Juan Duñabeitia eta Andres Untzain

2001eko martxoa / Mundaka

Ernest Hemingway Mundakara etorri zen denboran, 1959an hain zuzen, pertsonak etxeak baino handiagoak ziren. Gero etxeak hazi egin ziren, edo pertsonak apaldu, baina kontua da idazlearen etorreraren nondik norakoaren narrazioa argitaratuta nuen denboran, 2001eko urtean, etxeak pertsonak baino askoz handiagoak zirela.

        Hain handiak ze, Ernest Hemingwayren akorduak bizirik zirauen artean, harekin izan ziren beste gehienen akordua ia erabat ezabatuta zegoen. Non ote zen Ernest Hemingwayren abade Andres Untzainen itzala, non idazlearen lagun min Juan Duñabeitia kapitainarena, edo pilotari jaioak eta horiekin denekin lagun ziren Ibarluzea anaien akordua. Gorpuak kanposantuetako zuloetan hauts bihurtu ahala desagertuz legez doa haien gomuta. Aldiz, ene baitako labirintoan iraganeko haien denen itzalak berriro bizi guran agertzen zitzaizkidan; bizi-hatsa eman niezaien eskatzen zidaten, eta ezin nien eman.

        —Joan direnen hatsa norengan bizi den eta, garaikide izan zituztenen akordutan bizi da, inon bizi denez —pentsatu nuen.

        Bada, Ernest Hemingway Mundakara etorri zenekoaren narrazio hura idazten niharduelarik datu bila nortzuengana jo nuen, haiexengana itzultzea erabaki nuen.

        Erabakia egin nuenerako Herioren errotak bere irin-ekoizle lanaren beste atal bat egina zuen. Indalexio arrantzale bakartiari buruz erresuminez hitz egin zidan hura, Patxin, hila zen ordurako. Hura alde batera halabeharrez utzita, herriko beste lagun zaharrengana itzuli nintzen.

        Hiru lagunak zaharrak direla idatzi dudan arren, gaitz egiten zait horiek benetan duten adina sinestea. Niretzat beti izango dira txikitan ezagutu nituen adin berekoak, denboran ez aurrera ez atzera egiten ez dutenak hirurak. Hirurak, bai, baina Bitoriano batez ere.

        Bitoriano Ormaetxea geure osaba da. Bere bizi osoan arrantzale ibilitakoa, bost seme eta alaba bakarraren aita, luze ez dela alargundu da gure umetako gizandia izan zena. Hala bada, Bitoriano, nire begietara, beti egongo da gazte, niregan bizi den umeak beti ume iraungo duen ber.

        Eguerdietan Bitoriano beste lagun biekin batzen da, txikito parea hartu eta bazkaltzen joan orduko tartea emateko. Beste parrokianoak —amamak erabili izaten zuen berba erabilita— Jon Ugalde eta Jose Mari Elorriaga dira. Jose Marik laurogei urte ditu, Bitorianok lau gutxiago eta Jonek hirurogeita hamar.

        Jon Ugalderen aita ingelesa zen eta, semeak ez zuen gerran parte hartu. Jose Marik bai, ostera. Carro batailoian egon zen, komunistekin, geroagoko batean argituko zidan moduan.

        —Carro batailoia osatzeko batzuk falta zirela eta, haraxe bialdu gu; adscritos —azken hitza erdaraz dio, hizkuntzak gerrako errealitatean nahasten ziren moduan tartekatuz.

        Lehenengo egun honetakora itzulita, ostera, Bitoriano ez da oraindino agertu. Mahaian Jon eta Jose Mari baino ez diren arren, behin honaino ailegatuta hoberena hizketan hastea dugu, argi.

        Nire ardoa eskatuta eurekin jesarri ostean elkarri adi geratu gara. Lehenengoetan gaitz egiten zaigu gaiari ganoraz eustea, batez ere gaia zein den zehatz inork ez dakielako. Andres Untzain abadearen izena aipatu dut nik, hastearren. Eta esaten didaten lehena da, ba ze, gizonari bihotzekoak eman ziola, Mundakako Kasinoan.

