BAKE ZIBILA

Chinua Achebe

Jatorrizko izena: Civil peace

euskaratzailea: Maddi Alvarez

        Ngugik —azken urteotan— ez bezala, Chinua Achebek dezidituki egin du apustu ingelesaren alde. Saiakera autobiografiko batean honela dio: «Beti kezkatu izan nau hizkuntzak —igbo hizkuntzak aurrena, herriko zaharrek halako elokuentziaz hitz egina, ingelesak geroago, zortzi urterekin inguru ikasten hasi nintzena». Beste saiakera batean, «African Writer, English Language» izenekoan, beste zerau esaten du: «Demaiogun deabruari zor diogun hori. Kolonialismoak Afrikan gauza asko apurtu zituen, baina batasun politiko handiak sortu zituen, lehenago txikiak, barreiatuak zeuden lekuan... Eta (herriari) elkarri hitz egiteko hizkuntza bat eman zion. Kanta bat ematen porrot egin bazuen, mintzaira bat eman zion bederen, deitoratzeko... Ingeles hizkuntza nire afrikar esperientziaren pisua eramateko gauza izango dela sentitzen dut. Baina ingeles berri bat izango da, etxe zaharrarekin komunio estuan eta aldi berean bere afrikar ingurugiro berrietara moldatua». Ingeles berezi, afrikar izaera eta esperientzietara egokitua darabil Achebek, aurkezten dugun ipuin honetan nolabait suma daitekeena. Bere literaturaren egituratzeaz gauza bertsua esan dezakegu: europar forma bat, nobela, bereganatzen du, sapa berriaz kutsaturik ordea, afrikar tradizioaz, irudimenaz, sentsibilitateaz —hitz batez, afrikar nobela modernoa sortu du, eta hala ezagutzen zaio jeneralean.

        Chinua Acheberen lehen nobela, Things Fall Apart, 1957an bururatua, afrikar nobela batek sortzen zuen harriduragatik, ez zen berehala argitaratu. Londreseko irakasle ospetsu baten gomendioa behar izan zuen, William Heinemann publikatzera anima zedin. McCrae irakasleak hura «gerra ondorengo lehen-nobelarik onena» zela baieztatu zuen.

        Things Fall Apart-ek, 1958an argitaratu zenetik gaurdaino, hiru milioi ale saldu ditu ingelesez eta 45 hizkuntzatara itzuli dute. 1960ko (Nigeriako independentziaren urteko) No Longer At Ease-k jarraitu zion, geroago Arrow of God (1964) eta Man of the People (1967) etorri ziren, eta ez zuen ondotik beste lan luzerik kaleratu 1988an Anthills of the Savannah atera bitarte. Heinemann argitaletxeak beretik, lehen nobela haren arrakastaz ohartua, sail berri bati ekin zion orduan: The African Writers Series (egun, «the New African and Caribbean Writers Series»), editore nagusi gisa Chinua Achebe bera ipini zelarik. 400 titulu argitara ditu egundainokoan.

        Achebe 1930ean jaio zen Ogidin, ekialdeko Nigerian, guraso kristauek Albert Chinualumogu Achebe —zerga bat (Albert hura, diosku Achebek berak) Victoriar Ingalaterrari—, eta geroago, unibertsitatean hasi zenean, ezabatuko zuena. «Alde batera —gogoratzen du autoreak— himnoak kantatzen genituen eta Biblia irakurtzen genuen egunero. Bestera berriz, nire aitaren anaiak, paganismoak itsutua, janaria eskaintzen zien idoloei». Kontraesan horiek markatu dute bere obra, eta bizitza. Munduan zehar anitz biajatutakoa, eta herriaren erritmoa inoiz galdu gabea. Lehen joeraren haritik, 1989. honetan International PEN klubaren presidenterako proponitua izan da. Eta, bien bitartean, etxean, Ogidiko udaleko alkatea da, ohore handitzat daukana.

        Somaliako Nurrudin Farah nobelaegileak, Anthills («Inurritegiak») literatur aldizkariaren lehen alean, honela esan zuen: «Beti uste izan dut Chinua Acheberen idazkiak Afrikak munduko literaturari eginiko erakarpenik nabarmenena direla». Michael Thelwell idazleak berriz, Bostongo Z Magazine-ren 1988ko iraileko alean, hauxe erizten zion: «Ez dut ezagutzen gaur egungo beste idazlerik zeinaren obra —bere trebezia bikainaz, bere literatur berritasunaz, bere ikusmen argiaz, bere garrantzi kulturalaz eta nazioarteko onarpenaz, berebat herriaren aldetiko atxikimendu eta errespetuaz— Chinua Acheberena iristen duenik».

