaz eta lekuaz galdetzen dugunean, hizkuntza eta jendartearen arteko lotura joan-etorrikoa eta erabatekoa dela ikusiko dugu. Hizkuntza fenomeno, baldintza, egitura eta gertaera sozialekin harremanetan dago; are, horien guztien eragile, eraikitzaile eta haien objektu da aldi berean. Hizkuntzarekin jendartea eraikitzen da, hizkuntza jendartea eraikitzeko baliabide sozial bat da. Eta, aldi berean, jendartearen dinamikek, balioek eta egiturek ekintza linguistikoa baldintzatzen dute.

      Zein hizkuntzatan, nork, norekin, non, noiz eta zertarako egin erabakitzea sozialki baldintzatua dagoen “hautua” da. Izan ere, jendarteak, batetik, hizkuntza batera bultzatzen gaitu eta beste batetik egozten, edo bi hizkuntzaren arteko harreman asimetrikoan, diglosikoan, bizitzera; ez bakarrik bultzatzen gaitu egoera soziolinguistikoak bere hertsian —hau da, hizkuntza baten ezagutzak, erabilerak, zabalkundeak eta estatusak—, baita jendartearen beraren egiturak, ideologiak, botere harremanek, genero harremanek, praktikek eta ekiteko moduek ere. Horrenbestez, hitz egitea bera —hizkuntz praktika, ekintza linguistikoa— testuinguru sozial horren ondorio da. Alegia, hizkuntza eta hizkuntz praktikak jendartearen ispilu dira. Horregatik, hizkuntza aztertuz, jendartearen berri jasotzen dugu. Jendartearen egitura, arau, iruditeria, ideologia eta praktikei erreparatzen diegun aldiro hizkuntza bidera agertzen zaigu. Eta, aitzitik, jendarte edo komunitate baten eraikuntza prozesuan hizkuntzak berebiziko garrantzia du, komunitate horren balio, arau, egitura, iruditeria eta ideologia eraikitzen, eragiten, erreproduzitzen eta eraldatzen dituen baliabide bat delako.

      Eta, are, geruza bat gehiago dago, zeren harremana ez baita mugatzen jendarte praktikak eta hizkuntz praktikak eraikitzera, elkar baldintzatzera eta erreproduzitzera. Hizkuntza sinbolo bat ere bada, identitateari hertsiki lotua —gauza jakina da hizkuntza dela identitate pertsonal eta taldetasun zentzu emaile, ez bakarra, baina bai nagusienetako bat— eta gainontzeko identitate, pentsaera eta praktiken eragile ere bada. Hau da, hizkuntzaren gaineko uste eta iruditeriak ez diote soilik hizkuntzari eragiten; hizkuntzaz uste dugun hori bera uste dugu hiztunez eta hiztun komunitateaz, eta baita jendarteaz ere.

      Deborah Cameron linguista feministak erabiltzen duen hizkuntz ideologia kontzeptua ezpal horri lotu dakioke. Eta zera dio: hizkuntza ez da komunikazio tresna hutsa, ezta ere diskurtso edo ideologiak eraiki eta zabaltzeko tresna hutsa bakarrik. Baizik eta hizkuntzari berari buruzko irudikapenen kutxa da. Bestela esanda, hizkuntz ideologiak mundua ulertzeko modu jakinak sortzen dituela, hots, hizkuntza baten sorrerari buruzko irudikapen multzoak edo haren ezaugarriei buruzkoak mundu ikuskera zabalagoa baldintzatuko duela. Alde horretatik, nabarmentzekoa da hizkuntzaren irudikapenen bidez gauzatzen dela lan ideologikoa eta irudikapen horietako askoren oinarrian Cameronek diskurtso bikoitza izendatu duena dagoela: hau da, hizkuntza da hizkuntza beraren eta aldi berean beste zerbaiten ordezko sinbolikoa. Hizkuntzaren erabilera zuzenari buruzko adierazpenek adierazten dute hizkuntzan ordena jartzeko nahia, baina, beste maila batean, baita beste arlo batzuk kontrolatu eta antolatzeko modua ere. Hizkuntza ordenatzeak mundua ordenatzea esan nahiko luke. Euskararen auzira ekarrita, euskararen beraren ezaugarritzeak, eransten zaizkion tasunek eta keriek, hala nola funtzio komunikatibo batzuetarako erraztasun eta mugek, euskararen gaineko ideologia bat osatuko dute eta, horrenbestez, jendeok hizkuntza horrekin egiten ditugun edo ez ditugun praktiketan eragin. Eta praktika horiek pertsona, herritar eta hiritar gisa eraikiko gaituzte.

      Esate baterako, bidezidor bat hartuta, horren guztiaren adibide garbia izan daiteke azkenaldian berpiztu den euskara batuaren eta euskalkien arteko kontrakotasuna. Horren atzean zer hizkuntz ideologia dagoen galdetzea haizu da. Argiago esanda, euskararen gaineko zer irudikapen dago batuaren aurkako jarrera horretan? Zer da euskara, zertarako balio du, noraino iristeko? Eta ideologia horrek zer esaten digu hiztunez? Komunitate horretaz? Komunitate horren ideologiaz? Hizkuntza bizitzaren zein alde, funtzio eta eremutara irits daitekeela begitantzen da, bai pertsonalki bai sozialki bai politikoki bai geografikoki? Euskalkien defentsaren eta euskara estandarraren kontrako ekintza eta pentsamendu linguistiko horren hizkuntz ideologiak zein zume izan ditzake atzean? Euskara mugatua dela, ez-osoa eta ez-noranahikoa dela, eta horrenbestez, euskal hiztunari, euskal pertsonari esan dezagun, ez zaiola noranahiko eta eskubide guztiduna izatea opa; horretarako erdarak ditugula.

      Bide nagusira itzulita, esan dezagun arau sozialen bidez sozializatzen garela, bai genero batean edo bestean sartzeko, bai hizkuntza bat edo bestea erabiltzeko. Sozializatuak gara hizkuntzaren eta generoaren bidez, eta sozializatuak gara hizkuntza erabiltzeko (non, nola, norekin) eta generoa eraikitzeko (nori, zer, zertarako). Paradigma horretan, hizkuntz sistema eta sexu-genero sistema sozializazio prozesu dinamikoak dira, elkarreragileak, bizitza osoan dirautenak eta inguruneari lotuta daudenak. Eta sozializazio horretan, sexu-genero sistema ardatza den modu berean, hizkuntz praktika eta hizkuntz ideologia sozializaziorako ardatz dira. Bi hizkuntza dauden eremuetan bereziki, eta, gainera areago, egoera diglosikoa denean, gurean nola. Orduan, genero binariotasunaren eredu berean operatzen dute bi hizkuntzek, nagusi denak bestearen menderakuntza eta esplotazioa eraginez.

      Antropologia linguistikoa eta ikasketa feministak jendartearen ulerkera bertsuetara iritsi dira honezkero eta hori argi ikusten da generoaren ideiaren beraren garapenean eta praktikaren indar eraikitzailearen ideian. Genero kontzeptua garatuz eta aldatuz joan da azken hamarkadetan.

      Lehen aro batean, argitu zen emakume edo gizon izatea genero eraikuntza sozial bat dela eta generoa ikasketa prozesu bat, praktikaren bitartez eraikitzen dena. Bigarren aro batean, generoaren eraikuntza ez dela determinatua eta itxia ikusi da, hau da, sexu-genero sistema ez dela maskulinitate eta feminitate monolitikoen sistema binario hertsi eta mugigaitza. Eta, azken aldian, sexu biologikoa bera ere eraikia dela eta, sexua eta generoa eraikiak izate horretan, generoa ezabatu beharreko kategorizazio bat izatera ailegatu da, epistemologia berri baten bidea irekiz. Genero ideiaren garapen horrek pertsonari —eta kolektiboei— bere burua deseraikitzeko eta bere buruaren egile, eragile eta eraldatzaile izateko gaitasuna aitortzen dio eta errealitatea aldatzeko eragile izateko bidea irekitzen.

      Generoa eraikia dela eta eginean egiten dela dioen ideia erraz lotzen da antropologia linguistikoak ekarri duen beste ideia batekin: hizkuntz eta hiztun komunitateen oinarrian praktika komunitarioak daude, hau da, praktika-komunitatea kontzeptuak hobeto atzeman dezake errealitatean gertatzen dena eta gertatzen zaiguna. Esate batera, geure errealitatea da hiztun komunitate itxirik ez dugula osatzen, gehiago, agian, sare bat osatzen dugula eta, sare horretan, erabiltzen dugun hizkuntzak lotzen gaituela elkar. Gainera, euskal hiztun guztiak gara hizkuntza hegemoniko bateko hiztun ere, eta, beraz, beste hizkuntz praktika batzuk ere baditugu eta baita beste praktika-komunitate batzuk ere. Hori batetik. Eta, bestetik, oso kontuan hartu behar den ideia hau: gaur egun, euskaran ardaztuta bizitzeko aukera kontzientea egiten duen hiztun elebidun horrek bizi du menderakuntza. Alegia, hiztun menderatua euskal hiztun oro izanik ere, praktikan, ez dira denak, hizkuntzaren praktika erdigunean jarri dutenak baizik. Gaur egun, hemen, hizkuntzagatiko pribilegioaren eta boterearen erdigunean erdaldun elebakarrak daude eta, horiekin batera, baita euskaldun izan baina erdaraz bizi direnak. Eta ez, erdaldun ere izanagatik euskaraz bizi nahi dutenak. Praktika hori egikaritzen denean gertatzen da hizkuntzaren eta hiztunaren menderakuntza eta pizten gatazka, eskubide linguistikoen eta sozialen ukazioa eta demokraziaren urraketa. Alegia, emakume izateko genero aginduak dioenaren bestelako praktika bat egiten denean menderakuntza eta gatazka azaleratzen diren modu berean. Praktika ez-hegemoniko eta arautuan agertzen eta egiten dira euskalduna eta emakumea. Praktika inpugnatzaile hori kolektiboa ere bada, eta izatea komeni da gainera, zeren praktika-komunitatea elkarrenganako engaiamendu baten inguruan biltzen den jendeak osatzen baitu, eta egiteko moduak, hitz egiteko moduak, sinesmenak, balioak, botere harremanak —finean, praktikak berak— sortu eta egikaritzen dute praktika-komunitatea, elkarrenganako engaiamendu horren bitartez. Hau da, hiztun komunitatea eta feminismoa nola definitzen ditugun baino garrantzitsuago dela zer egiten dugun elkarrekin, euskal hiztunek elkarren artean eta emakumeek elkarren artean. Eta baita elebakarrekin eta gizonekin batera; eta, geure tesira etorrita, baita euskal hiztunok eta emakumeok elkarrekin egiten duguna.