        —Arratsaldeko laurak aldera, subastauan jokatzen zihardutela —halaxe dute gogoan Andres Untzain abadea; heriotzaren orduan.

        —Hasi gara berbetan eta —diot nire artean—, aurrera.

        Andres Untzain abadea Saseta batailoian kaperau egon zela diotset, eta orduan Jonek batailoia Bermeon egon zela, eta berak haren buru Ordoki komandantea ezagutu zuela, eta hark abadea batailoian egon zenik sekula aipatu ez ziola.

        —Batailoiko kaperauaren paperak —diost Jonek, euskara dotorean— Mundakako elizako aldarean agertu ziran, haxe konpontzen zebiltzala. Sagrado Corazonen kaperako aldarean egozan gordeta. Abertzaletasunaren museora eroan zirala uste dot.

        Handik lasterrera ikustea izango nuenez, Saseta batailoiko kaperauetako baten paperak Mundakako elizan ziren, bai, baina ez ziren Andres Untzainenak, Juan Manuel Iriondo Aranbururenak baino. Baina horra hor Bitoriano.

        —Zeren gainean zabilze? —galdetu du Bitorianok.

        —Untzain, alpargateruaren semearen gainean —erantzun diote beste biek batera.

        —Kanalan egon zan abade —dio Bitorianok—; abadea izateko, brabua —biribildu du.

        Orain badakit Andres Untzainen aita lanbidez abarketagile edo espartingilea izan zena eta, enborretik ezpala, abertzale sutsua izan zena ere. Baina ez da horretan lotu loyalisten azalpena. Aita Bergaratik Mundakara etorri zen eta, solaskideek diotenez, haren lantegian egiten ziren EAJren batzarrak. Lekua ere aipatu didate; Manuel Jazintaren zatiaren goian. Gera bedi izena hautsa legez desagertu orduko.

        Nik zer nahi ote dudan ez dakitelarik, hirurak isilik geratu dira. Orduan beste izen bat bota diet mahai gainera; Juan Duñabeitia. Bitorianok Juan Duñabeitia bolantinak egiten ikusi zuela dio.

        —Neuk ikusi dot egiten, Pedernalesen, tranpolinagaz. Korri etorten zan, eta salto. Orain umeen Kolonia dagoan lekuan izan zan. Maisuak eroan ginduzan; mainguak —dio, maisuagatik, haren irudi zehatza beste lagun bien akordura ekarri guran, edo haren maisu eta maingu aldi berean izatea oraindino ondo mamitu barik bailuen—. Harek emoten euskun egurra.

        Maingua zelako egin ote zen maisu, ala maingua izatean umeei jotzeko joera nabarmenago ote zuen, ez dirudi Bitorianok korapilo hori askatzerik lortu duenik. Dena delakoagatik dela, maisua aipatu eta begiak hortxe argitu zaizkio Bitorianori, iraganaren akorduak barruko suari hats egin eta su horren dirdirak ninietara egin balio legez.

        — Maisua pepe baino pozago —dio halako batean Bitorianok, begietako poza berrituz, eta bere errotaren birari jarraituz haren izena dio—; Santiago Blanco Tejedor, andrea Otxandiokoa —maisuaren izena esan du, bere barruko logikaren hariaz josiz akorduak.

        Haren begietako poz jostariari esker, nire baitan iragandakoei bizi hatsa ematen hasia nintzen. Hiru lagunekin sarriago egongo nintzela zin egin nion nire buruari, haiek esandakoek iraganekoen beste testigu batzuengana jotzeko gogoa suspertu zidaten eta. Asturuek, bestalde, beren ausazko lana egin zuten.

