ENERITZ ARTETXE ARANAZ

 

DXUSTURI TEATROA

 

 

      Gernikara bidean, trenean, Karanbola hirukoitza irakurtzen noa, arte eszenikoen arloan euskal emakume sortzaileek pairatzen duten genero zapalkuntzaren inguruko ikerketa. Astra espazio autogestionatuan bildu naiz egilearekin.

      Eneritz Artetxe (Gernika, 1972) antzerki sortzailea da. Aktore moduan ibilbide luzea egin du euskal antzerkian, telebistan eta zineman. Antzerki irakasle moduan ere esperientzia zabala du. Antzerki fisikoan espezializatu zen Londresen eta bere estilo edo lengoaiak bufoiarekin harreman handia dauka, umore zorrotz bati lotua. Orain dela hamar urte bere proiektu propioa sortu zuen: Dxusturi Teatroa. Momentu honetan Lakoste, bere hirugarren bakarrizketa, taularatzen dabil.

 

ehazerentzat egin nuen ikerketaren ondorioetako bat da antzerki eskoletan prekaritatea dela nagusi, zailtasun handiak izaten dituztela duintasunez lan egiteko. Zein izan da zure esperientzia?

Antzerki irakasleok, oro har, modu prekario batean bizi garela esango nuke, baina nik hezkuntza orokorrean lan egin dudanetan sentitu dut errespetu falta gehien. Antzerkiarekiko ezjakintasun handia topatu dut, talka handi bat dago hor. Eskolak geroz eta urrunago daude gorputzetik edota beren curriculum zurrunetik ateratzen den guztitik. Ama naizenez gero, niretzat hori oso garrantzitsua da, antzerkia gehien behar dutenak ikastetxeetako haurrak eta gazteak direlako, eta zaila delako pertsonaren garapena helburu duen antzerki hezkuntza bat haiengana iritsaraztea. Nire ustez antzerkilariok, edo artistok orokorrean, leku askotatik egin diezaiokegu ekarpen bat gizarte honi; hori bereziki nabarmena da hezkuntza orokorrean.

 

Hainbat eskolatan ibili zara antzerkia ematen: lehen eta bigarren hezkuntzan, antzerki eskoletan, Lekeitioko Arropaineko Arragua arte eskolan... Nabaritu duzu ezberdintasunik euren artean, prestigioari dagokionez?

Nik prestigio sozial eskasarena antzerki eskolekiko sumatzen dut, batez ere. Bizkaiko Antzerki Ikastegian (BAI), adibidez, non urte askoan lan egin dudan, oso garbi: eskolak lan handia egin du, euskal antzerki panorama antzezlez elikatu dugu, begirada sortzaile eta garaikide bat jorratu dugu… Hala ere, ematen zaizkion baliabideak ez dira nahikoak, gehiago babestu beharko litzateke. Niretzat gauza batek bestearekin lotura zuzena dauka; izan ere, hezkuntza orokorretik kanpo gaudenez, inork ulertzen ez duen gauza arraro bat lez tratatzen dute, ez zaio garrantzirik ematen… Eta hezkuntza orokorrean oso jarrera itxia dago! Oso zaila da bertako langileei ikuspuntua aldaraztea. Eurek onartuko dute antzerkia, artea edo dena delakoa baldin eta euren baldintzetara egokitzen bada. Adibidez: antzerkia oso ona da hizkuntza praktikatzeko, hala uste dut nik ere, hori euren eskeman sartzen da. Baina antzerkiak beste gauza askotan lagundu dezake: pertsona batengan errealitatearen inguruko ikuspuntua zabaltzen, norberaren berezkotasuna deskubritzen eta begirada propio bat sortzen, besteak beste; baina hezkuntza sistemak ez ditu praktikan helburu horiek kontenplatzen, sarritan ez dituzte ulertu ere egiten. Gainera, antzerkia curriculum akademikoan sartuko balute ere, horrek ez luke pertsonaren garapenean oinarritutako antzerki hezkuntza bat bermatuko, klasea emateko modu asko baitaude. Adibidez: pertsona bati hasieratik bukaeraraino zer egin behar duen agintzen badiozu, pertsonaia nola mugitzen den, zer dioen, eta abar, ez du lehen aipatutako sormena landuko.