      Gurean, euskara eta generoa dira identitate emaile nagusietako bi, bai guretzat behintzat: gure esperientzia indibidual eta kolektiboak hala esaten digu —erresistentzia historia guztiak—, jendartean leku batean edo bestean kokarazten gaituzten bi tasun direlako, hau da, boterearen birbanaketa baldintzatzen duten bi ezaugarri, bigarren mailakoak izatera eramaten gaituzten bi kategoria. Hizkuntza aztertzera joan, eta generoarekin egiten da topo. Hau da, hizkuntz praktikak genero ikuspegitik aztertzen baditugu, jendartean generoa nola antolatuta dagoen ikusiko dugu. Eta beste norabidean ere bai: generoa nola dagoen aztertzen badugu hizkuntza ere nola dagoen erakutsiko digu.

      Ez da kasualitatea gaur egungo gure argazkia: euskara eta emakumea hainbat geruzatan eta modutan lotuta daude. Lotura hori aztertzeko gai bagara, agian, korapiloak askatzen jarraitzeko bide berriak irekitzeko gai izango gara. Eta, gainera, bide horretan, agian, korapilo bakar baina aho bikoa den horretan, emaitza bikoitza lor dezakegu: hizkuntzen arteko berdintasuna edo euskararen hegemonia, batetik, eta, bestetik, generoen arteko berdintasuna edo jendarte feminista bat.

 

 

Euskararen feminizazioa

 

      Hizkuntzaren, jendartearen eta generoaren arteko elkarreragina toki guztietan gertatzen dela esan dugu, baina bereziki ikusgarria eta atzemangarria da bi hizkuntza baino gehiago dauden jendarteetan eta hizkuntza horietako bat minorizatua denean, alegia, diglosia egoeretan. Horixe da gure kasua. Lotura konplexua eta estua da emakumearen eta hizkuntza minorizatuaren artean, naturalizazio mekanismoagatik ez ezik, baita beste hainbat elkarreraginen ondorioz ere, hizkuntza eta sexu-genero sistema gurean ere lotuta baitaude.

      Gurera etorrita, hizkuntza-generoa binomioak euskara eta emakumea loturan hartzen du gorputz bereziki. Horren lehen arrasto adierazgarria euskarak bizi duen feminizazioa da. Laburrean esanda, euskara, neurri handi batean, emakumeen ardura dela. Ez da harritzekoa, naturalizazioak euskararen eta emakumeen gainean eragiten duen indarkeria sinbolikoaren ondorioa besterik ezin da izan. Horrenbestez, esan dezakegu, emakumea eta euskara gurutzatzen direnean, prozesu segregatzaile oso nabarmen bat gertatzen dela: feminizazioa.

      1995ean dagoeneko, Kike Amonarrizek euskararen feminizazio bat gertatzen ari zela ohartarazi zuen eta euskararen erabileran emakumeen aldeko diferentziak nabarmentzen ari zirela, bereziki haurren eta gazteen artean. Eta gaur egun ere joera horrek indarrean jarraitzen du. Ikustea baino ez dago, esate batera, Euskaraldia ekimenean —2018an— parte hartu zutenen bi heren emakumezkoak izan zirela; edota Eustat erakundearen azken inkestak dioenez —2016koak— euskararen aldeko jarreran neskak zortzi puntu goiti daudela mutilekin alderatuta; edota, adin tarte guztietan, helduenetan kenduta —aurrerago ikusiko dugu honen zergatia—, emakumeek euskara gehiago erabiltzen dutela ondorioztatu dute Soziolinguistika Klusterraren azken kale-neurketek —hauek ere 2016an jasoak—. Errealitatea egoskorra izan, eta horregatik galderen pertinentzia: zergatik hitz egiten dute euskaraz emakumeek gizonezkoek baino gehiago? Zergatik dago emakume gehiago euskaltegietan ikasten? Euskalgintzako langile gehienak zergatik dira emakumezkoak? Zer dago horren atzean?

      Hipotesiak ugariak izan daitezke, baina lehen kolpean aurrera daitekeena da euskararen eta bere defentsaren feminizazioa gertatzen ari dela eta hori gertatzen dela subordinazioak feminizazioa dakarrelako eta feminizazioak subordinazioa. Lotura zuzena dago bi faktore horien artean geure jendarteko eremu askotan ikus daitekeenez, konstatazio bat baita eremu bat feminizatzen denean —demagun, hezkuntzan edo medikuntzan emakumeak sartu eta gehiengo izaten eta agintea hartzen hasten direnean—, eremu horri prestigioa eta autoritatea ukatzen hasten zaiola, dagoeneko ez dira gizonek gidatzen zituztenean bezain garrantzitsu eta prestigiotsu izango eta subordinazio zantzuak agertzen hasiko dira. Euskararekin berdintsu gerta daiteke. Sexu-genero sistemak emakumeoi esleitzen dizkigun zaintzarako eta arauko izateko aginduak euskararen hautuan eta euskararekiko atxikimenduan eragina izan dezakeela pentsatzera garamatza. Beraz, subordinazioak eta feminizazioak pertsonen, funtzioen eta espazioen segregazioaz eta zonifikazioaz hitz egiten digu, aurrerago ikusiko dugunez.

      Horrek denak, euskararen eta bere defentsaren feminizazioak, desorekaz hitz egiten digu. Generoari dagokionez, desorekaz beteriko jendartea da geurea, eta baita euskararen eremuari dagokionez ere. Beraz, hizkuntzaren, jendartearen eta generoaren arteko harreman konplexu horretan, euskara eta emakumea dira elkar lotzen direnak nagusiki. Agian, galde liteke gizonentzat euskararen alde egitea desboteretze ariketa bat ote den. Eta, hala balitz, euskaraz arduratzeak eragin liezaiokeen desboteretze ariketa hori leku egoki bat izan ote litekeen maskulinitate hegemonikoa deseraiki eta beste boteretze kolektibo bat eraikitzeko.

      Izan ere, hizkuntzaren hautuan ez da soilik hautu hori jokoan dagoena; hizkuntza baten edo bestearen hautuan boterea, estatusa eta prestigioa jartzen dira jokoan; edo, bestela esanda, botererik ezari, prestigiorik ezari eta estatusik ezari aurre egiteko mekanismoak jartzen dira martxan hizkuntz hautua egiterakoan ere, bai genero boteredunetik edo genero ez-boteredunetik abiatzen garenean, eta baita hizkuntza hegemonikotik edo hizkuntza minorizatutik abiatzen garenean ere.

      Euskararen hautua, gizonezko izan edo emakumezko izan, desberdina dela ikusten hasiak gara. Hau da, arrazoi desberdinak egon daitezkeela hautu horren atzean eta hautu horrek inplikazio desberdinak izan ditzakeela. Argiago esanda, hizkuntz hautuan, sexu-genero sistemari lotutako desberdinkeria eta desorekek eragina dutela.

      Abia gaitezen hizkuntza generoaren fokupean jarri eta oinarrizko arkeologia pittin bat egiten. Kultura askotan uste zabaldua izan da eta izaten jarraitzen du emakumeok eta gizonek desberdin hitz egiten dugula. Gurean ere bai. Alde batetik, kantitatean bereizten omen gara: emakumeok askoz gehiago hitz egiten omen dugu, hitzontzitzat hartzeraino. Eta, bestaldetik, kalitatean: gizonek eremu publikoan hitz egiteko erraztasun handiagoa dutela berez barneratuta dugun kontua da, eta, baita kontrakoa ere, hau da, emakumeok nahasi hitz egiten omen dugula eta ez zaigula ulertzen bereziki jendearen aurrean hitz egiten dugunean. Ulertzera ematen da gizonek eta emakumeek dituzten berezko ezaugarrien ondorio dela hizkuntzarekiko harreman desberdin hori, eta harreman horrek, jakina, baldintzatu egiten duela hitzaren jabetza batzuena edo besteena izatea. Herri kulturan ere honen guztiaren arrastoa ikus liteke esaera zahar, ipuin eta alegorietan, emakumea eta hitz egitearen ekintzaz edo gizona eta hitzaren jabe izateaz zer esaten den begiratzen badugu. Esate batera, Gotzon Garateren Atsotitzak bilduma gainbegiratzea nahiko da emakumeek hobe dugula isilik egon erakusten eta irakasten diguten esaera zaharrak topatzeko. Hemen, lagin bat: “Andre barritsuek, sarri baztarrak loi”, “Emakumeak mingañen indarra”, “Neskeak hiru hitz egunean, ta biak bere kaltean”.

      Inork entzunak ez izanagatik, ziur ez zaiola doinua arrotz egiten. Ezta, ziurrenera, “Euskalduna hitzekoa”, “Hitzaren jabe izan behar da” eta “Hitza da gizona” tradizioan txertatuta ditugun esamoldeak ere. Izan ere, euskal tradizioan hitzak garrantzi handia du. Hitzekoa izatea den eta gauza handienetako bat da, eta beti gizonekin lotzen den ezaugarria. Are, hitzak gizontasunaren neurria ematen du: gizona gizon izango bada, gizon portatuko bada, emandako hitza bete behar du —bide batez, gizon portatzea zintzotasunaren, leialtasunaren eta sinesgarritasunaren adierazpen nagusia bada, zer ote da emakume portatzea?—. “Hitza da gizona” esamoldeak argiago ezin esan dezake.

      Halere, gizon/emakume, hitza/hitzontzikeria eta publiko/pribatu desberdinkeriaren kategoria binario horiek, gaur-gaurkoz, hitzari lotuta ere erraz atzeman daitezke. Sarri errepikatu izan den eta errepikatzen den adibide bat jartzearren: guraso elkarte asko eta askotan amak nagusi izanagatik —sexu-genero sistemaren beste keria bat—, demagun, agintaritza publiko batekin bilera batera joan behar denean, aita batek hartzea bozeramaile lana, hain justu “hitz egiten dakiela” aitortzen zaiolako, amei ez bezala. Jakin badakigu geure hitzak edo gizonezko batenak autoritate eta sinesgarritasun desberdina dutela leku askotan oraindik ere.

      Esan beharrik ez dago, jakina, emakumeek ez dutela berez gizonezkoek baino gehiago hitz egiten, besterik da zertara eta zertarako sozializatzen den bakoitza eta zer espero den genero bakoitzak egin dezan hitz egitearen ekintzari dagokionez. Dale Spender idazle eta feministak, esate batera, sexu-genero sisteman eta botere harremanen sarean kokatzen du bereizketa hori eta zera esaten du: Emakumeen jarduna edo hitzontzikeria ez dela gizonekiko alderaketan neurtu, baizik eta isiltasunarekiko alderaketan, eta, beraz, emakume batek hitz egin dezakeen gutxia ere beti izango dela gehiegi. Aipagarria da, emakumeak beti “-egi” izate hori, feminismoak aspaldi atzemana duena. Menderakuntzaren ezaugarri eta tresnetako bat, hain zuzen, inoiz neurria ez ematean datza: beti argalegi edo gizenegi, politegi edo itsusiegi, mojegi edo putegi, ergelegi edo argiegi... “Feminitatearen -egiak”, Irene Arraratsek idatzi bezala, Virginie Despentesen King Kong teoria liburuaren hitzaurrean.