        Herriko hirurekin egonda denbora batera, horra hor asturuen eragina; Sukarrietan bolantin ikusgarriak egiten ei zituen Juan Duñabeitia hura beste norbaitek aipatu zidan. Bilboko Athleticen hogeita bost urteurrenaren kariaz egin ziren atletismo saioetan parte hartu ote zuen, eta begiratzeko esan zidan. Gogoan hartu beharreko lorratza iritzi nion, Duñabeitia atletarena bat zetorren-eta bolantinak egitearekin. Zereginak, gainera, erraza zirudien. Athleticen hainbeste historia liburua idatzi dira ze, horietara jo nuen. Alferrik.

        Datu berriaren egiazkotasuna Bilboko Athletici buruzko liburuetan alferrik bilatu ostean, Klubaren egoitza nagusia den Ibaigane jauregira jo nuen, hango artxiboetan begiratzera. Asturuek beren laguntza niri luzaz ukatu ostean, harako hartan mesede egin zidaten. Historiaren hariak eta nire bilaketarenak hantxe gurutzatu ziren.

        Ibaigane Jauregiaren aurreko lorategian sartu nintzen, neguko eguerdi epel batez, hunkiturik. Sarrera nagusiko harmailetan gora nire bizitzan lehenengoz egitean 1936ko harako argazki hura datorkit gogora; Jauregiko atalaurrean Euzkadi´ko Jaurlaritzako agintariak dagoz, eta albo bietan behera beso modura zabaltzen diren harmailen aurrean, ni orain gora igotzen noan harmailon aurrean hain zuzen, hortxe dira ertzainak eta euren auto-motorrak.

        Gerra ezin zezaketela gal pentsarazi behar izango zien, dudarik barik, argazkia lehenengoz ikusi zuten legezaleei. Ertzainak hain dagoz dotore, moderno eta gerrarako egoki jantzita moduan! Legezaleek gerra galdu eta hirurogeita bost urteren buruan jauregiaren barruan ez dago gerraren arrastorik, ez eta gerra ostean jauregia garaileen Gobernu Militarraren egoitza izan zela gogorarazten duen ezer. Gaur, iraganeko horiek baino ezagunagoa da Athletic taldeak duela urte batzuk hemen berton egin zuen argazkia. Ahanzturaren errota lana.

        Behin jauregiaren barruan, harrerako nesketako batek argazkien artxiboa non den erakutsi dit, eta hortik aurrera aske ibil naiteke. Inork ez dit nor naizen galde egingo. Futbol taldearen denboraldiko argazkiaren aurkezpena egitekotan dira, eta horrexek du denen aditasuna kateaturik. Gora noa, aipatu didaten gelaren bila.

        Lekuaren funtzionaltasunak ez dit erabat hoztu barrua, baina bihotzak gora egiten dit artxibo gelako atearen aurrean. Gela zabal-karratu hau berau da ehun eta hiru urteko legendaren arrastoaren gordelekua. Barrura noa.

        Artxiboan beste emakumezko batek egin dit harrera, bihotzean zer dakardan igarri ezinik. Nire asmoa azaldu diot.

        —Athleticen 25. urteurreneko informazioa bilatzen dut —neskak harriturik begiratu nau.

        Bada, hori esan eta behingoan hasi nintzaion Juan Duñabeitiaren berri ematen.

        Athleticen egoitzan Duñabeitia izena aipatzea oraintsuko historiaz hitz egiten hastea denez, artxibozainari galdera berez etorri zaio.

        —Beti Duñabeitiarekin zerikusiren bat badu horrek, ala? —galde egin dit, erdaraz, hizketan hastean ohikoa den "egunon" horrekin elkar agertu dugun arren gero erdara hutsean ekin baitiogu.

        —Bai, bilatzen dudan Duñabeitia hau orain denboratxoa Klubaren presidentea izan zen Beti Duñabeitiaren osaba da.

        Giroturik ginen, baina berak zer egin zezakeen zen kontua.

        —Badira hemen orduko argazki batzuk —diost emakumeak, nonbaitetik Elizako liburutzar antigoaleko harien taxuko albuma ateratzeko ahaleginarekin batera.