        Aipatu nobelez gain, umeentzako lau liburu argitaratu ditu eta The Trouble with Nigeria, kritika liburua. Okike literatur aldizkaria fundatu zuen —afrikarretan finenetakoa— eta Uwa Ndi Igbo, igboz eta ingelesez, igboen kultur eta hizkuntzaz arduratzen dena. Bere nobelak Londresko Heinemann-en aurki daitezke.

Jonathan Iwegbu-k oso zorte onekotzat jotzen zuen bere burua. «Gainbizitza zoriontsua!» hitzak, pakearen ondorengo lehen egun nahasietan lagun zaharrak agurtzeko modan zegoen zerbait baino askoz gehiago ziren berarentzat. Bihotza oso hunkitu egiten zioten. Bost bedeinkapen estimagarrirekin irten baitzen gerratik —bere burua, bere emazte Mariaren burua eta lau seme-alabetako hiruren buruekin. Bonus gisa, bere bizikleta zaharra ere gorde zuen —beste mirari bat, baina bost gizaki salbatzearekin ezin pareka zitekeena.

        Bizikletak ere bazuen bere historia txikia. Behin batean, gerra garaian, «Premiazko Ekintza Militar» baterako errekisatu zioten. Galera oso gogorra gertatzen bazitzaion ere, inolako pentsamenturik gabe utziko ziekeen eramaten ez balitz izan ofizialaren benetako nortasunarekiko zalantzak sortu zitzaizkiolako. Ez ziren izan soinean zeramatzan trapu zahar haiek Johathan kezkatu zutenak, ezta zapata urdin eta zapata marroi batetik ageri zitzaizkion oinek, ezta presaka eta muturka jositako bi gradu-izar haiek; zenbait soldadu paregabe eta heroikoren itxura okerragoa izaten zen. Nolabaiteko bortizkeria eta gogortasun falta igarri zion bere jokaeran. Honela, erraz eragingo ziola sumatuz, poltsa arakatu zuen Johathanek, eta Maria bere emazteak, kanpamentuko ofizialengandik arrain-zopa eta artoa lortzeko trukatzen zuen egurra erosteko emandako bi librak atera zituen, eta bizikleta berreskuratu zuen. Gau hartan bertan lurperatu zuen kanpamentuko hildakoak eta bere seme gazteena ere ehortzirik zeuden zelaitxoko sasi tartean. Urtebete beranduago, errendizioaren ondoren berriro atera zuenean, koipe pixka bat ematea besterik ez zuen behar izan. «Jainkoa ez du ezerk txunditzen», pentsatu zuen.

        Berehala hasi zen taxi bezala erabiltzen eta diru mordoxka egin zuen, kanpamentuko ofizialak eta hauen familiak bidexkatik eramaten, handik lau milatara zegoen errepideraino. Bere ohizko tarifa bidai bakoitzeko sei libratakoa zen, eta dirua zeukatenek pozik hartzen zuten bidexka hartan pixka bat galdu beharra. Hamabost egunetan, ehun eta hamabost libratako fortuna txikia bilduta zuen.

        Orduan, Enugu-ra joan zen eta beste mirari bat zain zeukala ikusi zuen. Sinetsezina zen. Begiak igurtzi zituen, eta berriz begiratu, eta oraindik han zegoen bere aurrean. Baina, esan beharrik ez dago, bedeinkapen monumental hura ere bere familiaren bost kideenaren azpitik jarri beharrekoa zen. Mirari berri hau Ogui Overside-ko bere etxetxoa zen. Benetan Jainkoa ez du ezerk txunditzen! Handik bi etxetara, gizon aberats batek gerra aurretik eraiki zuen etxebizitza erraldoi hura harri koskor multzo bat besterik ez zen.

        Eta hor zegoen, oso osorik, Jonathanen zink-ezko etxe txikia, damurik gabe lokatzezko blokez eraikitakoa. Noski, ateak eta leihoak falta ziren, baita teilatuko bost panel ere. Baina zer zen hori? Eta gainera, zink pusketa zaharrak, egurra eta auzogunean zeuden kartoizko panel bustiak jasotzeko garaiz itzuli zen Enugu-ra; oihaneko zuloetatik gauza beraren bila irtengo ziren milaka lagunak baino lehen. Zurgin gizarajo bat aurkitu zuen. Mailu zahar bat, kristal kamuts bat eta iltze oker eta herdoildu bakar batzuk zeuzkan bere tresna-kutxan, egur, paper eta metal puska guzti haiek ate eta leiho bihurtzeko bost shilling nigeriar edo berrogeita hamar libra biafrarren truke. Librak ordaindu zituen eta bertan bizitzen hasi zen sorbaldan pozik bost buru zeramatzan bere familiarekin.