 

Zure kasuan, eskoletarako sarbidea nola izan zen? Zu jarri zinen eskolekin harremanetan?

Niri Gernikan betidanik esan izan didate kaletik: “Nire semeari asko gustatzen zaio antzerkia, baina ez du inork eskaintzen. Zergatik ez duzu zuk egiten?”. Horrela konturatu izan naiz nola den beharrizan handi bat. Baina, aldi berean, zenbat bider entzun behar izan ditudan guraso eta irakasleen partetik honelako esaldiak: “Bai, honi antzerkia gustatzen zaio, zeren beste gauzatan...”; edo, “Hau, antzerkilaria da!”, esan nahiko balute bezala: “Ez dauka erremediorik, ea antzerkian zerbait egiten duen”. Eta nik neure kolkorako pentsatzen dut: “Baina zu ez al zara konturatzen ni ere antzerkilaria naizela eta zure semeagatik hori esanda nirekiko ere ari zarela esaten?” Hori errespetu falta handia da. Bestetik, bigarren hezkuntzako eta unibertsitateko irakasle batzuk sinistuta daude akademia bizitza honetako gauzarik inportanteena dela, jakintza horretara mugatzen dela. Izan ere, gizarte osoak arrazoia ematen die, ez dago hori zalantzan jartzerik, ez dira gai gauzak beste modu batera ikusteko. Askotan entzun ditut esaten, besteak beste, ikasle batek ez duela aurrera egiten, kontzentratzea kostatzen zaiola edo akademikoki txarra dela, eta beharbada antzerkian edo artean izango duela irtenbiderik. Ikasle baten inguruan esatea, adibidez, “ez duela etorkizunik”, zer esan nahi dute horrekin? Zer da etorkizuna? Beraien irudira eraiki duten bizimodua? Euren logikarekin bat egiten ez duen guztiak ez omen du baliorik eta, hain justu ere, antzerkiaren rola halako jarrera dogmatikoak zalantzan jartzea da. Imajinatu zer talka eragiten duen! Horretaz gain, irakasle edo zuzendari askok ez dute diziplina artistikoen lengoaia ulertzen. Nola baloratu ulertzen ez duzuna? Ezinezkoa da.

      Horregatik, azken urteotan konturatzen ari naiz azalpen pedagogia handi bat behar dela. Gure lana zertan datzan eta gure diziplinaren ezaugarriak azaltzeko denbora hartu beharko genuke: “Begira, hau egiten dugu espazioa oso garrantzitsua delako: pertsona batek espaziotik mugitzen ikasi behar du, horregatik egiten ditugu ariketa hauek, ez dira muskulatura lantzeko beroketak bakarrik, beste gauza bat da”. Baina ni pedagogia egiten ere nekatu egiten naiz sarritan, dena azalduta ere askotan ez dutelako ulertzen, euren ikuspuntua erabat akademikoa delako, guztiz mentala.

 

Ezjakintasunaz ari gara: nola baloratu dezakeen norbaitek ezagutzen ez duen zerbait. Dena dela, inkontzientean bada ere, beharbada badago antzerkiaren inguruko aurreiritzi bat. Zer aurreiritzi antzeman dituzu zure inguruan antzerkiarekiko?

Nik uste dut orokorrean jendeak zenbait jakintza eta gaitasun mailakatuta dituela, hierarkia bat dagoela. Esate baterako, inteligentziaren inguruan oso kontzeptu murritza dago. Momentu honetan gure gizartean boterea edo prestigioa dutenak zientzia arlokoak dira, arrazionaltasunari lotuta, eta gizarte osoak men egiten die, haiek dutelako hegemonia. Hortaz, inkontzienteki bada ere, hortik ateratzen garenok azkenputz izango bagina bezala tratatzen gaituzte. Nire ustez, inteligentzia mota ugari daude eta denak dira beharrezkoak. Jende horrek ez du zalantzan jarri nahi eurak ni bezain ezjakinak direla. Ez dute zalantzan jarri nahi jakintza gehienetan gabezia batzuk daudela, eta sistema hegemoniko horrek mota bateko jakinduria bakarrik aitortzen duela. Balore horiek horrela mantentzen diren bitartean, eta gizartearen gehiengoak hori babesten duen artean, denak berdin jarraituko duela uste dut: aipatu dudan bezala, hezkuntza arloan sartzen utziko baligute ere, haien ezagutza eredua lehenesten jarraituko lukete. Lehen, horren arrazoia nolabait subkontzientea zela pentsatzen nuen, baina gero eta gehiago ikusten dut hori modu kontzientean defenditzen duen jendea… Edo ez dakit kontzienteki, baina bai, behintzat, esplizituki.