        Horrela, emakumeak liburua luzatu dit, eta lasai begiratzeko diost, berak bere zereginean segitu behar duela eta.

        Liburua Urrutia batek opari egindako argazki-album harrigarria da, XX. mende hasierako irudiz betea.

        Irudi horietako askotan nork bere izena idatzirik dute bertan erretrataturik diren pertsonek. Horrek argazkiak pittin bat hondatzen dituen arren, ikaragarriro laguntzen du pertsona jakin baten bilaketan. Izan ere, horrexeri esker izan zen 1914ko argazkietako batean Duñabeitia haren izena begiztatu ahal izana. Argazkiko ertz batean "Equipo Veraniego de Pedernales" dago idatzirik, eta gero hor dira taldekideen izenak ere, goitik beherako zerrendan banan-banan; hortxe dago J. Duñabeitia delako bat, J. M. Duñabeitia eta A. Duñabeitiarekin batera, besteak beste. Taldea, bestalde, Sukarrietako hondartzan dago, Txatxarramendi atzean duela. Gero, leku berean ateratako beste argazki bat ere bada. Bigarren horretan hortxe dira udatiarren futbol taldeko gazteetako batzuk, bularra agirian eta poza begietan. Horietako batek Juan Duñabeitia izan behar du, derrigorrez.

        —Argazki hauexek eroan nahi nituzke —diotsot emakumeari, niretzako cd batera kopia ditzan.

        Emakumeak argazkiak kopiatzen dituen bitartean albumeko orriak jakinguraz igaroz segitzen dut, harik eta aldarri egin dudan arte, pozaren pozez, bihotzak kolkoan gora eginda.

        —Zer? —dio emakumeak, nire aldarriak ikaraturik.

        Azaldu egiten diot hango argazki batzuetan —zeintzuk diren erakutsiz orain— Izaro ageri dela, orain dela ehunen bat urteko Izaro! Irudi horien balioa neurtzea ezinezkoa dela diotsot.

        —Horrela bada ez dakit ba kopiatzearena oso bidezkoa ote den —dio, argazkien balioaz lehenengoz jabeturik.

        Ni bai tentela. Ezer esan ez banio nahi adina argazki kopiatuko zizkidakeen baina, poz adierazpen haren ostean emakumeak hiru argazki kopiatu dizkit, eta eskerrak. Dena dela, hasperena saihesten ikastea orgasmoaren plazeretako bat galtzea ere badenez, hobe beharbada beste argazkiak eskuratzeko aukera galdu izana.

        Izaro irlaren egoera orain ehun urte zen moduan ezagutzeko balio handikoak izateaz gainera, gazte haien munduaren dardara bat erakusten zuten kopiatzerik izan ez nituen argazki haiek. Gogoan gorde ditut; gazte batzuk, eskopeta eta guztiz doaz, ortozik eta gerritik gora biluzik, pipa itxurakoak ahoan, irlako ekialdeko aldeko maldan gora, Robinsonen itxurak eginez. Argazkietako gazteak udako futbol taldeko mutil berberak direla igarri ahal da. Horietako bat, dudarik ez dago, Juan Duñabeitia da. Eta dudarik gabe hurrengo hau ere, Europako Gerraren bezperako uda hartan argazkiak atera ahal izateko aberatsik bazen gazteon inguruan.

        Argazkioi begira otu zitzaidan: Juan Fructuoso Duñabeitiak, egunen batean Ernest Hemingwayk lagun minenetakoa izango zuenak, idazleak ukan zuen heziketaren antzekoa izan zuen; negualdian ikasketei ekin eta udaldietan kiroletan eta ehizan ibili ohi ziren biak, burua denetariko txorien habia eginda. Juan Duñabeitiari eta taldekideei Izaro irla Robinson Crusoe haren kasik berdina begitanduko zitzaien, eta kaio gaixoak ostera Hegoaldeko Itsasoetako hegazti koloretsuen pareko irudituko. Tiroka ekiten zieten, ziur, Ernest Hemingway gazteak Michigango hegaztiei ekiten zien kasik denbora eta modu berean.