      Emakumeei egozten zaigun hau guztia hizkuntza txiki, azpiratu eta minorizatuei ere —hizkuntza indigena, dialecto, langue régionale, patois... deitzen zaienei— egozten zaie. Naturalizazioari lotuta, arestian aitatu dugunez, ideia eta pentsamendu jasoak argi arrazoitu eta azaltzeko gai ez izatea berezko ezaugarri dutela sinetsarazten da —euskarak ez zuela kontzeptu abstrakturik esateko balio, aspaldi, baina entzuna dugu—, eta, bestetik, hizkuntza minorizatu horietan entzuten den gutxia nahikoa eta gehiegi da oraindik ere askorentzat. Baina ez da kantitate kontua soilik: emakumeek zenbat hitz egiten duten baino “molestagarriagoa” zertaz eta non hitz egiten duten dela esan dezakegun modu berean, esan dezakegu euskarari ere berdin gertatzen zaiola: ez dela bakarrik zenbat hitz egiten den, baizik zer esateko eta non. Hau da, hizkuntza hegemonikoaren eta genero hegemonikoaren posizioa zalantzan jartzen dituzten hizkuntzak, hitzak, eta genero sistema apurtzen duten kategoriak edo izateko moduak dira arazo. Hor sortzen da gatazka. Esate baterako: EHUko Medikuntza graduko aurtengo ekitaldian ikasleen ordezkariak tokatzen ez zitzaion hizkuntzan (euskaraz), lekuan (mikrofono aurrean), denboran (zegokion baino hitzaldi luzeagoa eginez), tonuan (interpelazio zuzena eginez euskararen eta emakumeen kontrako erasoei eta erasotzaileei) eta gorputzean (emakume gorputz ahaldundu batetik).

      Zenbat, zertaz eta non hitz egiten denaren arabera gatazka sor litekeela argi samar ikusten da azken urteetan egin diren hainbat ekimen ahalduntzailetan. Bi aipatze aldera: Lutxo Egiaren Transitoak: bi-lingual ekimena eta Euskaraldia. Lutxo Egia idazleak, 2015eko ekain eta uztailean, 31 egunez, Bilbon, hizkuntza hegemonikoa —gaztelera— “ahaztu” eta erabiltzeari uko egin zion ekintza performatibo artistiko baten baitan. Praktika subertsibo bat egin zuen Egiak, eta horrekin hizkuntzen eta hizkuntz identitateen gatazka azalera ekarri. Egiak berak honela azaldu zuen: “Identitateen auzia udako bero-sapa legezkoa da: ikusi ez, baina nabaritu egiten duzu ezinbestean. Hizkuntz identitateak daude bulkada horretan, ziurrenik. Abiapuntua ustez sinplea zen: erdalduna euskaldunak asmatutako kategoria da. Euskaldunik gabe, ez dago erdaldunik. Baina erdalduna eroso bizi da, 24 orduz erdaraz, eta euskalduna, aldiz, itota, penetan, ezinean”. Hiru urte geroago etorri zen Euskaraldiak 270.000 lagun jarri zituen euskaraz hitz egiten 24 orduz 11 egunez —esan dugunez, bi heren emakumeak—. Hizkuntza praktikara eta ekintzara modu kolektiboan ekarri zuen Euskaraldiak, praktika-komunitate edo sare bat eraiki eta gauzatzeko asmoz, eta euskal hiztuna euskal hiztun izatera daraman praktikan ahalduntzeko helburuz.

      Azken finean, hizkuntza subordinatuaren bidez nor izateko ekimenak dira biak, eskubideen, estatusaren eta prestigioaren jokoa hankaz goratzen dutenak. Bi ekimenek feminismotik asko dutela uste dugu, bai eraikitze-deseraikitze ideiatik, eta baita ekintzan berean egiten garela euskaldun ohartarazteko ere; hots, elkarrenganako engaiamenduak egiten gaituela, eta ahalduntze sozial eta kolektiboa praktikan jartzeak. Hau da, gizabanako bezala eta kolektibo edo sare bezala egiten duguna garela eta egiten dugunak egiten gaituela. Xehetasun garrantzitsu bat bi ekimen horietan zera da: interpelazioa egiten zaiola ez-euskaldunari —feminismoak egin ohi duen bezala—, interpelazioa kolaboratibo edo “atsegin” bat bada ere. Interpelazioa maila eta eremu gehiagotara eraman beharko genukeela uste dugu, feminismoak egiten duen bezala. Beste leku batera, beste gorpuztasun batera, beste ahots batera eta beste ekintza modu batera eramango gaituzten ekimenak behar ditugu.

      Honek guztiak ez digu, halere, ahantzarazi behar, genero eta hizkuntz berdintasuna aldarri praktikoak adina politikoak direla eta egitura, ideologia, lege babesa eta ekimen politikoak —estatu politikak— behar dituztela eta zor zaiela baldin eta berdintasuna eta justizia soziala iritsiko baditugu eta demokrazia maila hobetuko badugu. Hain zuzen, demokrazia demokratikoago egiteko bi bide albora ezinezkoak dira euskararen eta generoaren berdintasuna, liburuaren bigarren zatian ikusiko dugunez.

 

 

      EUSKARAK EMAKUMEAK
      GEHIAGO ITSUSTEN DITUENEAN

 

      Euskal Herrian, 50-60ko hamarkadetan, landagune euskaldunetako emakume euskaldun askok, eremu publikora irteterakoan —berea ez zen eta arrotz zitzaien lekua—, generoagatiko botererik ezaren hutsunea berdintzeko, hizkuntza hegemoniko eta boteredunaren estatusa “jantzi” beharra izan zuten. Baserritik herrira jaisteko, herri ingurura iristerakoan abarka lokaztuak erantzi eta sastraka artean ezkutatu eta zapata garbiak janzten zituzten bezala janzten zuten gaztelera edo frantsesa. Konpentsazio ariketa bat gertatzen da hor; izan ere, hizkuntza batean edo bestean aritzeak estatus bat ematen dizu, eta estatus hori prestigio joko bat da, botere errealik ez duzunean. Ingurunera moldatzea eta onartua izatea da estatusaren jokoaren helburua, ez boterea lortzea; boterea urrunegi geratzen da, boterea, kasu honetan, hizkuntza hegemonikoak baino ezin du eman. Bada fenomeno horren beste aldaera aipagarri bat, geure guraso eta amona-aitonen familietan ezagutu duguna: arreba-anaien artean, emakumeek euskara galtzea eta gizonezkoek ez. Hemen ere hizkuntzaren eta generoaren arteko estatus eta prestigio jokoa dago. Esan nahi baita, hutsaren hurrengo zen euskara eta hizkuntz galeraren une gailurrenak ziren hamarkada horietan —oraindik ere zenbat lekutan—, emakumeak bi aldiz zirela desprestigiatuak, generoz eta hizkuntzaz, eta horregatik erauzi zitzaiela edo erauzarazi zitzaiela euskara.

      Penelope Eckert linguistak dio emakumeak eta gizonak azpitalde soziolinguistiko berezitutan hazten direla eta hizkuntz erabilera eredu desberdinak garatzen dituztela. Emakumeek botererik eza estatusa antzeztuz berdintzen dute eta estatusak gehiago baldintzatzen ditu, euren gabeziak bete edo estali beharraren beharrez. Prestigio gabeko batek, botererik ez duen identitate batek, gorputz ez-legitimo batek, estatusa performatu behar du —“antzeztu”, “jantzi”, “agertu” eta “gauzatu”—. Performatze hori lekuan leku eta garaian garai desberdina izan liteke.

      Fenomeno gehiago ere izan dira eta badira gurean euskararen eta emakumearen estatusik ezak lotzen direla adierazten digutenak. Euskal hiztun izan eta erdaratan ondo ez moldatzeagatik umiliazio handiak jaso izan dituzte gure aurreko euskaldunek, gehien-gehienetan baserritarrek, klase sozial apalenetakoek —euskara eta euskal kultura ez dira inoiz goi klasearenak izan, ez jauntxo ez burgesiarenak, kontrakoa baizik—. Emakumeei euren hautuan eragin die horrek, euren berezko hizkuntza alaba-semeei ez transmititzeraino, ondorengoek eurek bizi izandakoa ez zezaten sufri. Eta, gainera, emakume horiei, ama horiei, euskararen mundutik euskara galbidera eraman izanaren errua leporatu zaie, ama txarrak izatea. Horrelako kasuak edonon topa ditzakegu, geure familietan usuen. Gaur egun, antzekorik gertatzen da, euskararen familia transmisioak etete bidean jarraitzen duenean, Iparraldean, esate batera, argi ikusten dugunez. Agian arrazoiak mutatu egin dira, baina euskararen balio urriaren edo ezaren ideologia barnerarazi izana dago sakonean. Fenomeno horiek oraindik ere indarrean daude Euskal Herriko zenbait lekutan, eta, ondo begiratuz gero, egingo genuke, estatusa lortu behar hori euskaldun guztion hizkuntz praktiketan oraindik ere modu operatiboan dagoela.

      Hitanoarekin gertatzen denak ere badirudi harreman estua duela genero harremanekin. Hika forma galtzen ari da, baina bereziki noka, neskena. Mutilena euskaldun dentsitate handiko guneetan gordetzen da, bai etxeko transmisioaren bitartez eta baita transmisio sozialaren bitartez ere. Emakumeak zuzen, txukun, arauko izateko mandatuaren indar eta hertsatzailetasunak eta emakumeak generoz ez duen prestigioa “jantzi” beharrak galga izan ditu nokak, informalegia, transgresoreegia, zabarregia, baserrikoegia dela uste izanda, eta bazterrean uztera behartu du. Noka itsusi zen emakume arauko izan nahi zuenaren gorputzean sukaldetik kanpo. Geure amen belaunaldian noka ez transmititzea oso ohikoa izan da: semeei hika egin zaie, alabei zuka, “berez” zirenak baino azpiratuago ez izateko. Semeek, hika edo zuka, informalki edo formalki, beti dute prestigioa generoari dagokionez, eta informal jardun eta transgresioak eta arau hausteak egiteko duten zilegitasun generizatuagatik ez dute hitanoa bazterrean utzi beharrik izan, ez gizon direlako behintzat.

      Egia esan, hitanoaren moldeak giza harremanez esaten diguna eta giza harremanak hitanoaren bidez gauzatzen direnean gertatzen dena ikertzea interesgarria da. Esate batera, gizonak gizonari hika egitea eta emakumeari zuka egitea, izan al liteke gizonek elkarren artean “anaiak” kontsideratzen direlako zantzu adierazgarri bat? Zer konplizitate ari da erakusten gizon bat beste gizon batekiko hari “hi” esaten dioenean? Celia Amoros filosofoak esaten duen bezala, gizontasunean elkar ezagutzen dutela? Berdinak direla? Berdinen taldekoak direla?