        Seme-alabek mangoak jasotzen zituzten hilerri militarraren ondoan eta soldaduen emazteei saltzen zizkieten penny batzuengatik —penny errealak oraingoan—, emaztea berriz, gosaltzeko akara bolatxoak egiten hasi zen auzokoentzat, bizitza berriz hasteko irrika bizian. Familiaren irabaziak hartuta, inguruko herrietara hurbildu zen bizikletan eta palmondo-ardo freskoa erosi zuen, bide bazterreko iturri konpon berriak ematen zuen urarekin arras nahasi zuen, eta taberna bat ireki zuen soldadu eta diru goxoa zuten zorte oneko beste gainerakoentzat.

        Hasieran egunero joaten zen, gero edozein egunetan eta azkenik astean behin, lehenago meatzari lanetarako hartu zuen Ikatz Konpaniako bulegoetara, gauzak zertan zeuden ikustera. Bertan ikusi zuen gauza bakarra zera izan zen: berea zuen etxe txiki hura uste izan zuena baino bedeinkapen handiagoa zela. Bere lankide izandako askok ez zeukaten nora joan eguna bukatzean; bulegoetako ate aurrean geratzen ziren eta Bournvita latetan berotzen zituzten denen artean bildu zituzten janari apurrak. Asteak luzatuz zihoazenez, eta gauzak zertan zeuden oraindik inork ez zekienez, asteroko bisita haiek bertan behera utzi zituen Jonathanek eta palmondo-ardoaren tabernari eutsi zion.

        Baina Jainkoa ez du ezerk txunditzen. Ezusteko irabazien eguna iritsi zen Diruzaingo aurreko errenkada eta kontra-errenkadetan, eguzkitan, bost egun borrokan igaro eta gero. Hogei libra kontatu zituen bere eskuan hainbeste izerdi atera zion diru errebeldearen sari. Eguberrietan bezala sentitzen ziren bera, eta bera bezalako beste hainbat, ordainketak hasi zirenean. «Arrautza-xerra» deitzen zioten (gutxik baitzekiten egitazko izen ofiziala).

        Dirua eskuan jarri zioten bezain laster, tinko itxi egin zuen Jonathanek eta patrikan hondoratu zituen eskua eta dirua. Oso kontuz ibili behar zuen, zeren bi egun lehenago, gizon bat ikusi zuen bat-batean erotzen, jendetza-itsaso hartan lapur bihozgabe batzuek jaso berri zituen hogei librak kendu baitzizkioten. Horrelako agonia egoera latzean aurkitzen zen gizona kulpatzea oso egokia ez bazen ere, egun hartan errenkadan zeuden askok lasaitasun handiz azpimarratu zuten biktimaren axolagabekeria, batez ere poltsikoa kanporantz atera eta lapur baten burua ere pasatzen uzten zuen adinako zuloa ikusi ziotenean. Noski baina, dirua beste poltsikoan gorde zuela aldarrikatu zuen gizonak, bestea ere atera baitzuen, bere osostasun konparatiboa erakutsi nahian. Beraz, oso kontuz ibili beharra zegoen.

        Jonathanek berehala pasa zuen dirua esku eta patrika ezkerrera, eskuina libre utziz, eskua emateko beharra suerta baitzitekeen. Izan ere, hurbiltzen ziren giza aurpegiak alboratzeko altueran mantenduz begirada, behar hori gainditzea ziurtatu zuen etxera iritsi arte.

        Lo sakonekoa izaten zen normalean baina gau hartan, auzoko zarata guztiak isiltzen entzun zituen bata bestearen atzetik. Urrunean metalen baten gainean ordua jotzen zuen gaueko ordu-gizona ere isildu egin zen ordu bata jo ondoren. Hura izan zen Jonathanen azken pentsamentua berak ere azkenean amore eman aurretik. Ordea, ezin izan zuen luzaro joan, atzera biolentki iratzarri zutenean.

        «Nor dago atean?» galdegin zion isilik, lurrean bere alboan zuen emazteak.

        «Ez dakit», erantzun zion arnas gabeturik.

        Bigarren aldiz jo zutenean, hain gogor eta indarrez izan zen ate zaharra goitik behera erortzekotan egon zela.

        «Nor da?» galdetu zuen, ahotsa apurturik eta dardaraka.

        «Napurra nais ta bere jende», erantzun hotza sartu zen. «Atea hori iriki». Kolperik gogorrena entzun zen ondoren.

        Maria izan zen alarma eman zuena lehena, ondoren bera eta seme-alaba guztiak.

        «Polizia-o! Lapurrak-o! Lagunak-o! Polizia-o! Galduta gaude! Hilda gaude!, Lagunak, lotan al zaudete? Esnatu! Polizia-o!»

        Luzaz joan zen istilua, eta gero, bat-batean amaitu zen. Lapurra uxatuko zuten agian. Isiltasun osoa zegoen. Baina denbora gutxirako.

