Andres Untzain

1938ko udaberria / Habana

Habana Zaharreko bihotzean, eraikin ederra da Apezkiku Katolikoaren etxea, kanpotik begiratuta ezer nabarmenik igartzen ez bazaio ere. Kanpoaldean apain gabea den horma zuri batean dago sarrera nagusia, eta behin horretara iritsita, jauregia ikusten da. Hormaren barrualdea, aldiz, huntzorrien eta tropiko landareen euskarria da. Muga moduko bat gainditu dudalakoan nago.

        Inguruko kaleak asfaltatu gabe, umeak hemengo pilota jokoan, auto mailatuak nongura eta atzealdean turistak ibiltzeko bizikletak, Apezpikutzaren egoitzaren barrua beste mundu bat da. Ametsetako tropikoa edo.

        Jauregiaren estiloa koloniala da, zer bestela. Patioan argia, Jesusen Bihotzaren irudi kitsch-airekoaren harrizko lepoan behera irristatuz sartzen da. Irudiaren alboan loro-hegaztien kaiolatzarra dago. Hegaztien hots oihularia, ingurua haragikor betetzen duten landareetan uztartuz aditzen da. Kristalezko goiza, palmondoak, argia. Atearen eskuinera harrizko maila zabalak, eskaileraburuan jauregiaren inguru osoa egiten duen ibilgu arkupetsua landarez laztandua, hormetan Erosen koloreetako azulejoak argi printzez horditurik. Hemen bizi-arnasa haginkatu egin daiteke, haragizkoa baita airea. Harrera-gelarena egiten duen sala zabalean sartu naiz. Jesarri eta itxaron egiten dut.

        Leku honetan egon zenekoan irudikatu nahi dut Andres Untzain, 1938an.

        Beste ezer baino lehen abadea da Andres Untzain, horregatik etorri da hona. Gero zer den eta, erbesteratua da. Berari berez legokiokeen Apezpikutza, Arabakoa, faxisten eskuetan dago, gerraren ondorioz, eta berak ez du han egoterik. Oraintsu arte bera ere gerran izan da. Kaperau jardun du eta, hori ez da bekatu. Heriotzaren bila doazkeen soldaduei kontsolamendua ematea zilegi zaie abadeei. Baina okerreko bandoan eman izan du fronteko meza. Erromako Elizaren babesa duen Francoren aldean barik haren arerioen aldean izan da, metrailadoreen Saseta batailoian. Metrailadorea erabili ote duen, hori ere ez dago argi. Belarrietan oraindino balen durundia ezten modura dakarrela, dudarik ez. Ez dakarrena, alde oneko gomendioko gutunik. Horixe.

        Ez dakart nik ere gomendiozko gutunik, eta hemen nago, argiaz gozatuz besterik ezean. Bada, niri orain egiten zaidan moduan, argiaren itsutasuna egin zekiokeen hari orduan harrigarriena. Eta horrekin batera, hots bakoitzaren ozentasuna ere. Hemengo zaratak horma baten kontra jo ostean berriro gora jagiten dira, malgu, frontoian pilotak egiten duen legez, bigarren horma baten bila, eta gero horretan jo ostean hirugarrenaren bila doaz, eta hortik beste baten bila, infinitua bilatuz. Zaraten sinfonian horditurik nagoelarik gizonezko gazte batek bere mahaira jesartzeko eskatu dit. Bada aldea Untzain hona lehenengoz etorri zen hartatik oraingora. Gizon honek ez du sotanarik aldean. Izatez, abadea ere ez da-eta. Elizaren funtzionarioa bada, ostera.

        Azaldu egiten diot. Hona, Kubara, Espainiako gerraren garaian etorri zen abade euskaldun batena bilatzen dudala diotsot.

        Noiz etorri zen zehatzago esaterik ba ote dudan, eta ezetz nik; orduan gizon gazteak Nola esan du berorrek?, galdetu dit, eta nire erantzuna aditu gabe esan du, Untzain?, eta izena apuntatu eta batera aurrera egin du, eta ea zein parrokiatan izan jardun izan zuen badakidan, eta Melena del Sur delakoan izan zela, nik; Parroko ala presbitero?, eta nik ez dakidala, ba. Begiratuko duela, berak, eta biharamunean etortzeko, eta agur.