 

Esplizituki esaten, adibidez, zer?

Ba, ama baten ahotik entzunda: “Jo, bai, nire alabari ere gustatzen zaio antzerkia, baina ez dut hor jarraitzerik nahi, zeren horrek gero ez du etorkizunik… Joan dadila momentuz, baina denbora-pasa moduan”. Ama hori agian ez da konturatzen alabak benetan maite duela antzerkia eta bere garapenerako behar duela.

 

Lan munduan nahiko argia da antzerkiak ez daukala etorkizunik edo oso zaila dela antzerkian lan egitea.

Oso zaila da, baina, horrez gain, jendeak antzerkiari ematen dion balorea ez da beste edozein formakuntzari eman ohi zaiona. Gauza bat da lan arloan zailtasunak izatea, eta beste bat jakintza esparru bezala ez aitortzea: hau da, kontuan izatea antzerkia egiteko gauza asko jakin behar direla eta espezialitate asko daudela. Finean, arlo zabal bat baita. Eta antzerkiaz bizitzea oso zaila bada, gizarte honek behar bezala baloratzen ez duelako da.

      Behin institutuko ikasle batzuek antzerkira apuntatu nahi ez zutela esan zidaten, antzerkian institutuko friki guztiak zeudelako… Ja-ja-ja! Eta nik pentsatzen nuen: “Ba hobeto frikiekin, joder!”. Argiago ezin da esan. Frikismo hori niretzat positiboa da. Eskerrak! Etor daitezela friki denak. Baina, noski, beste guztien begiradatik arraro hutsak dira. Tristea iruditzen zait, gaztetan ni ere friki bat nintzela uste nuen. Orain buelta eman diot, eta, beno, ba bai, friki bat izango naiz, baina eskerrak, zeren beste asko alienatuta baitaude, nahiz eta euren burua besteon gainetik ikusi. Antzerkiak nor garen deskubritzeko aukera ematen digu. Eta, nire ustez, hori da eskoletara eraman behar dena.

      Bestalde, antzerkiak hezkuntza orokorrarekiko daukan ezberdintasun handienetako bat gorputzaren presentzia da, ikasleak denbora guztian eserita egotera ohituta daudelako, eta gehienetan irakasleak hitz egin besterik ez duelako egiten. Gaur egun, hezkuntza sistema erabat digitalizatu nahi den honetan, gorputza eta presentzia fisikoa lantzen duten diziplinak ezinbestekoak iruditzen zaizkit, antzerkia eta dantza, esate baterako. Gorputzaren lanketa kontzientea eta sortzailea bultzatzen dutelako, ez horren mekanikoa.

 

Konta iezadazu hezkuntza orokorrean antzerki irakasle bezala aritu zareneko anekdotaren bat, zeure eta instituzioaren ikuspuntuen arteko talka eragin duena.

Adibidez, eskola batean casting bat egiteko eskatu zidaten, hau da, antzerki klaserako zenbait ikasle aukeratzea. “Ezta zoratuta ere!” erantzun nuen nik, noski. Izan ere, haientzat helburu nagusia obra polit bat egitea baitzen, eta horretarako, kiroletan ere gertatu ohi den moduan, bi taldetan bereizi nahi zituzten ikasleak, A eta B, txarrak eta onak. Nik nahi ditut denak, denak, denak. Bihotzez diot: mesedez, etor dadila gurpildun aulkian dagoena, ondo hitz egiten ez dakiena, txikia, handia, azkarra, baldarra, lodia, argala... denak. Gizartearen erakusle baitira. Nola azal nezake nik antzerkian denak nahi ditudala? Ez dut esateagatik esaten, benetan diot.

