Euskararen Historia txikia Donostian (1800-1998)
Mihien hizkuntzak
Erdara nagusitzen hasia da, ez karriketan bakarrik, baita kontzientzietan eta subkontzienteetan ere: kanpaiek mihia dute, beraz, hizkera bat ere izan behar dute, argudiatzen du Marcelino Soroak. Hala da gainera, entzun ongi... Legorretako kanpaiek euskaraz egiten dute, baita Itsasondokoek ere, zer esanik ez Ataungoek. Donostia inguruko kanpaiek ere berdin egiten dute:
Beti mixeri
Beti mixeri
diote San Pedroko kanpaiek, eta Altzakoek erantzun:
Izan ta izango
Izan ta izango
Donostiako kanpaiak ere ez dira mutuak, badute mihia, badakite hizketan. Santa Mariakoek honela egiten dute:
Quisiera yo, un poco pan
Quisiera yo, un poco pan.
Eta San Bizentekoen erantzuna:
No, no, no tendrás
No, no, no tendrás.
Dirudienez, «txorizua ta ogiya» horrek urtean behin bakarrik dauka indarra, gainerakoan «San Sebastián tarrapatán: mucha bandera y poco pan» nagusitzen da, elizako kanpaiek gezurrik esaten ez badute behintzat. Hizkuntza-ordezkapena gertatu da, koxkerotasuna ez dago jadanik euskarari ezinbestean lotua. Donostiako familia ezagunen izenak eta ezizenak euskaraz esaten ditu herriak oraindik: xangrenekuak, espartingileak, andre Nikolasa (La Rubia izenaz ere ezaguna zen gozoki-dendaria); Gorra gaztain-saltzailea, Xardinberri andereñoak, Xagarrarbola atabalaria, Purroienekoak... Itsasontziek atzean atoian daramatzaten txalupek «zagakos» dute izena, beatei gauez azaltzen zaizkien izugarriak berriz «churiskuz» edo «churizkoz» dira, izaretan bilduak egoki... Baina euskarak ez du funtzio publikorik, ezta lagunarteko elkarteei izena emateko ere: Los Gambaros (ganbara batean jotzen zuten), La Fraternal, La Filarmónica, La Cigale, Los Achuas, Los Señoritos... Mende amaiera hartan modan zegoen mutil gaztearen irudia, «kurrutako» delakoarena zen, gero «gomoso» eta geroago «pijo» esan izan zaionaren pareko, Siro Alcainek apuntatzen duenez. Agustin Anabitartek izen horixe eman zion, Kurrutako, bere nobeletako protagonista donostiar bati, eta honela definitzen du Xantirekin hizketan ari dela La Fraternalen:
«Kurrutako oso erderazale purrukatua zan, euskeraz ederki zekialarik. Euskera baserritar izkera zeritzan, naiz sasoi artan Donostian ontxoenak ere euskeraz egin. Erdera, nonbait, apain jantziarekin egokiagoa zuan».
Don Serrano Alcázar-ek, uda Donostian ematen zuten madrildar ugarietako batek, liburu bat egin zuen euskal hiriburuaren omenez 1896an, hain informazio ugaria ematen duen Siro Alcainek adierazten duenez. Zoragarria iruditzen zaio hiria.
«Y ¡cosa extraña! Aquí no molesta el uso del vascuence a los que no lo entendemos, porque no sólo las personas cultas y educadas, sino el pueblo mismo de San Sebastián (no hablo de los vecinos del interior) habla más generalmente el castellano. Y digo que es cosa extraña, porque en Cataluña y Valencia, aun las personas acomodadas e instruídas hablan comunmente valenciano o catalán, aun delante de castellanos, llevando al extremo el espíritu regional, y eso que sus especialidades son meros dialectos de la lengua madre, y no tienen, como los vascongados, un idioma que ha quedado en ese vasto rincón como monumento conmemorativo de la venida de una de nuestras razas aborígenes. Bien puede estimarse aquella costumbre de escasear el vascuence como buena muestra de cortesía de estos vascongados con sus huéspedes castellanos».