        Biharamunean hantxe nago berriro, agian Untzain ere izan zen moduan, bularra agirian, goizak zer ekarriko duen begira. Hura arrebaren etxera joango zen bezperako gauean. Arreba bakarra, Benita, Kuban euskaldun batekin ezkondurik baitzuen Andres Untzainek. Horrexegatik etorri bide zen hona.

        Bigarren goiz honetan atzoko gizon gazte berak hartu nau. Ausardia pittin bat gehiago erakutsi nahi didala dirudi. Hemengo erregimen politikoaz hitz egiten dit, zorrotz. Gura dudana, ostera, Andres Untzainen datuak direnez, ahoa josita nago, gizon gazteak bere xaramelarekin segitzen duen artean. Kontrairaultzaren egunaren zain bizi da. Iragana ezagutzen ote du?

        Iragana. Andres Untzain hona etorriko zeneko urte hura, 1938koa. Adibidez.

        Andres Untzain Habanako Apezpikutzara bigarrenez zetorrela ikaratu egingo zen pitin bat faxisten ikurrak eta Falange Españolaren banderak hor-hemenka ikustean. Izan ere, 1938an Falange Españolaren ekintza-leku nagusia Amerika osoan Kuba da eta, Falange Española horixe da Mugimenduaren kanpo-harremanetarako zinezko ministerio, gerran ibilitako abade zorrotza laster ohartuko zen moduan. Ni orain nagoen lekuan ere Francoren aldekoen ikurrak eta banderak izan zirela baneki ez nintzateke harrituko.

        Lipar bateko ametsetatik errealitatera nakar Apezpikutzako gizon gazteak. Gizalege zuri behartu batez diost Melena del Surreko daturik bat ere ez dutela. Nire bihotz harrituaren isla irakurri dit bekokian. Orduko egoera aipatzen dit, eta ulertzeko diost. Ulertzen dudala diotsot, erbesteraturik etorri baitzen, baskoek gerra galtzean. Basko batzuek galdu eta beste batzuek garaitu egin zutela diost. Horixe esango zioten Untzaini ere, ziur; euskaldun gehienak Francoren alde zirela, eta datuak erakutsiko zizkioten, edo niri bezala galde egin: nafarrak ez al dira baskoak? Gizon gazteak aho bete hortz utzi nau.

        Dena dela, hanka sartze galanta izan dut. Melena del Sur hartan baino lehen Catalina de Guines delakoan egon zen Untzain. Parroko, gainera. Izena ukan beharko lukete. Asmamenak lasterketak egiten ditu nire baitan. Catalina de Guines, horra izena.

        Catalina de Guinesko parroko egin behar zutela entzutean izenak zirrara egingo zion Untzaini, gogora Mundakako Santa Katalina etorrita.

        Hori munduko zuloan zela, halaxe pentsatuko zuen Untzainek parrokia non zen zehaztearren mapa erakutsi ziotenean. Guagua bazela esanez kontsolatuko zuten. Nik ostera ez dut kontsolamendurik. Atzera patiora irten orduko elkarren e-mail helbideak trukatu ondoren, eta ohiko hitzak esanda, sekula iritsiko ez diren datuen esperantzan egin dut kanpora. Bidean, Jesusen Bihotzaren irudiari erreparatzen diot. Komunismoa, Karibekoa ez bada, irudi hori ezta ere. Tropikokoa, Santeroen kristoa, bat izatekotan. Kanpora noa.

        Habanako eguerdi hezean Untzainek nire moduan egin zuelakoan nago; portua ikusten joan, biriki-zirrikituak hango usainaz betetzera.