      Nik Gernikan obra bat egingo banu, zeinetan denak super dotore jantzita dauden, jende aurrean harro agertzeko zerbait egiten, 8.000 ikusle izango nituzke! Eta guraso batzuk poz-pozik egongo lirateke, baina horrek zertarako balio du? Ezertarako ez. Guraso eta irakasle batzuen helburua herriaren aurrean euren ikastetxea eta ikasleak ondo geldiaraztea da, ez dira umeen garapenean pentsatzen ari. Eta umeek hori jasotzen dute.

 

Antzerki ikastaro askoren helburu nagusia obra bat egitea da, batzuetan “produktu” lez tratatzen dena, hori gelditzen delako agerian, eta ez hainbeste prozesua bera. Zer iritzi duzu horren inguruan?

Lehen ez nuen ulertzen jendeak zergatik ez duen prozesua baloratzen, baina azkenean konturatu naiz prozesua baloratzeko antzerkiaren inguruko ulermen jakin bat behar dela, edo konfiantza handia eduki irakaslearengan. Jende gehiena ez denez garapenik ikusteko gai, emaitza baten beharra du. Orduan, zerbait erakutsi behar dugu eta kito, berdin du umeek ikasi duten ala ez. Horrekin ez dut esan nahi emaitzari garrantzirik eman behar ez zaionik: besterik gabe, zer puntutan zauden adierazten duen zerbait da. Eta hezkuntza emaitzetan bakarrik oinarritzen bada, zer eskatuko diote antzerkiari?

 

Horretara nindoan: seguruena ikasle asko obra bat muntatzeko ideiarekin hurbilduko dira antzerki klasera.

Bai, eta ikasleek zenbat aldiz galdetzen duten: “Noiz hasiko gara antzerkiarekin?”.

 

Bai, halakoak askotan esan dizkidate niri: “Noiz hasiko gara antzerkiarekin? Zergatik ari gara espagetiarena egiten?”. Nola azaldu espagetiarena egitearen garrantzia, nahiz eta oraindik ez duten ulertuko? Lehenik bizipena izan behar baitute, prozesu osoa esperimentatu.

Guraso eta irakasle askok esaten digute hori: “Jo, espagetiarena-eta interesgarria izango da, baina umeek obra bat egin nahi dute”. Eta nik zera erantzuten dut: “Beharbada umeek matematikako klasean denbora guztian ez dakit zertara jolasten ibili nahiko dute, horregatik bakarrik kasu egiten al diezu?”. Edota literaturan, adibidez, umeek nobela bat idatzi nahi badute, horregatik zuk hori egingo duzu aurretik ezer landu gabe? Lehenik eta behin gramatika, sintaxia, deskripzioak egin eta pertsonaiak eraikitzen ikasi beharko dute, ezta? Nik metodo pedagogiko bat daukat, ez dut hau egiteagatik egiten. Hor argi ikusten da zer leku ematen zaion antzerkiari: ez da formakuntza gisa ikusten, apaingarri gisa baizik, “plus” baten moduan, ikastaro amaieran egiten den gauza polit bat, edo euskararen erabilpena bultzatzeko jarduera bat, besterik gabe.

 

Zentzu horretan, ezjakintasunari konfiantza falta gailentzen zaiola esango zenuke?