      Gizonek elkarri aitortza egiten diotela eta elkarren arteko berdintasun kontzientziaz jokatzen dutela esaten du Amorosek. Eta, horrenbestez, gizonak berdinak direla, eta, emakumeak, aldiz, identikoak direla elkarren artean, alegia, ordezkagarriak. Eta horregatik, demagun, mahai-inguru edo bertso saio bat antolatzen denean, gizonak nor bere buruaren ordezkaritzan doaz, bere merituen arabera, eta emakumeak, berriz, emakume izateagatik deitzen dira sarritan eta berdin izaten zaie antolatzaileei emakume bat edo beste bat izan —“emakume bat behar dugu”, esaten zaigu, konplizitate bila gainera!—, denak ordezkagarriak garelako pentsamendu hegemonikoaren begietara. Carole Patemanek, berriz, kontratu sozialaren oinarrian dagoen ezkutuko kontratu sexualak gizonak anaidian batzen dituela dio, berdinen eta nagusien taldean. Beraz, “hi” esaten duenean gizon batek, emakumerik sartzen ez den berdinen eta nagusien talde hori erreproduzitzen ari ote da? Galdera kitzikagarria iruditzen zaigu.

      Hitanoak, nokak eta tokak, mundu binario baten berri ematen digu, gizon eta emakume, bi generotan, banatutako munduaren berri. Binariotasunean denok sartzen ez garen eta are hertsadura gisa ikusten den garai hauetan, agian, hitano berri bat, inklusiboagoa eta berdinzaleagoa, egiten eta esperimentatzen hasteko abagunean gaude.

      Ondoriozta daiteke, beraz, garai batean zakarki eta egun sotilago, baina emakumeen kontrako jazarpen linguistikoa gizonena baino handiagoa izan dela eta dela. Jazarpen linguistiko horrek bi xede izan ditu historikoki: emakumea menderatzea, eta euskara eta euskal kultura desagerraraztea. Horregatik esan daiteke menderakuntzarako subjektu pribilegiatua emakume euskalduna izan dela, emakumea, hizkuntza eta kolektibotasuna menderatzen zirelako, tiro batez hiru txori eginda. Hemen emakume euskaldunaren errelatua ikertzeko eta eraikitzeko dugu, bai genero begiradatik eta bai euskararen historia sozialaren ikerketatik. Aurrerago ikusiko dugunez, gaur egun, indar hartuz doazen teoria dekolonialen eta feminismo dekolonialaren haritik badugu euskaldunok zer ikasia eta zer irakatsia.

 

 

      FEMINITATE MANDATUA:
      ARAUKO IZATEA

 

      Botererik ezaren eta estatusaren jokoan, moldagarritasun estrategiak ere badira. Esate batera, sexu-genero sisteman prestigio gabea den herritarrak hizkuntza bat edo beste hautatuko du —unean uneko eta lekuan lekuko arauaren moldera– arauko izateko mandatu feminizatua bete beharraz. Edota sexu-genero sisteman prestigio gabea den herritarrak zaintzari lotuta ikusten duen hizkuntza —hizkuntza minorizatua— aukeratuko du, zaintzaren mandatu feminizatua betetzea dagokiola barneratua duenez. Ikusten denez, hautuaren bi ertzetan subjektu azpiratua eta azpiratze horren mandatua daude, generoa, alegia. Kontrara ere esan genezake: sexu-genero sisteman pribilegiatua den herritarrak hizkuntza hegemoniko bat edo hizkuntza minorizatu bat aukera ditzake, baina arrazoiak bestelakoak izango dira: ez du prestigioa “jantzi” beharrik, prestigioa izan badu-eta, eta arauko izatea ere ez, araua transgreditzea delako maskulinitatearen mandatua, eta, ohiki, zaintzari lotutako ezein aukera ez dagokiola esango dio barneratua duen gizontasun ereduak.

      Hori guztia, argi ikusten da, besteak beste, Elhuyar erakundearen babesean, Goizargi Oruesagastik, Joana Arakistainek eta Aizpea Otaegik zuzendutako Nola txertatu genero ikuspegia hizkuntza-politikan? ikerketan. Merezi du han esaten direnak aletzea eta aztertzea. Esate baterako, emakumeak dira euskara ikasteko edo hobetzeko ahalegin nabarmenagoa eta ugariagoa egiten dutenak. Lan munduan genero segregazioa izaten da, eta horrekin batera hizkuntzaren “zonifikazio” bat gertatzen da: emakumeak zerbitzuen sektorean nagusi dira, eta hor euskararen eskakizuna beste sektore batzuetan baino handiagoa da; beraz, emakume batek, lan munduan aukera gehiago izan ditzan, euskara ezagutzeko presio handiagoa izango du.

      Beste adibide bat: oraindik ere emakumea da hizkuntzaren transmisioaren giltzarri, ama —eta andereñoa, ama soziala, Jone Miren Hernandezek dioenez– den heinean, alegia, bere kargu dago nagusiki alaba-semeen —eta umeen eta gazteen— hezkuntza eta ardura, eta horregatik amaren hizkuntz identitateak, oraindik ere, ia beti aitarenak baino pisu handiagoa hartzen du. Alegia, edo oro har euskararen ardura handiagoa dute ama diren emakume euskaldunek aita diren gizon euskaldunek baino —eta hezkuntza sisteman dauden emakume langile gehienek— edo, gizonek ez dute alaba-semeen hezkuntzan eta zaintzan paper ludikoa baino betetzen, Jule Goikoetxeak zuzendutako EAEko demokrazia patriarkala ikerketak dioen bezala. Zein da arazoa, euskararekiko ardurarik eza edo alaba-semeekiko ardurarik eza? Hori nabarmen gertatzen da kuadrilletan, gazteek duten hizkuntz joera amarenaren oso antzekoa izan ohi delako. Ardura ez da berezkoa, jakina, jendartearen generokako antolaketak bideratzen duena baizik. Gaur egun amek askoz ordu gehiago ematen dute alaba-semeekin aitek baino. Gaur egun zaintzarako lan uztea eskatzen dutenen artean % 92 amak dira, kasik denak. Erabat barneratua dugun jendarte antolakuntza horrek eragina du hizkuntzaren transmisioan eta hizkuntza horrekiko leialtasunean amaren pisua nabarmena izatean. Jendarte berdinzaleago batean bagina, aitak alaba-semeen zaintzaz modu parekidean gutxienez arduratuko balira, aitaren zein amaren hizkuntz identitateek pisu bera izango lukete eta transmisioa bien ardura izango litzateke.

      Aurrekoarekin lotuta dago hurrengo fenomenoa ere: nerabearen generoak hizkuntz hautuan ere eragina du. Emakume gazte kuadrillak egonkorragoak eta itxiagoak dira, emakumea zintzoago eta arauei esanekoago izateko hezten delako, eta horrenbestez ikusi da hizkuntz aldaketa edo ordezkapena gutxiagotan gertatzen dela. Gizon gazte kuadrilletan, aldiz, arauekiko sozializazioa eta exijentzia malguagoa da, eta, are, arauak puskatzeko haizu direla sentitzen dutelako, harreman gehiago eta irekiagoak dituzte eta hizkuntz aldaketa ere gehiagotan gertatzen da. Beraz, sozializazio moduan eragina dute sexuak eta generoak, eta berdin sozializazio horren hizkuntzak ere.

      Laginaren beste ondorio bat: haurtzaroan eta nerabezaroan, neskek kulturari lotutako aisian eta, horren baitan, euskal kulturako aisialdian, parte hartze handiagoa dute; euskal dantzetan, esate baterako. Eta, beraz, pentsa liteke euskararekiko kontaktua, atxikimendua eta erabilera gehiago sendotzen direla. Mutilak kirolzaleago izateko sozializatzen dira, futbolzaleago edo errugbizaleago bereziki, eta mundu hori, bai gazteen aisia mailan eta bai goi mailako kirol eta ikuskizun eta negozio gisa, euskaratik urrun dago oso, kasik antipodetan. Beraz, esan dezakegu neskak/dantza/euskara hirukoa lotuta dagoela, eta mutilak/futbola/gaztelera ere bai? Bada bi joera horien artean ere azpimarragarria den ñabardura bat: neskek sozialki prestigio askoz gutxiago duen ekimen bat egiten dute (dantza), agian haietaz espero dena edo aurreratzen zaiena ez delako prestigiodunak izan behar dutela; eta, mutilek, aitzitik, praktika prestigiotsuena aukeratzen dute edo aukerarazten zaie. Horrekin guztiarekin, honako galdera hau egin liteke: genero eta hizkuntz diskriminazioa non birsortzen da?

      Elhuyarren ikerketak jasotzen dituen ekintza linguistiko generizatu zehatz eta erreal horietatik harago gehiago ere badira. Bat: azken euskararen kale erabileraren ikerketaren datuek, 2017koek, argi adierazten dute emakumezkoak direla euskaraz gehien egiten dutenak kalean —hori datu esanguratsuenetako bat; eta ahaztu ezin dugun bestea: erabilera datu orokorrek behera egin dutela, eta ezin ezkutatu zifra guztiak ere hizkuntzaren normalizazio eta berdintasun mailatik oso behera daudela—. Emakumeek gehiago erabiltzea dagoeneko joera orokor eta finkatu gisa har liteke, 2001etik errepikatzen baita ondorio hori, eta errepikatzen da, gainera, lurralde osoan eta adin tarte guztietan, helduenen tartean kenduta, eta adinkideekin nahiz adin aniztasuneko taldeetan egiten diren elkarrizketetan. Fenomeno hori bereziki nabarmena da haur eta gazteen artean: 2 urtetik 24 urterako tartean, lau puntu pasako aldea dago erabileran neska eta mutilen artean. Tarte horrek etorkizuneko argazkiaren lehen zantzua eman baleza, gerta daitekeenaren zantzua, alegia, euskararen feminizazioa sendotu egin daitekeela esan daiteke, eta, horrekin batera, hizkuntz segregazio generizatu bat ere.

      Beraz, egin diren ikerketetan sexu bereizketa oso garbi agertzen da. Hernandezek dioen hau ondorio argigarria da: “Gure jendartean energia handia erabiltzen da gizon eta emakumeen kategoriaren arabera banaketa garbia egon dadin. Maskulino eta femeninotzat hartzen diren jokabideak eta jarrerak naturalizatzeko prozesuak oso indartsuak dira eta oso bizirik daude”. Eta, naturalizazio horretan, azaldu dugu zein den emakumeei eta euskarari esleitzen eta agintzen zaizkien betebeharra eta lekua, eta zein den gizonei eta hizkuntza hegemonikoei esleitzen eta agintzen zaizkien betebeharra eta lekua. Eta horrek azal lezake euskararen erabileraren genero desberdinkeria. Euskara jendarteak inposatzen dituen bi generoen arteko tentsioaren erdigunean dago.