        Asmamenaren lasterketan Andres Untzain Habanako portuan ikusten dut, eta hor ikusten ditut orduko ontzi handiak, horien mastetan edotariko banderak direla. Haatik, bi dira Espainiako banderak Habanako Portuan 1938an. Eta ikurrinik ez. Bihotza samin latz batek jota euskaldunen geografia ezagutzeari ekin gura izango dio etxera itzuli orduko. Euskal Zentroa, tabernak, frontoiak, dendak, Andres Untzain ez dator joleku edo helbiderik barik, ez. Haatik, arrebaren etxera egingo zuen, ziur, horietan barrandatzea beste baterako utzita. Eta hobe horrela, ze, Centro Vasco izeneko hartan nagusi, adibidez, frankistak ziren-eta, astia izango zuen hara joan eta bertan kasik bihotzekoak jotzeko.

        —Hemengo zentroak, euskal etxea barik Italianoen zentroa edo Germaniarren Kasinoa ematen du —esango zion handik egun batzuetara Alvaro Tobio de Sarrionandiak, zuela gutxira arte Euzkadi'ko Jaurlaritzaren ordezkaria izana zenak.

        Baina Alvaro Tobioren hori geroago izango zen. Egun hartan Andres Untzain goiz itzuliko zen arrebaren etxera.

        Etxekoek zein parrokia eman zioten galdeturik, ene! erantzungo zuten Untzainek Catalina de Guines esan zienean.

        —Habanako probintzian da, baina eskura ez dago.

        —Guagua ei dago.

        —Horixe on bakarra.

        Eta beste ezer gutxi esan ahal izango zuten Catalina de Guines hartaz, gogora Mundakako Santa Katalina ekartzen ziela ez bazen. Bestela, beste gai batzuk atera gurak erretzen zieten mihi-punta etxekoei. Kuban Euzkadiko giroaz jakin nahi zuten, Euzkaditik etorri berriak Kubako giroaz jakin nahi zuen legez. Minez. Horrela, Untzainek ez zuen denbora luzerik behar izango hango espainolen artean nagusi falangistak zirela jakiteko.

        —Zentrobaskokoak gogorrenak —esango zion arrebak.

        Orduan jakin zuen Andresek leku hartan jai giroan ospatu zela Irun faxisten eskuetara joan zeneko eguna, edota Durango bonbardatu zutenekoa. Eta Gernika suntsitu zutenekoa ere.

        Eta saminago izango zitzaiona, eliza katolikoko abade gehienak, denak ez esateagatik, Francoren aldekoak ei ziren.

        Bide batez, eta argigarri modura, etxekoek aurreko 1937ko pasadizo ospetsua kontatu zioten, zera, Falangeren ordezkari Gregorio Prendek irlako espainiar denak falangista egiteko derrigorra zutela paperen bidez jakinarazi zuenekoa. Hura ikara. Zorionez, handik egun batzuetara Francoren gobernuaren delegatu Miguel Espeliusek horren derrigorrik ez zela esan behar izan zuen, horrek ere paperen bidez.

        Falange madarikatua aipatzean, ostera, Untzaini maletan ekarria zuen irratia entzuteko gogoa egingo zitzaion, beti gerrako azken berriei adi bizi baitzen. Geroko utziko zuen, ziur. Hobe lehenengo gerraren berri labur esatea.

        Gerra bat ezin da hitz bitan laburtu, ez eta hiru hitzetan ere, eta Untzainek ere izango zuen laburpenik egin. Hala ere, etorri berriak aipatuko zizkien izen batzuek zirrara eragingo zieten. Otxandio eta, Durango eta, Gernika eta aipatzean, nahigabe, etxekoek Habanako frontoietan diren pilotariak ekarriko zituzten gogora. Hortxe dira Ibarluzea anaiak, Markina inguruko Baranigakoak. Lehenengo biak, Txomin eta Patxi, ez dira beste munduko ezer, baina hirugarrena, Julian, sekulako pilotaria; ezizenez Tarzan deritzote-eta, pentsa. Gero hor dagoz beste batzuk; Areitio hori, Ermua esaten diotena, esate baterako. Eta beste asko.

        Andres Untzaini pilotan egiteko gogoan egin zitzaion, ziur, zalea zen eta. Bekatu hori behintzat ez zion ukatuko bere buruari. Baina elizako zereginak lehenago ziren.