Bai, eta horregatik, hainbat espaziotan energia alferrik galtzen dugula uste dut, eta hobe da gugan konfiantza duten espazioetara jotzea. Ni hori egiten ari naiz azken urteotan. Behin eskola batean klaseak ematen ibili nintzen nire semea bertako ikaslea zelako. Gutxi ordaintzen zidaten, geroz eta espazio kaskarragoak ematen zizkidaten, eta ikasturte bukaeran emanaldi bat egitea nahi zuten, baina nik nire erara antolatu nuen: gai baten inguruan inprobisatu eta klasean egindako zerbait erakusten genuen, obra formal bat egitearen ordez. Urte batean, bi ikasle gaixo jarri zirenez, ezin izan genuen pentsatuta genuena egin. Niretzat ez zegoen inolako arazorik, baina zuzendariarengana joan nintzenean ez dakizu zelako errieta egin zidan! Oso kezkatuta zegoen, antza, hamaika urteko haur batzuek Gernika osoaren aurrean emango zuten irudiaz. Nik inprobisazio batzuk prestatuta geneuzkala esan nion, esketx antzeko batzuk, luzera handiko emanaldi bat egin beharrean zerbait laburragoa aurkeztuko genuela. Ea zer pentsatzen dudan esaka hasi zitzaidan, hori lehenago esan behar niola, eta abar. Auskalo zer irudikatuko zuen horrelako eskandalua muntatzeko! Txundituta gelditu nintzen. Ez zuen ulertzen aktoreak gaixorik egoteak eragin zuela egoera hura, ezta proposatzen niona oso emanaldi duina zela ere… Eta ez genuela egingo esan nion: ez esketx bat, ez bi, ez hiru. “Baina nola? Konpromisoa hartu duzu!”, eta gorri-gorri jarri zen. Ez zekien zer proposatzen ari nintzaion, ez baitzen inoiz saio bakar bat ikustera etorri.

 

Hemen zentzua dauka emaitzaren inguruan lehen esan dugunak: ez badago ebidentziarik, badirudi ez dela ezer gertatu.

Alde batetik, ez zuen urte osoko lana kontuan izan, eta, beste alde batetik, ez zuen nire jakintza aitortu. Nik banekien zertan ari nintzen, umeek asko ikasi zuten urtean zehar, baina hainbat zirkunstantziagatik batzuetan ezin da antzezlan bat aurkeztu, besterik gabe. Niri berdin zait umeak eszenatokira igotzen diren edo ez, hori dirulaguntza justifikatzeko bakarrik da, beste ezertarako ez.

      Zuzendariaren jarrera dela-eta, shock egoeran gelditu nintzen, eta gurasoei gutun bat idatzi nien, dena azalduz: batzuek ulertu zuten eta beste batzuek ez. Hor konturatu nintzen horrelako jarrerak gurasoengan ere zabalduta daudela. Kaletik haiekin topo egitean batzuek nire lana eskertzen zidaten, eta garrantzia kentzen zioten kurtso amaierako emanaldiari, baina beste batzuek, aldiz: “Jo, umeari ilusioa egiten zion azken emanaldi horrek!”. Ni miseria bat kobratzen ibili ondoren, nire semearen eskola delako mesede bat egitearren, eta hala ere, horrelako erantzunak jaso behar?

      Gainera, guraso batzuek gauza irreal bat dute buruan: kexatu egiten dira haurrak esaldi bakar bat izan duelako obran… antzerkia ez da testua bakarrik! Ez dute beste lan guztia ikusten. Igual gu antzerkia ikasten ibili gara lauzpabost urtez eta ez dugu inoiz sekulako paper bat izan, espagetiarena egiten ibili gara, ez da ezer gertatzen! Astebeteko ikastaro batera joanda beren seme-alabek Romeo eta Julieta egitea nahi dute! Beste batzuk, aldiz, pozik daude umea antzerkian aritu eta zenbait gauza ikasi dituela ikustearekin, eta jarrera hori eskertzekoa da.

 

Esposizioari dagokionez, irudiari lotuta, besteen aurrean modu jakin batean agertzea bilatzen dela iruditzen zait. Adierazpen hori eszenatoki gainean egon zaren denbora kopuruagatik neurtzen dela, itxura fisikoagatik eta esandako hitz kopuruagatik.