 

 

      FEMINITATEAREN MANDATUA:
      ZAINTZA

 

      Euskarak eta euskaltzaletasunak, azken 150 urteetan, egin duen bidean, diskurtsoak anitz izan dira, baina salbatu beharraren ideia hasiera-hasieratik dator. Euskara Mendebalde zuriko parte honetan XXI. mendera iritsi bada, milaka lagunek noizbait haren aldeko hautua egin dutelako izan da. Hainbestetan aipatzen den misterioaren hondoko giltza horixe baino ez da. Eta, jakina, berez datorren kontrako hautu horrek halako hedadura izan badu, gertatu da zoru diskurtsibo bat izan duelako eta baduelako gaur egun ere, banakoen hautuetan eragin duen diskurtso kolektibo bat. Baina euskaraz bizitzeko hautuaren diskurtsoa ez da bat eta bakarra, ez denboran, ez lekuetan; are, denbora eta leku beretan ere ñabarduraz eta bidezidorrez mamitzen da, indibiduoek gauzatzen duten heinean.

      Espainiako Gerra Zibilaren eta frankismoaren garaipenenaren ondoko urteetan, Euskal Herria eta euskal herritarrak goitik behera aldatu ziren, munduaren parte zabal bat eta mundutarren parte zabal bat aldatu ziren noranzko eta hein bertsuetan. “Gerra osteko urte amiltsu haietan gizakia eta bizitza bera ulertzeko modua aldatu zen”, idatzi du Alaitz Aizpuru garai eta gertakari haietan aditua den filosofia arloko ikerlariak. Mundu aldaketa horrek dakarren subjektibitate berriak dena zeharkatzen du, baita euskaltzaletasunaren ulermena, eta, horrenbestez, euskararen gaineko diskurtsoa bera ere. Ordura arte iragana, galtzen ari zen mundu bat, miran zuen bezala, norberatasun berri horretatik abiatuta, euskaltasun eta euskaltzaletasun berriak, ostera, etorkizunean jarriko du jomuga: etorkizuneko Euskal Herria du desira eta helburu, oraingo, momentuko, ekintzen bidez eginez doan Euskal Herria. Eta, horrekin lotuta, linguistikako ekarri berrien ildotik, euskaltasunaren zentralitatea hartzen du euskarak —ahaztezina, esaterako, arlo honetan Txillardegiren ekarpena—. Ondorioz, euskaltasunaren definizio berriak sortzen dira, iraganetik ez ezik, esentzietatik askatzen dira. Hori dela eta, euskaldun izatea arrazarekin edota etnizitatearen ordura arteko ohiko ikuspegiekin lotzeari utziko zaio, eta Euskal Herria euskararen herriarekin eta euskalduna euskaraz dakienarekin parekatzea etorriko da, besteak beste.

      Bi diskurtsoen arteko haustura nabarmena den arren, badago, ordea, bi garaiak sendo lotzen dituen hari bat ere: herria/hizkuntza/kulturaren zaintzarako eta salbaziorako deia. Eta egun ere hori da diskurtso nagusia, zaintzaren ideologia deituko dioguna. Bere gauza onekin, ahalduntzea dakarren heinean, eta txarrekin, ahuldadearen eta babes beharraren aitzakian, ahalduntzeko bidea —euskararena eta euskaldunarena—, gatazkara ekartzekoa —alegia, nor izateko— ixten zaionean.

 

      Zaintzaren ideologia: tasunak

      Esan dugu ziurrenera arrazoiak bat baino gehiago direla, baina generoaren begiradak azalpen argigarriak ematen ditu. Aipatu ditugunez gainera, batek azpimarra berezia merezi du: euskararen gainean eraiki dugun zaintzaren ideologia. Arestian aipatu bezala, naturalizazio prozesuak euskara txiki, goxo, etxeko, ez-unibertsal, partikular dela esaten digu, alegia, sexu-genero sistemak eraikitako feminitate mandatuak emakumeari agintzen dion gauza bera. Erdaren supremazismo elebakarrari aurre egiteko euskararen gaineko ideologia bat sortu dugu, zeinak, naturalizazioa paradoxikoki bere eginez, euskara zaindu, maitatu, babestu, osatu behar den hizkuntza bat dela esaten digun. Zaintzak salbatu du euskara, ardurak, egiturak babesteak eta arnasguneak sortzeak, defendatzeak, indartzeak, osatzeak. Bai. Bainarik ere aurki liteke, ordea. Naturalizazioaren emaitza den zaintza erresistentzia politikorako ideia giltzarria bihurtzen da, baina, aldi berean, erresistentzia hori kontenitua edo neurrikoa izatea ere badakar, eta baita atsegin eta erakargarri izan beharraren agindua ere, eta interpelazio zuzena —gatazka, esango dugu— albora utzaraztea. Ez da borrokatu behar, zaindu egin behar da, balirudike dela mandatua. Emakumeoi egiten zaiguna, bederen. Eta, bide batez, euskal hiztun guztiei.

 

      Zaintzaren ideologia: keriak

      Gaur egun, salbazioaren ikuspegiarekin jarraitzen dugu, zaintzaren forman hartua. Feminismoaren eskutik iritsi den zaintza erdigunean jartzearen aldeko aldarri politikoa gero eta gehiago entzuten den garai neoliberal hauetan, zaintzaren ideologiak izan dezakeen erakargarritasunak oraindik ere emakumeak bakarrik “tentatzen” ditu; baina zentralitatetik urrun dago, eta, gainera, autonomia, norbanakotasun, autosufizientziaren ideologiak gero eta indar handiagoa duen honetan, gero eta zailago du erakargarri eta barneragarri egitea.

      Zaindu, maitatu, babestu eta osatzea jendartean noren ardura da? Nork egiten ditu lan horiek, ez bada emakumeak? Beraz, emakumeon “egitekoa”, mandatua, zaintza bada, hizkuntzaren zaintza ere geure kontua da. Gizonezkoak ez daude zaintzeko, borrokatzeko daude, indar egiteko, gidatzeko, lider izateko, konkistatzeko, aurrera egiteko, lehen lerroan egoteko, irabazteko... Eta irabazle, indartsu, lider den hizkuntza geure jendartean erdara da, bai espainola eta bai frantsesa. Beraz, hipotesi zuzena izan liteke horren ondorio zuzena dela gizonezkoek adin tarte guztietan eta lurralde osoan euskara kalean gutxiago erabiltzea. Maskulinitate mandatuak agintzen die zaintzara ez dedikatzeko, feminitate mandatuak emakumeei gaixo den oro zaintzeko agintzen dien bezala.

      Paradoxa handi baten aurrean gaude: pertsonen zaintza etxean eta jendartean prestigiatzen ez den bitartean, zaintzaren ideologia orok eta hari atxikitzen zaion edozein praktika edo ekimenek zail izango dute gailentzea, lehen lerroko afera bihurtzea, indarra egitea. Aldi berean, ahul dagoen hizkuntza indarka ere zail izango da ideologia supremazista elebakarraren paradigman sartzea eta hor indartzea. Irtenbidea zaintza prestigiatzea da, bai jendarte praktika eta egitura moduan eta baita euskararen normalizazio ideologia moduan ere. Bestela esanda, feminismoak aldarrikatzen duen zaintza erdigunean jartzeak zaintza gizon eta emakumeon, guztion, afera izatea dakar, unibertsal bihurtzea, erdiguneko, funtsezko. Eta, hori eginez, euskararen zaintzak ere erdigunea har lezake, alegia gizonezkoek ere bere egitekoa dela ikus dezakete. Hau da, egitura aldatu behar da, berdintasunera iristeko. Gero eta zaintza gehiago, orduan eta komunitate gehiago izango dugu. Ez da ideologia bakarrik aldatu behar duguna, guk geuk ere aldatu behar dugu, geure ideologia neoliberala eta maskulinoa erantziz.

      Bestela esanda, jendartea gero eta feministago, orduan eta berdinzaleago, orduan eta euskaltzaleago. Jendartea gero eta euskaltzaleago, orduan eta berdinzaleago, orduan eta feministago.

 

 

Euskara maskulinitatetik
eraikitzen denean

 

      Orain arte ikusiak euskara feminizaziotik eraikia agertu digu. Baina, kontrakoa ere gertatzen ote den ikertzea interesgarria da. Eta, horregatik, agian, esan dezakegu baita ere emakumea jendarteak inposatzen duen hizkuntz desberdinkeriaren barruko tentsioaren erdigunean dagoela. Genero sistemak garai eta gune zehatz batzuetan euskara eta emakumeen arteko lotura ezarri du, eta modu sinbolikoan zein praktikoan euskararen feminizazioa gertatu dela eta gertatzen dela esan dugu. Baita maskulinizazioa ere. Azken horren adierazgarri izan liteke sexu-genero sistemak gizonei esleitzen dien maskulinitate mandatuak, gune euskaldunenetan, euskararen gaineko praktika eta ideologiarekin duen harremana. Alegia, zer gertatzen den komunitate batzuetan, komunitate (ia) osoa euskalduna denean eta euskara hizkuntza hegemoniko denean, eta, beraz, euskararen erabilera hain generizatua eta feminizatua ez dagoen lekuetan —emakumeen lekua, funtzioa eta ideologia segregatua izanagatik—.

      Gipuzkoako Foru Aldundiak 2013an abian jarri zuen Berdinbidean Txikiak programak argibide batzuk eransten dizkio auzi honi. Gipuzkoako mila biztanletik beherako 20 herritan, bi urtez, tokiko berdintasuna bultzatzeko, herriko gazteekin lanketa bat egin zen. Eta gazteek eurek egin zuten inkesta batean, besteak beste, hiru ondorio hauek azaleratu ziren: bata, neskek eta maskulinitate normatibo hegemonikoari erantzuten ez dioten mutilek, bereziki, beren etorkizuna herritik kanpo ikusten dute, eta, beraz, genero-rolen eragina erabakigarria da bizi proiektua erabakitzerakoan; bigarrena, maskulinitate normatiboan sartzen diren mutilek beren etorkizuna herrian ikusten dute; eta, hirugarrena, “herritar jatorra” edo “euskaldun jatorra” definizio hegemonikoan genero-estereotipoek indar handia dute.

      Gaindegia ikergune soziologikoak, berriz, 2016ko maiatzean, argitara eman zuen Euskal Herriko geografia demografikoa: bilakaera eta joerak ikerketak dio emakumeak joaten ari direla landa-eremuetatik eta honako hipotesi-arrazoia mahaigaineratzen du: “Landa eremuko eredu sozioekonomiko eta kulturala patroi oso maskulinizatu eta patriarkalei lotuta egon da”. Gainetik aipatu baino ez du egiten, baina genero desberdinkeria eta genero menderakuntza arrazoi gisa agertzen dira, ezinbestean.