        Biharamunean Andres Untzain abadea Catalina de Guines ezagutzera eta bere zereginez jabetu arte tartetxo bat hantxe egitera abiatuko zen. Handik bueltan izango zen Tobio ezagutu zuenekoa. Baina ez behingoan.

        Centre Catalá izenekoan elkartuko ziren, abadeari euskotar zintzo batek haraxe joateko esan baitzion. Frontoian. Ze bai, frontoira joan zen lehenik eta behin Catalinatik bueltan Andres. Ezin zuen Bizkaiko morrosko haiek ezagutu barik egon. Patxi Ibarluzeak eragin zion zirrararik politena. Euskotar zintzoa zen mutila. Nora jo esango zion.

        —Nondik nora hemen, gure txokoren batean barik? —Centre Catalá hartan jesarrita, horixe jakin nahi izango zuen abadeak.

        —Eta nondik nora hi hemen? —jakin nahi izango zuen Tobiok.

        Untzainek frontoikoa azalduko zion, hantxe izan dela Ibarluzea zaharra ikusten, nahikoa pilotari makala, bide batez, eta haren jokaldi bat ikustean jok! aldarri egin berak eta alboan batek itaundu diola, euskalduna?, eta bai, erantzun berak, eta hortik dena.

        Orduan Tobiok italianoena esango zion, eta germaniarrena, eta han ezin zela, ez zela girorik, eta halako batean, zorioneko halako batean, Kataluniatik Marcelino Domingo diputatua etorri zela, eta haren omenez egindako jatorduan Jose Herreraren ezaupidea egin zuela, eta horri esker lortua zutela lekua Centre Catalá dotorean. Eta Euzkaditik zer berri galdetuko zion gero Tobiok.

        Erantzuna luzea izango zen. Hiztun ona zen Andres Untzain. Baina gizon bulartsua ere bazen-eta, behingoan hartuko zuen lekua fronte-lerro berrian. Tobiok proposamena jakinarazi eta atoan.

        —Bartzelonatik —esango zion Tobiok— Kuban diren gure aldekoen zerrenda egitea eskatu didate. Lehenengo eta behin, abadeen eta elizako besteen izenak jakin ahal izango ditugula uste dut.

        —Horietan askorik ez gureak —Artzapezpikutzako giroa beti gogoan Untzainek.

        —Ez pentsa —Tobiok.

        Eta halaxe ekingo zioten izenak biltzera, Parisen argitaratu behar zuten liburu baterako zirelakoan. Gehiagotarako ere erabiliko ziren izenok, ostera.

        Ahopeka, Bartzelonatik agindu zehatzagorik ere heldu zela jakinaraziko zion Tobiok Andresi. Traidoreen izenak ere batu behar ei ziren.

        —Eta kandela bat San Migeli eta beste bat Deabruari pizten dietenenak, epel ziztrin horienak ere, berdin batu beharko dira —esango zion Tobiok.

        Isilaldi baten ostean Tobiok ordura arteko lanen berri ematen hasiko zitzaion, eta lanokin elizgizon batzuen izenak etorriko ziren. Izenon artean Habanako Apezpikutzan kargudunak diren batzuena aditzean Andresi bihotza poztuko zitzaion. Kuban bazen zereginik. Baina kontuz ibili beharra zuten.

        —Kubako Gobernuak galazota dauka han —Espainia ez aipatzearren horrelaxe esango zion Tobiok; han— gerran diren alderdi bietako edozeinen aldeko edozein ekintza. Hala eta guztiz ere Falangeren aldekoek beti topatzen dute eurenak helarazteko modua.

        Bihotza, bere zorioneko bihotza, pitin bat goraturik Centre Catalá hartan ardotxo bana joko zuten Tobiok eta Andresek, lagun biek. Eta gero frontoira joango ziren, kasik ezinbestez, morroskoak ikustera eta bide batez Apezpikutzako azaleko giroaz ahaztera. Nik neuk Habanako portuan beste norbaitekin bildu ondoren egingo dudan moduan.