        «Buka dusu?» galdetu zuen kanpoko ahotsak. «Nahi piskat naguntsea? Aisu, jende dena!»

        «Polizia-o! Lapurra-o! Lagunak-o! Galduta gaude-o! Polizia-o!...»

        Bost ahots ziren gutxienez buruzagiarenaz gain.

        Jonathan eta bere familia beldurrez akabatzen ari ziren. Maria eta umeak negar zotin isilean ari ziren, arima galduak bezala. Jonathan marmarka ari zen etengabe.

        Lapurren oihuen ondorengo isiltasunak izugarri bibratzen zuen. Jonathanek buruzagiak berriro hitz egin zezan besterik ez zuen eskatzen, eta horrela izan zen.

        «Nere nagun» esan zuen azkenean, «ahal dugu dena egin dugu esnatseko besteak baino uste dut denak lo dira... Ordun ser egin orain? Agian soja deitu nahi? Edo gu sure ordes deituko haiek? Soja pulisia baino onago. Es da horrela?»

        «Ba, hola!» erantzun zuten bere gizonek. Lehen baino ahots gehiago zirela pentsatu zuen Johathanek eta ozenago hasi zen marmarrean. Hankak dardarka zeuzkan eta eztarria lija bat bezala sentitzen zuen.

        «Nere nagun, sergatik es dusu hitseiten berris? Gu soja deitseko nahi badusu galdetu dut?»

        «Ez».

        «Ongi. Goas negosioa hitseitera. Napurra gaistok es gara. Es dugu arasoak egin nahi. Arasoak bukatuta. Gerra bukatuta eta katakata dena barrura. Gerra Sibila berris es. Orain Pake Sibila. Es da horrela?»

        «Ba, hola!» erantzun zuen koru ikaragarriak.

        «Zer nahi duzue nigandik? Gizon pobrea naiz. Neukan guztia eraman dit gerrak. Zergatik zatozte nigana? Jende diruduna ezagutzen duzue. Guk...»

        «Ongi. Dakigu su es dusu diru asko. Baina gu es dugu esertxo. Ordun, leiho hau iriki su to ehun libra eman to gu joango gara. Bestela gu sartuko gara barrura hau besalako gitarra-mutila erakutseko...»

        Automatiko baten tiroak entzun ziren zeruan. Maria eta umeek oraindik gogorrago heldu zioten negarrari.

        «A, andrea negarres hasi da berris. Beharra es da. Napurra onak gara esan dugu. Gure dirutxoa hartu to goas. Molestatu gabe. Molestatu dugu?»

        «Eser es!» abestu zuen koroak.

        «Nere lagunak», hasi zen Jonathan erabat marrantaturik, «esan duzuna entzun dut eta eskertzen dizut. Ehun libra izango banitu...»

        «Aisu nagun, es jolastu sure etxera etorri gara ta. Okerra egiten badugu eta barrura sartu, es sara ni besala aterako. Ordun...»

        «Jainkoaren izenean; sar zaitez eta ehun libra aurkitzen badituzu, har itzazu, eta emaztea, umeak eta ni neu ere akaba nazazu. Jainkoaren aurrean zin egiten dut. Bizitza honetan dudan diru bakarra gaur arraultza-xerran eman dizkidaten hogei libra hauek dira...»

        «Ongi. Ordua da. Leihoa irekisu to ekarri hogei librak. Horrela konponduko gara».

        Marmarioak eta desadostasuna nabaritu ziren koruan orain: «Es, gisona gesurra esan; bera diru asko du... Goas sartu barrura to ongi ederki bilatu... Hogei libra bakarrik?...»

        «Isilik» entzun zen buruzagiaren ahotsa rafaga bat bailitzan, ziplo isilduz kexatiak. «Hor saude? Ekarri askar dirua!»

        «Banoa», esan zuen Jonathanek ilunpetatik, bere aldamenean gordetzen zuen egurrezko kutxatxoaren giltza zeramala.

        Egunak argitu bezain laster, auzokoak eta beste zenbait lagun beren sentipenak adieraztera etorri orduko, bost galoitako upela bizikletan lotzen ari zen Jonathan, eta emaztea, su aurrean izerditan, akara bolatxoak zabaltzen ari zen olioz betetako buztinezko bol handi batean. Bazter batean, seme zaharrena bezperako palmondo-ardoaren aztarnak garbitzen ari zen garagardo botila zaharretatik.

        «Ez da gauza handirik izan», esan zien bere lagunei, begiak lotzen ari zen sokan jarrita. «Zer da arrautza-xerra? Horren menpe egon al nintzen joan den astean? Edo gerrak eraman dituen hainbat gauza baino baliogarriagoa al da? Hona zer diodan, sutan kiskali bedi betirako arrautza-xerra hori! Doala beste guztia joan den tokira! Jainkoa ez du ezerk txunditzen».