        Jauregiko artxibotik atera nituen hiru argazkien arabera gorpuzkeraren aldetik ere elkarren antzeko gizon gazteak ziren Juan Duñabeitia eta Ernest Hemingway 1914ko uda hartan. Orduantxe jaioa zen Patxi Ibarluzea bien antzekoa zen, gorpuzkeraren aldetik bezala kirolzaletasunaren aldetik. Eta berdin pixka bat geroago jaio ziren haren anaia Julian Ibarluzea Tarzan eta Felix Areitio Ermua, hirurak ere munduan zabalduz zetorren jai-alai delakoaren historian sartuko ziren jokalari handiak. Hiruren bizitzako hariak Juan Duñabeitiaren, Andres Untzainen eta Ernest Hemingwayren bizitzetako hariekin gurutzatuko ziren. Kuban.

        Kubara lehenengoz joan baino askoz lehenago, artean hamasei urteko mutila zen Ernest Hemingwayk Europara Gerla Handian parte hartzera etorri gura zuen denbora berean, Juan Duñabeitiak Itsasketa ikasketak egiten ziharduen. Andres Untzainek, berriz, abade izatekoak egiten ziharduen. Egunen batean Ernest Hemingwayk eskertu egingo zuen, bai, lagun marinelak eta lagun abadeak euron gaztaroak ikasten eman izana.

        Ikasten eta zirkua egiten, esan beharko da Duñabeitiaren kasuan, ze berreskuratu ahal izan ditudan argazkien artean hortxe dira Duñabeitiaren beste irudi bi, horrexen testigu. Argazki biotako lehenengoan marinel janzki zuriez apaindurik ageri da, etxarteko patioa ematen duen halako leku batean; irribarretsu dago, beste argazkian egiten diharduela ikusten zaion bolantina egin berri dagoelako beharbada. Ze beste bigarren horretan elkarri lepoa emanez ilaran jesarrita diren lau gizonen gainean jauzi egiten ari da gaztea. Gorputza biribilean bildurik, belaunak elkarri atxikita eta eskuekin hortxe eutsiz, egundoko jauzia da argazkian egiten ikusten dioguna. Gazterik hasi zen mozorroa janzten Juan Duñabeitia.

        Ez da harrigarria Juan Duñabeitiari Hemingwayk Sinsky ezizena ipini baino askoz lehenagotik Bilboko lagunek Sinbad marinela ezizena ezarri izana. Atleta zen, baina ez zuen, Ibaiganera eroan ninduen hariari oratuz, Bilboko Athleticen hogeita bosgarren urteurreneko atletismo saioetan parte hartu. Beste bat izan zen harako saio haietan parte hartu zuen Duñabeitia; Kosme, hain zuzen. Bestela, kirolzalea eta kaio-ehiztaria izan zen Juan. Ernest legetxe.

        Biak kirolzale, biak ehiztari, beste alderdi batzuetatik begiratuta ere Juan eta Ernest lagun bien gaztaroa antzekoa izan zen. Lehenengoak Sinbad marinelaren mozorroa gogoz janzteko joera gazterik erakutsi zuen artean, Grace Halle Hemingwayk —Ernest Hemingwayren amak— semea txikitan neska modura jantzi eta apaindu ohi zuen. Bada, hortxe amaitu bide zitzaion agiriko maskaretarako joera Ernest mutilari. Gerora beste maskara batzuk jantziko zituen eta, kasik adinkideak ere baziren lagun biek mozorro-dantzan bizi osoan segituko zutela esan liteke.

        Juan Fructuoso Duñabeitia, zazpi neba-arrebaren arteko bigarrena, Bilbon jaio zen, 1898ko apirilaren 16an, eta Santos Juanes elizan bataiatu zuten. Ernest Miller Hemingway geroago jaio zen; hain zuzen ere, uztailaren 21ean, Chicago inguruan dagoen Oak Park-en.