      Jose Maria Sanchez Carrion Txepetx soziolinguistak, 1981ean argitaratu zuen “La Navarra Cantábrica. Estudio Antropolingüístico de una Comunidad Euskaldun” artikuluan ondorio hau dakar: “La coherencia de la sociedad rural vascófona de navarra se mantiene y perpetúa a través de la cohesión del sentido de grupo de sus varones”. Komunitate euskaldun tradizionalaren —eta baita gaurkoenen ere— adierazgarri sozial nagusienetako bat bertso mundua da inondik ere, eta bertso munduaren nolakotasunak argi ematen du maskulinitateak euskalduntasungintzan nola operatzen duen ulertzeko. Horregatik da interesgarria ikustea Carmen Larrañagak, bertsolaritzaren gaineko bere doktore-tesian, bertsolaritza “maskulinitatearen habitat” gisa definitu zuela eta 22 urte geroago Uxue Alberdi bertsolariak, Kontrako eztarritik. Emakume bertsolarien testigantzak liburuan, maskulinitatearen kerien zerrenda luzea xehe-xehe deskribatzen duela. Liburu horretan jasotzen da azken Euskal Herriko finalean berriro azaleratu zen naturaltasunaren eta berezkotasunaren aldeko fenomenoa, eta hari erreferentzia eginez, liburuan bertan, Miren Artetxek dio iritzi korronte hori berriz agertzea ez dela kasualitatea: emakumeak kabitzen ez diren bertsokera bat birprestigiatzeko eta indarrean birjartzeko joera agertu dela generoaren aurrean, emakumeen presentziaren aurrean, erresistentzia modu bat antolatzeko eta emakume bertsolariei bidea estutzeko. Kontuan izan behar da bertsolaritzak euskaltasunaren eta euskalduntasunaren ideologian duen pisua oraindik ere, eta landagune euskaldunetan duen errotze handia ere. Horregatik, besteak beste, emakume bertsolarien presentziak aurrera egitearen garrantzia, bestelako bertsolaritza batek bestelako euskalduntasunaren irudi eta ideologia ekar dezakeelako, hitz bakarrean esateko, berdinzaleagoa.

      Iritzi korronte zahar berritu horrek, inkorrekzioarena baino autentizitatearen eta esentziaren usaina du. Eta horrek esan nahi du, autentizitateari dagokionez, bertsolaritzan bezala jardun publiko guztietan, gizonak, maskulinoak behar duela eredu bakar, ezinbestean. Eta hor, non bilatuko du emakumezkoak benetakoa, naturala? Edo non euskaldun berriak, edo eremu ez euskaldunekoak, edo hiri eremukoak?

      Hipotesia, beraz, euskaltasunaren eraikuntza maskulinoaren gainean honela formula liteke: mutil eta gizonezkoen euskal identitatea hizkuntza-maskulinitate normatiboaren binomio banagaitz gisa eraikitzen dela, bereziki euskararen arnasguneetan, hor delako euskara hegemoniko antzeko. Bestela esanda, euskararekiko atxikimenduaren eta sexu-genero menderakuntzaren arteko harremana egon badagoela.

      Aipatu ingurune horietan, maskulinitatea euskaratik pasatzen da eta euskara maskulinitatetik. Maskulinitate normatiboa euskaraz ari da, euskaraz egiten da eta euskararen gainean eraikitzen da eta euskara eraikitzen du. Euskalduntasun prestigiotsu, publiko eta zentrala, gizonena da. Euskaldun eredugarria maskulinitate normatiboa betetzen duten gizonena da. Bestela esanda: zer dago mutil euskaldun peto, jator, herriko seme, natural, autentiko horren atzean? Zer botere-harreman eta menderakuntza-sistema antolatzen du? Nor dago barruan eta nor uzten du kanpoan? Eta galdera gehiago sortzen ditu: emakumeak kanpoan uzteak zer desboteretze dakar? Zer esklusio eta bazterketa sistema eraikitzen ditu? Zer dakarkio on euskarari? Eta zer landaguneen etorkizun ekonomiko, demografiko eta kulturalari?

      Eta, beraz, plantea dezakegu euskara maskulinitatearen habitat bat ere badela eta aipatu dugun hori dela euskaldun izateko moduetako bat; bat, ez bakarra, baina bai sarri euskaldun onaren eta benetako euskaldunaren iruditeria kolektiboan onartua eta konpartitua —hainbesteraino, prototipiko gisa gailentzeko arriskua duela—. Gainera, prestigiatzen eta legitimatzen den euskalduntasun bat da, bereziki landaguneko herri txiki euskaldunen eredugarritasun linguistikoa —hizkuntzaren kalitatean, ezagutza eta erabilera mailan, eta hizkuntzarekiko leialtasunean— genero-begiradarik batere gabe eta modu akritikoan plazaren erdian birjartzen eta erreproduzitzen denean. Prestigiatu bai baina exotizatu ere egiten da basati onaren eta bertakotasun benetakoenaren paradigma modura. Eta horrek paradoxa bat sortzen du: alde batetik, gutxietsi egiten den euskalduntasun bat da, eta, beste alde batetik, eredutzat hartzen dena, baita zonalde erdaldun batzuetako euskaldunen artean ere, euskaldun autentiko izateko bermea eredu maskulinizatu horrek bakarrik eman ahal izango balu bezala. Euskara despatriarkalizatzen hasteko lekuetako bat da hortxe dugu.

 

 

Inposizioaren gezurra

 

      “Ustezko bortxaketa bat salatu du emakumezko batek X herriko jaietan”... Argiaren abiaduraz hedatu da azken hiruzpalau urteetan emakumeen kontrako indarkeria espezifikoarekin zerikusia duten gertakarien berri emateko formula hori komunikabideetan. Dudarik gabe, kazetaritzaren jardun egokirako ezinbestekoa da ustezko hitzaren bidez adierazten den errugabetasun-presuntzioa erabiltzea delituekin lotuta ageri diren pertsonen oinarrizko eskubideak bermatzeko. Gure inguruko kode deontologiko eta estilo liburu guztietan jasotako konbentzioa da pertsona orori errugabetasun-presuntzioa aitortzea, harik eta sistema judizialak delitu zehatz batengatik zigortu arte. Oinarri deontologiko horren urraketak, ordea, eguneroko ogia dira. Esaterako, Euskal Herriko gatazkari lotuta praktika informatibo guztiz erabilia da polizia, gobernu edota epaitegietako iturriek ETArekin lotutako pertsonei presuntzio hori ukatzea, dakarren kalterik aintzat hartu gabe. Azken bolada luzean kronika beltzarekin lotutako delituetara ere erabat zabaldu da errugabetasun-presuntzioaren ukapena, mota horretako informazioek euskarri guztietako berri sailetan gero eta leku handiagoa hartu duten bitartean. Alegia, printzipio horren ukapenak etengabe gertatzen direla, eta, itxuraz, ardura eta kontrol handirik gabe egiten direla albisteari morboa eransten badiote eta giro sozialean segurtasunaren gaineko kezka handitzeko balio badute.

      Errugabetasun-presuntzioaren bermea hain ahula den testuinguru honetan, deigarria egiten da doi-doi emakumeen kontrako indarkeriarekin zerikusia duten delituetan joera kontrakoa izatea, ustezko hitza pertsonekin ez ezik ekintzekin erabiltzea, hartara gertakaria bera, salaketa, jarriz auzitan. Hau da, errugabetasun-presuntzioa bermatzeko asmatutako esamoldea ez da inoren oinarrizko eskubideak babesteko erabiltzen, baizik eta, kontrara, beste norbaiten —erasoa jasan eta salatu duen emakumearen— hitza, sinesgarritasuna, auzitan jartzeko. Jokabide hori ez da kazetaritzan beste inolako delitu motarekin ageri.

      Zer dago, baina, hain erraz zabaldu den praktika horren sustraian? Are eta errazago zabaldu den gezur sozial bat: emakumeen kontrako indarkeria espezifikoarekin lotutako salaketetako asko faltsuak direla. Salaketa faltsuak, eta horrekin harilkatzen den uste eta suposizio sozialen txirikorda oso bat —kuoten gainekoa, partekatutako zaintza...—, ondorio zehatz batera eramaten gaituena: feminismoaren borroka ez da berdintasunaren aldekoa, baizik eta emakumeen supremazia du helburu —edo, beste era batera esanda, gizonen menderakuntza—. Inposizioa.

      Alferrik dira datuak. Alferrik da behin eta berriro erakustea txosten judizial guztien arabera emakumeen kontrako indarkeriarekin lotutako salaketa faltsuen heina gainerako delituetan gertatzen den parekoa dela. Etengabe dabil zirkulazio sozialean: orain, iritzi emaileren batek botako du telebistan, geroxeago beste batek idatzi prentsan, sare sozialetako iritzi liderren batek hurrena, lagunen batek enpresako afarian aipatuko du ezagutzen duela adiskide baten adiskidea ez dakit nongo epaitegian lan egiten duena eta etengabekoak direla halakoak... Eta hori gutxi balitz: politikariek berena egitea gezur soziala, berdintasunaren aldeko borroka dena inposizioaren aldeko bihurtu eta haren kontra egitea helburu programatiko bihurtzeraino.

      Feminismoarekin egiten den hori, ez da inola gezur sozialaren bidez egiten den errealitatearen (eta menderakuntzen) itzulikatze bakarra. Migrazioarekin —eta, ezinbestean, harekin lotutako arrazakeria eta xenofobiarekin— erraz suma dezakegu antzeko dinamika: bertakoei ukatzen zaizkien laguntzak jasotzen dituzte, errege-erreginen pare bizi dira bertakoen bizkarretik, osasun zerbitzu publikoak kolapsatzen dituzte gainerabili egiten dituztelako... Honetan ere, alferrikakoak dira datuak, besteak beste, frogatzen dutenak bertakoontzako onura dakartela —baita ekonomikoa ere—. Erakusten dira datuak, baina laster agertuko da gezur soziala indartzeko iritzi emaileren bat, sare sozialak, elkarrizketa informaletako esamesa eta zurrumurru sorta, politikaren profitatze programatikoa...

      Azken batean, halako jokabideek nagusitasun egoeran daudenen aldaketarako eta berdintasunerako erresistentziaren berri ematen digute, desberdinkeria dagoenero ezinbestekoa baita nagusigoan daudenek beren esku dauden baliabideen eta boterearen parte bat lagatzea egoera justuago bat iristeko. Hain zuzen ere, borroka sozialen dinamiken ondorioz azpiratutakoen aldeko neurriak hartzen hasten direnean sortzen dira halako gezur sozialak: inposizioaren irudikapenak, menderatua menderatzaile gisa marrazten duten mekanismo perbertsoak.

      Erreparatzen badiogu, hizkuntzaren auzian horixe leporatzen zaio euskarari —eta, horrenbestez, euskaldunen eta euskaltzaleen komunitateari—: inposatzaile izatea. Esaterako, iruditeria kolektibo nagusiko gezur sozialetako bat da lehenago ere aipatu dugun mediku ona eta mediku euskaldunaren arteko antagonismoa; mediku euskalduna eta ona bateraezintasunean aurkeztea, derrigorrezko aukera binarioa: “Zer duzu nahiago, mediku euskalduna ala mediku ona?”. Mediku euskaldun izateak mediku on izatea ezeztatuko balu bezala. Batetik, erdara prestigiatzeko eta euskara gutxiesteko mendeetan txertatutako logikaren ondorioz, barruraino errotu zaizkigulako zein diren zientziaren eta gainerako unibertsalen hizkuntza naturalak. Bestetik, arestian esan bezala, azken urteetan euskararen mendekotasun egoera arintzeko abian jarritako sustapen politikei sektore batzuek jaiotzetik erantsi dietelako inposizioaren eta diskriminazioaren susmoa.