        Bien jaiotze daten eta zaletasunen arteko antzekotasunak horrexetara mugaturik dira. Hogeita bi urte bete berritan Juan Duñabeitia merkatari-ontzietako kapitaina zelarik, Ernest Hemingway, artean idazle egin gabea, lehenengoz ezkondua zen, bera baino zortzi bat urte zaharragoa zen Elisabeth Hadley Richardson ezizenez Hash harekin. Ezkontza Juan Duñabeitia kapitain egin zen urtean izan zen; 1921eko irailaren 3an. Eta artean Ernest Hemingwayren eta Andres Untzainen bizitzako hariak elkarrekin gurutzatzen hasiak ez zirelako, bestela harexek ezkondu ahal izango zukeen gerora adiskide min izango zuen gizon gaztea.

        Izan ere, 1895eko abuztuaren 28an Mundakan jaioa zen Andres Untzain, 1918ko abenduaren 21ean egin zen presbitero, eta laster, 1918ko abenduaren 31z geroztik, Egino herrian jardungo du bataioko urez jaio berriei ondo etorria ematen, hil-haginekoei olioz hobeto joana opatzen eta, oro har, auzokideen bekatu merkeen entzuten eta barkatzen. 1923ra arte.

        Hala bada, Italiako Fossaltan Gerla Handia azken hatsetan zelarik hil-haginean katolikoen federa etorri ei zen Ernest Hemingwayk gogotsu onartuko zukeen abade berri haren bedeinkapena, ezkontza egunean. Gerora beste askotan hartuko zuen bezain gogotsu behintzat. Horretarako abadeak bikotea ezkondu zen Horton Bay herrira egin beharko zukeen, edo bikotekideek egin Andres Untzain ekonomo zegoen Arabako Egino herrira. Abadearentzat Ameriketarako balizko bidaia hura ezinezko zen; ez ostera Eginorainokoa Europara bigarrenez 1923ko hartantxe etorri zen gizon gaztearentzat.

        Europara lehenengoz etorri zenean —1918ko udaberrian hain zuzen— etxetik erdi ihes egindako hemeretzi urte bete gabeko gaztea zen Ernest Hemingway bulartsua. Kostatu zitzaion gerrara etortzea, baina etorri egin zen. Begietako batean ikusmena urriturik zuela eta, medikuek armez su egiteko gaitasunik ez zuela esan zioten arren, Gurutze Gorriaren gerra-anbulantzietan lan egitera etortzea erdietsi zuen. Haatik, 1918ko uztailaren zortzian, Fossalta di Piave-n andari zereginean ziharduela, beraren inguruan leherketa itzela gertatu eta hantxe amaitu zitzaion guda. Ospitalera eraman zuten, ustez gerra hartako lehenengo zauritu estatubatuarra zen gaztea —gezur galanta, eta hezur galanta, sortzen hasia zen legendako pertsonaiaren eskeletoan lehena—. Bestela, berrehunetik gora metraila zauri ei zituen, eta azken olioak ekarri zizkioten, hantxe hilko zelakoan, hemeretzi urte betetzeko hamahiru egun falta zuela.

        Lehenengo hartan soldadu guran eta bigarrenean, berriz, idazle bilakatu nahirik, Ernest Hemingway eta haren lehenengo emaztea Frantziako Havre portuan lehorreratu ziren. 1923ko abenduak 22 zituen. Gizonak Europan idazle bihurtzea amesten zuen. Parisko spleenaren eta idealaren bila zetorren, horiek Ametsa gauzatzen lagunduko ziotelakoan. Artean ez zuen gero lagun handia izango zuen Juan Duñabeitiaren berri, ez eta Andres Untzainena.

        Andres Untzainen datuen bila Deriora jo nuen, lehenik eta behin, hantxe baita, Bilboko kanposantua ez ezik, Bizkaiko Eliza Katolikoaren artxibategia ere. Haatik, han arima zerutiar batek argitu zidanez, gerra aurrean elizaren aldetik Bizkaia Gasteizeko barrutian zegoela-eta hangoxe apezpikutzara jo beharko nuen, ezer argituko banuen behinik behin. Egin ere halaxe egin nuen. Argitu nuena, ostera, apurra izan zen.