      Zabaldu delako —batzuetan pribilegioa galdu dutenen edota ahalegina eskatu zaienen deserosotasunetik eta bestetzuetan hizkuntz auzi hutsaz haraindiko interes politikoengatik— Araba, Bizkai eta Gipuzkoako administrazio erakundeetan lan egiteko ezartzen den baldintza ia bakarra euskaraz jakitea dela. Hau da, osasun etxean tarteka topa dezakezun mediku euskaldun hori hor dagoela soil-soilik euskararen jabe delako —Goierriko herri txiki eta galduren batean jaiotzeko pribilegioa edota ikastolan hazia izanarena itsasten dizkio, halaber, aurreiritzi multzo berak—. Beste era batera esanda, euskara jakitea duela merezimendu bakar, eta apenas egiaztatu behar izan duela osterantzean osasun arloko ezagutzarik. Gezur soziala borobiltzeko susmoak dio medikuntzaren Olinpoan sartuko litzatekeen mediku mordoa etxean dagoela alferrik galduta, euskaldun ez delako. Edota medikuen adibide paradigmatikoaz haraindi, Araba, Bizkai eta Gipuzkoako biztanle saldoak herritar eskubideak etenda dauzkala euskaraz ez dakienez administrazioan lan egiteko aukerak erabat itxita dauzkalako. Edo beste era batera esanda, gutxiengo esentzialista baten apetaz hizkuntza bat inposatzen zaiola gehiengoari arrazionalitatearen, justiziaren eta demokraziaren kontra.

      Alferrik dira honetan ere datuak. Alferrik argitaratuko dituzte instituzioek euskararen derrigortasuna administrazioan lanpostu gutxi batzuei dagokiela frogatzen duten txostenak; alferrik argitaratzen dira horren berri emanez datu xehe eta zehatzez hornitutako erreportaje eta liburuak. Hor agertuko da iritzi emaileren bat, txiolariren bat... eta politikari, edo, okerrago, alderdiren bat gezur soziala zabaltzen eta profitatzen segituko duena.

      Argigarria da, esaterako, 2015eko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeetan PSE-EEk hizkuntz politikaren gainean zabaldu zuen kanpaina bideoa. Mezua bakarra eta argia: Araba, Bizkai eta Gipuzkoako herritarren artean euskaldun ez direnek guztiz galarazia dute administrazioan lan egitea. Horrenbestez, ez zaie herritartasuna osorik aitortzen. Inposizioa. Gezur sozialaren hedapena.

      Harrigarriena da, ordea, inposizioaren gezurraren aurrean hain ahul eta esku hutsik sumatzea euskaltzaletasuna. Esaterako, beren nortasunaren parte euskaltzaletasuna duten tradizio eta indar politikoak —hain zuzen ere, gezur sozialak inposizioarekin parekatutako sustapen politiken abiatzaileak— arlo honetan marra gorriak jarri ezinik; indar politiko euskaltzaleen artean honen inguruko oinarrizko hitzarmen bat egin ezinik.

      Ziur aski, inposizioaren gezurraren ezaugarrietako bat delako menderatuaren muineraino sartzeko gaitasuna duela, bai kolektiboki, bai indibidualki. Geure begiz ikusitakoa da honakoa: Hendaiako Centre de loisirs-en —asteazkenetan eskolarik izaten ez delako haurrentzako atondutako udal egituran— frantsesa da hizkuntza nagusi eta ofiziala. Hiru hizkuntz komunitatetako umeak biltzen dira bertan: ingurune frantsesekoak, ingurune espainieradunekoak eta ingurune euskaldunekoak. Lehen komunitatekoek, jakina, ez dute inolako gatazka eta deserosotasunik sentitzen: beren etxean daude linguistikoki, frantsesez egiten dute, ohi bezala. Komunitate espainieradunekoek ere, agi denez, etxe sentimendu bera dute, eroso asko, kikildu gabe hitz egiten baitute gazteleraz. Ingurune euskalduneko haurrak dira beren hizkuntzan egiteak kikiltzen dituen bakarrak: uzkur egingo dute euskaraz. Frantsesera edo gaztelerara joko dute ahalik eta lasterren. Beste hizkuntz komunitateetatik datozen haurrei euskaraz egiteko aukera aipatuta —asko irakaskuntza eredu elebidunetik datozenez, elkarrizketarako gai baitira— segituan adieraziko dute bestea molestatzearen kezka. Frantsesez edo gazteleraz egiten duten haurrek, aldiz, ez dute beren hizkuntzan egiteagatik inori kalterik egitearen sentipenik, normaltasunaren barnekoa zaie. Hizkuntza handien zilegitasunaren abantailak.

      Edo errepara geniezaioke, baita ere, euskaldunon artean hain errepikatu eta partekatua den bizipen honi: guztiz euskalduna ez den leku batean —denda, taberna, administrazio bulego, lagunarte...— euskaraz egiteak eragiten digun deserosotasuna. Uste dugu deserosotasun horren osagaietako bat inposatzaile izatearen sentipena dela; are, oso egoera gutxitan sentitzen garela guztiz euskalduna ez den eremu batean euskaraz egitea erabakitzen dugunean bezain inposatzaile. Oso ariketa indartsu eta kontzientea egin behar dugula, aldiro, sentipen hori gainditzeko. Gure esperientziak hala diosku. Gaude Euskaraldia izan den ahalduntze ariketaren parte esanguratsu bat geure banako buruetatik inposatzaile sentipena erauztea izan dela, hain zuzen ere, gainerakoan bakarka bizi dugun esperientziari kolektiboan aritzeak bestelako zilegitasuna ematen diolako.

      Gaude, gainera, azkenaldian inposizioaren gezurraren beste aldaera bat piztu eta zabaldu dela: euskaldun zahar pribilegiatuarena. Honakoa du mamia: euskara abantaila soziala ematen duen tresna bihurtu da, eta, beraz, etxetik jaso dutenak pribilegiatuak dira. Horrenbestez, desabantailatik abiatzen dira euskara etxean jaso ez dutenak eta berena egiteko ahalegina egin dutenak; desabantailan daude euskarara iristeko borondatea bai baina zailtasun objektiboak dituztenak. Euskaltzaletasunetik abiatutako ikuspuntua da honakoa, eta, dudarik gabe, begirada intersekzionalak ezinbestean aintzat hartu behar du euskararako irispidea, eta oso kontuan izan behar du, beste edozein hizkuntzarekin bezala, boterearen jabe den eremuetan zapalkuntzarako tresna izan daitekeela. Halaber, euskararen biziberritzearen narratiban, egiara hurbilduko bada, ezinbestekoa da euskaldun berrien ekarpena aintzat hartu eta aitortzea.

      Baina gaude horren ifrentzu gisa euskaldun zahar pribilegiatua ezartzea gezur sozial bat dela; alegia, euskaldun zahar izateari ezin zaiola pribilegio esan: etxetik euskara jaso duen pertsona bakoitzak derrigorrean ahalegin bat egin behar izan duelako gaztelera edo frantsesa ikasteko, bere egiteko. Hizkuntza berri baterako moldaketaren esperientzia dago euskaldun zahar bakoitzarengan, euskaldun berri bakoitzarengan bezainbeste. Batzuek errazago eta hobeto bizi izandakoa, beste batzuek nekezago eta gogorrago. Euskaldun berrien artean bezala. Baina euskaldun zahar orok beti pasatu du, bortxaz, prozesu hori. Euskal Herrian, aspalditik, herritar eskubideak egikaritzeko egiazko hizkuntz baldintza gazteleraz edo frantsesez jakitea baita. Imanol Arias aktore ermuarrak El Mundo kazeta espainiarrak plazaratutako elkarrizketa batean egindako adierazpenok argigarriak dira “[Nire gazte garaiko Ermuan] mutiko gutxi batzuek egiten zuten batxilergoa eta gainerakook ofizioak ikasten genituen Armeria Eskolan. Peritu elektriko izan nahi zuen baserriko mutil batentzat oso zaila zen sartzea, ezinbestekoa baitzen gazteleraz ondo egitea eta ez baitziren ondo moldatzen. Beraz, Gaztelatik etorriak estimatuagoak ginen. Komunitatean eta eskolan hizkuntza plus bat izan zen niretzat”. Arias ez da ari antzinate ilunean jazotako kontuez, baizik eta, zehazki, duela 30-40 urtekoez. Argigarria, eta neurri batean, harrigarria, euskararen historia sozial garaikidearen osagai hau oso gutxitan aipatzen baita. Araba, Bizkai eta Gipuzkoako ofizializazio eta politika publikoen gerizan oso gutxitan aipatzen den bezala euskararen lurraldeko gainerako eremuetan ia ez duela ezeren aitortzarik.

      Nolanahi dela, iruditzen zaigu arriskutsua ez ezik, muinean faltsua dela euskaldun berria eta euskaldun zaharra kontrajartzea. Batzuon zein besteon bizipenak txanpon beraren bi alde baitira, euskararen historia sozialaren eta biziberritze prozesuaren osagarri.

 

 

Eremu bereko bi ahizpa

 

      Feminismoa eta euskalgintza ahizpak direla esaten dugu askok. Danele Sarriugartek 2014an, Berria egunkarian, “Ahizpak” titulupeko artikuluan idatzi zuen: “Hasieran bertan ekibokatu baginen euskaldun sortzean, antzera tronpatu ginen emakume jaiotzean ere, bigarren mailako hiritar, urratzen errazagoak diren eskubideekin, bereiz kokatutako literaturekin. Ezin logikoagoa lirudike bien arteko aliantzak”. Feminismoa eta euskalgintza, mugimendu gisa, testuinguru sozial eta kultural bereko fenomeno dira, gaur, gurean. Eta horregatik aberasgarri da bi esparru eta mugimendu horietako prozesu eta ekimen herrikoi eta instituzionalen balorazio bateratua eta konparatiboa egitea, baina baita elkar ezagutza bultzatu eta elkarrekintza bilatzea eta aurrera biderako aliantzak sortzea ere.

      Testuinguru sozial eta kultural bereko direla diogu, orain eta hemen elkarren ondoan daudelako: bai kale ekimenetan eta bai eskubideen eta gune eta funtzioen aldarrikapenetan; bai hezkuntza sistema formal eta ez-formalean sarritan biak zeharkakotasunez lantzen direlako; erakunde publikoen barnean aurrekontu eta pisu murritzena dutenak izatearen “ohorea” partekatzen dutelako; eta, baita ere, geure bizipen eta gorputzetan biak bizi ditugulako.

      Elkarren ondoan daude, baina ez dute elkar ukitzen gehienetan edo ez dute elkar ukitu oraintsu arte. Eta bitxia da, zeren leku bera partekatzen baitute: emakumeak eta euskal hiztunak jendartean duten lekua bazterrekoa da, subjektu azpiratuak dira, eta azpiratuak diren modua bat eta bera da, esate batera; biak dira prestigio sozial eta publikorik ez duten subjektuak eta biek dituzte hegemoniko eta unibertsal kontsideratuak diren antagonista menderatzaileak.

      Horrezaz gainera, testuinguru horrek dakartzan erronka eta aukerak ere partekatzen dituzte. Testuinguru sozial, politiko eta kulturala etengabeko aldaketan dago, eta bai feminismoa eta bai euskalgintza horietara etengabe moldatzen dabiltza. Gune eta funtzio batzuetan, eta zonalde geografiko batzuetan, bien berdintasun legala egitate bat da, bai, egia da, baina berdintasun osoa eta erreala, bien kasuan, ilusio optiko bat baino ez da. “Gizon eta emakumeak jada berdintasun planoan gaude” edo “euskara normalizatuta dago” dioten usteak gero eta zabalduago daude gure artean, baina ez dira egiazkoak. Lehen bezala orain, feminismoaren eta euskaltzaletasunaren aurkako erreakzioak etengabeak dira, nahiz eta batzuetan mozorrotuta edo mutatuta edo sofistikatuta etorri. Oro har, politikoki zuzenak izaten ikasi dugu, bereziki genero berdintasunari dagokionez. Hizkuntzarenean ez hainbeste.

      Feminismoaren eta euskalgintzaren borrokek ekarri gaituzte gauden tokira. Eta feminismoa euskaltzale bihurtu denetan, feminista euskaltzaleen hamarkadetako lanari esker izan da; eta, alderantziz, euskalgintza feminismora hurbildu denetan, euskaltzale feministen bultzadari esker izan da. Egun, feminismo osoa, ipar eta hego, euskaltzalea dela edo euskalgintza osoa feminista dela esatea gehitxo izango da ziurrenik, bereziki azken baieztapena. Seguruenera, egokiago da esatea bi mugimendu horietan dauden subjektu euskaltzale eta feministak edo subjektu feminista eta euskaltzaleak ekarri dutela bien arteko topaketa eta bien arteko aurrerabidea. Hori oso argi ikusten da kulturgintzaren eremuan. Euskal kulturgintzan adierazpide, sormen-lan eta analisi feministak ugaritu badira, sortzaile feministei zor zaie, ez kulturgintzaren sistemari. Hedabideekin beste hainbeste esan daiteke: euskal hedabideak feministak badira, bertako langile feministek egin duten lanari esker da, eta berdin sindikatu eta bestelako erakunde eta taldeetan. Lorpen handi batez hitz egiten digu honek guztiak, baina baita ahultasunaz ere: feminista eta euskaltzale horiek desagertuko balira edo euren indarra apaldu, aurreratutakoa egitasmoen eta mugimenduen egituretan txertatuta ez geratzeko arriskua genuke.

      Bi mugimenduon aldarrien erakundetzea ere gertatu da, eta horrela genero berdintasunaren eta hizkuntz berdintasunaren lerroak abian jarri dira, bereziki Araba, Bizkai eta Gipuzkoan. Bestalde, mugimenduetan egoteko eta ekiteko modua aldatu egin da azken hamarkadetan. Esan daiteke, feminismoan zein euskalgintzan, erakunde eta talde “klasikoak” argaldu egin direla kide kopuruz. Feminismoak, halere, ezin esan, oro har hartuta, galdu egin duenik, zeren ziurrenera inoizko ekimen, mugimendu eta egitasmo gehiago baitago herri, auzo, hiri eta zernahiko guneetan. Eta, zer esan, azken urteetan, martxoak 8ko aldarrikapenak eta mobilizazioak hartu duten tamainaz eta indarraz. Bietan militantzia maila gutxitu den ez dakigu, baina militatzeko moldea aldatu dela argi samar dago. Bizi dugun eta bizi gaituen kapitalismo neoliberal muturrekoak subjektu kapitalista bihurtu gaitu hein handi batean, ez bakarrik ekonomikoki egituratzeko eta funtzionatzeko moduan, ez soilik antolakuntza sozialean eta bizieretan, baizik eta baita geure subjektibotasuna eraikitzeko eta besteekiko harremanak eta sentimenak kudeatzeko moduan ere. Konpromiso kolektiborako, orain, zailtasun handiagoak ditugula esan daiteke, kapitalismoari ez zaiola komunitatea interesatzen, banakoa baizik, ondasunen, harremanen eta bizi esperientzien gizabanako kontsumitzaile konpultsiboa interesatu ere. Eta hor gaude, eta hor engaiamenduari —engaiamendu modu klasikoari, bederen— ezin atxikirik topatzen ditugu geure buruak. Engaiamendu hori, gaur egun, joan-etorrikoa da, ez hain finkoa, ez hain leiala, eta biografia pertsonalen beharrekin uztargarri izatea beharrezko du.

      Edonola ere, norbanakotasuna eta norbanakokeria edo indibidualismoa ez nahastea komeni da, Zillah Eisenstein feminista sozialistak ohartarazi zigunez. Norbanakotasunetik edo norbanakokeriatik pentsatzea gauza oso desberdinak dira. Norbanakotasunaren teoriak kolektiboan gizabanakoak duen garrantzia azpimarratzen du, eta norbanakokeriaren ideologiak gizabanakoa bakarzalea, lehiakorra eta talderik behar ez duena dela esaten digu. Norbanakotasuna lantzea ez da txarra berez, kolektiboa, bere adiera guztietan, norbanakoa ezeztatzera irits baitaiteke. Baina norbanakokeriak sortzen duen hutsa taldetasunez betetzeko beharra sentitzen dugu. Horretan, badirudi norberatasunaren eta taldetasunaren arteko oreka baten bilaketan gaudela, norbanako izan nahi dugula baina talde bila gabiltzala. Euskalgintza zerbait izan bada taldea izan da, kolektibo baten babesa, herri baten defentsa, Joxe Azurmendik 1967an, Zeruko Argian eta Jakinen idatzi bezala —agian, lehen aldiz formulatuz (eta eztabaida sutsua piztuz), gaur arte eta gaur ere, oinarrizko zaigun ideia multzoa euskararen borrokan: kolektibitatearen eskubideak, justizia soziala eta kontzientzia—. Euskalgintzak taldetasuna eskaini izan du eta eskaintzen du, eta, berez, hori behar luke bere indargunea. Feminismoa ere bide beretik dator, baina generoduna (eta are gabea) izateko eraikuntza pertsonal autokontziente erabatekoaren aukera ematen du eta hori oso ondo txertatzen da gaur egungo norberak bere burua eraikitzeko desioarekin —norbanakotasunaren eraikuntzak subjektibitatea dakar eta subjektibitatea “nahi izatea” da, neurri handi batean—, ustez, askatasun eta autoafirmazio ekintza gailena den horrekin. Norbanakokeriaren adierazpen izan daitekeen ideia horri, norbanakogintza horri, kolektiboaren babesa eta indarra erantsi beharra argi ikusi du feminismoak, berdintasuna hautu hiperliberal eta indibidualista bihur ez dadin.

      Militantzia moduez harago, agenda politikoan genero berdintasunaren gaia ikusgarri jartzeko borrokaren emaitzak ikusi egiten direla esan behar da. Besterik da zenbateraino kosmetikoa edo azalekoa den edo ez. Baina, edonola ere, hor dago M8ko pankarta, erakunde txiki eta handi askoren atarietan eskegita. Euskararekin nekezagoa da horrelakorik. Feminismoak marra gorriak markatuak ditu eta aldiro-aldiro zedarritzen eta betearazten saiatzen da. Adibide argia da festetako erasoen kontrako protokoloak orokortu izana eta erasoen aurrean erabakiak hartu eta ikusgarri egin eta behar diren salaketa guztiak egiteko duen talde indarra. Euskararen kasuan, marra gorriak ez ditugu hain argi edo askoz errazago bortxatu, eta igarotzen dira eta inork gutxik lortzen du ezer asko esatea. Euskararen berdintasunaren eremuan, intuizioak esaten digu inboluzioan goazela. Ez dago tentsiorik. Feminismoan bai. Feminismoa tentsioan dago, bai bere barnean eta bai inguruarekin.

      Hala ere, argi dago euskara eta generoa, euskaltzaletasuna eta feminismoa, elkarrengandik gero eta hurbilago daudela azken urteetan, eta elkarren arteko tentsio betean ere bai, tentsio positiboan gehienetan. Zergatik? Ikusten hasiak garelako euskara jendarteak inposatzen dituen bi generoen arteko tentsioaren erdigunean ari dela bere borroka jokatzen. Eta euskal feminismoak ere gero eta argiago du ezin diola ez ikusiarena egin hizkuntz menderakuntzari eta euskararena ere bere borroka duela. Ahizpatasunaren bidea irekita dago eta aurrera doa.

 

 

[1]  Gizon eta emakume kategoriak ez ditugu, jakina, egitate biologikora murrizten, baina ezta ere haien gainean zimendatutako generoaren eraikuntza soziala kutxa finko eta iraunkor gisa ikusten. Aitzitik, Butler-en ildoari jarraiki, gizon zein emakume izatea eguneroko eta etengabeko praktikan egikaritzen delakoan gaude, maskulinitatearen idealak arautzen dituen jokabide patroietan gizon izatea, eta haren kontrako jokabide ereduetan (hots, feminitatea gauzatzen) emakume izatea. Nolanahi ere, maskulinitatea da sistema osoaren definizio ardatza: patroi horietatik kanpoko mugimendu txikiena feminitatera hurbiltzea da; hau da, gizontasun galerara, eta, horrenbestez, subalternitatera. Horregatik dakargu ez-gizonaren ideia.

[2]  Hitzek eta haiei emandako esanahiek berebiziko garrantzia dute edozein auzi planteatzerakoan, auziaren parte izaterainokoa. Hizkuntz gatazkaz aritzeko zehaztugabeegia gertatu zaigu “euskaldun” hitzaren ohiko adiera, hau da, euskaraz dakien guztia barne biltzen duen definizioan. Horregatik, lan honetan euskaldun diogunean norbere buruaren hautematearen alderdi linguistikoa euskaraz ardaztuta egiten duenaz ari gara, eta, bereziki, bizimodua eta herritar eskubideen egikaritza euskaraz egiten (edo egiten saiatzen den) hartaz. Zehaztasun hori garrantzitsua iruditzen zaigu. Izan ere, ohiko adieran, jende asko da euskalduna, euskararen jabea. Baina euskaldun denok elebidun garen heinean, asko dira beren burua euskaraz besteko hizkuntzan ardazten dutenak, eta, horrenbestez, hizkuntza gatazka apenas sumatzen dutenak. Nolanahi dela, eguneroko diskurtsoan “euskaldun”aren ohiko adiera egokia delakoan gaude, euskararen harkortasuna eta inklusibitatea indartzen dituelakoan.