        Uda zen Gasteizko Apezpikutzara telefonoz jo nuenean. Nire asmoa azaldu nion beste aldetik erantzun zidan abadeki-ahotsari. Arduraduna ez ei zegoen, eta itxaroteko esan zidan. Zapuzturik, eskegi egin nuen. Denbora baten buruan berriro deiturik, jaramon egin zidaten; artxiboen arduradunak eskaria jaso zidan. Egun batzuk igaro ostean Andres Untzainen datuak eman zizkidaten. Datu hotzak ziren, kontu hura zertara zetorren bere buruari ernegaturik galdetzen ari zitzaion ahots batek erdi herraz erdi halabeharrez emanak. Erdaraz bota zidan:

        Andrés Unzain / 21-12-1918 Presbítero / 31-12-1918 Ecónomo de Egino / 11-06-1923 Anulado Coadjutor con Residencia en Ajurías de Ylarduya / 03-10-1923 Encargado de Egino / 16-01-1924 Ecónomo de Canala / 01-10-1940 Ausente por el Movimiento Nacional / Se conserva una Cédula de Clases Pasivas firmada por el alcalde de Pedernales.

        —Besterik ez? —galde egin nion abade zahar ahots erdaldun hari.

        —Besterik ez —erantzun, eta eskegi egin zidan.

        Laidoa, iraina, trufa, ez dakit zer iritzi nion hari. «Ausente por el Movimiento Nacional» hori artxiboan —non ere dagoen artxibo hori— letra larriz idatzita imajinatzen dut. Mindurik, ezindurik, gizon abade haren biografia osatzea duintasun afera nuela begitandu zitzaidan. Duñabeitiak eta besteek ez dakit baina, Faxisten Altxamenduaren kariaz ausente egin zen gizon hark argitasunezko lerro batzuk behintzat merezi zituen. Duintasuna gorabehera, bete ezinezko zeregina zirudien horiek idaztea.

        Andres Untzain, Juan Duñabeitia eta geroagoko batean Ernest Hemingway ordurako ospetsuaren inguruan izango ziren euskaldunak, den-denak Historiaren hauts-lainoak tragaturiko itzal begitantzen zitzaizkidan. Laino artetik hona berriro ekartzeari ezinezko neritzon eta, amore ematekotan izan nintzen. Hiru lagunei kalean tarteka agur bat egiten nien, lotsati, nire porrota aitortu ezinik. Langintza gogorra zen itzalen xerka ibiltzea. Zeregin gogorra, bai, eta mingarria ere zenbaitetan, Andres Untzainen kasua lekuko. Baina horrekin azken ahalegin bat egitea erabaki nuen. Kuban bertan. Eta hatsa berreskuratu nuen. Amorruak ematen dakien hats berria, hain zuzen.

        Hats horri esker Atlantikoa zeharkatuko nuen, euskaldun haien akordua, haien gomuta, haien dena —haizeak hautsa legez— denboraren iraganak eroana zuela ematen zuen arren. Bada, hauts-laino eta ahanztura-itzalen artetik berreskuratu ahal izan ditudanak dira hemendik aurrerakoak.

        Horiek kontatzen hasteko, lehenik eta behin Ernest Hemingway Europan ibili zen urteetara jo behar da. Hain zuzen ere, 1931kora. Urte horretan orain lehenengoz aipatuko den Pako Garai —dokumentu ofizialetan Francisco Garay— izenekoa Kubako historian sartzekotan zen. Hemen kontatu gura den historia txikian ere sartuko da eta, komeni da Kuban jaioa eta jatorriz Gasteizkoa zen Pako Garai hark 1931koan egin zituenak aipatzea. Kuban batu nituen moduan aipatu ere.