Ez da benetakoa. Niretzat esposizioa interesgarria izan daiteke, garatutako gaitasunak praktikan jarri eta sortutakoa besteekin konpartitzeko, adibidez egindako lana adin bereko beste talde bati erakustea, haien iritzia jaso eta elkarrekin hausnartu ahal izateko. Hala bada ondo, baina erakusten dugun horrek ez du zertan beti obra bukatu bat izan behar. Inprobisazioak izan daitezke, eszena laburrak, koreografiak, prozesuari buruzko ondorioak, eta abar. Baina orokorrean eskatzen zaiguna oso zurruna da. Bestalde, badirudi zenbat eta jende gehiagori erakutsi orduan eta hobea dela ikuskizuna. Horregatik, esposizioa, normalean egiten den moduan, kaltegarria iruditzen zait. Gaur egungo hezkuntza orokorrean azterketak diren moduan. Esposizioak itsutu egiten gaituela uste dut, garrantzi gehiegi ematen diogulako eta normalean emaitza jakin batzuk eskatzen zaizkigulako. Horrek ez digu ez esperimentaziorako ez akatsak egiteko aukerarik uzten, eta prozesu batean akatsak egiteko baimenik ez badugu ez dugu ezertxo ere ikasten.

 

“Espektakuluaren gizartea”.

Guztiz, eta ni espektakuluaren kontrakoa naiz. Beti esaten dut: espektakulurako erabili egiten gaituzte. Hain da zaila hori ulertaraztea! Nik behintzat Londresen ikasi nuena hori izan zen: akatsa. Denbora guztian zeure buruari akatsak egiteko baimena ematea, akatsari begiratu, hura onartu, bertan baitago ikasi behar duzunaren pista. Akatsa egin ahal ez izateak freskotasun guztia kentzen dizu: ez duzu zertan primeran egin behar, besterik gabe hor zaude, hori egiten, zerbait probatzen, jolasten. Gero herri osoaren aurrean egiteko gauza landuago bat izan behar du, noski. Baina gauza txikiena ere irudi gisa esplotatu nahi dute, eta telebistan emititu... Orduan, kasu pixka bat egiten dizute horrelako emaitzak aurkezteko prest zaudenean; bestela, ulertzen ez duten gauza arraro batean ari zara.

 

Emozionalki nola bizi izan dituzu deskribatu dituzun esperientziak?

Ba, frustrazio handiarekin. Alde batetik, antzerkia baloratzea falta dela uste dut, eta bestetik, oro har ikuspuntu sortzaile bat garatzea: hau da, errealitatearekiko beste begirada batzuk txertatzea. Kostatu egin zait ikuspuntu sortzaile hori duten espazioak eta horiek babesten dituzten pertsonak aurkitzea, non norberaren garapena bilatzen den, ikuspuntu kritiko bat... berdin zait zein jakintza esparrutan. Azkenean aurkitu ditut batzuk, baina ez da erraza izan. Gogorra da, zeren, nahiz eta hezkuntza orokorrak bere paperetan sarri hori aipatzen duen, norberaren garapena eta diziplinartekotasuna adibidez, praktikan ez dute aurrera eramaten edo azalean geratzen dira. Tristurarekin bizi izan dut zelako eredua ematen diegun haur eta gazteei. Horrelakoetan zera pentsatzen dut: beno, ikasiko dute eskolatik kanpo! Ja-ja-ja! Horregatik, eskolatik kanpo ikuspuntu alternatiboak lantzen dituzten espazioak behar direla konturatu naiz.

 

Gauzak horrela, zein da zure estrategia?

Nire estrategia honako hau da: haiek oso zurrunak badira, ez dut elkarlanik aurrera eramaten. Aldiz, horren zurrunak ez direnean, eskatzen didaten hori nire modura egokitzen saiatzen naiz. Horrez gain, batzuetan, irakasleekin hitz egitera jotzen dut zuzenean. Azken hau ez dut gehiegi garatu, gogorra egiten zaidalako, baina onartzen dut gehiagotan egin beharko nukeela: guraso eta irakasleekin bildu eta nire pedagogia ondo azaltzea.

 

Zergatik egiten zaizu gogorra?

Zaila egiten zait komunikazioa, oso inplikatuta sentitzen naizenez gogorra egiten zaidalako behin eta berriro neure burua egoera horretan jartzea. Hala ere, oso beharrezkoa dela iruditzen zait. Adibidez, orain Lekeitioko Arropaineko Arraguan nabil lanean, eta proiektua kudeatzen duen Maider Illanak oso ondo azaltzen ditu gaiaren eta pedagogiaren nondik norakoak, esango nuke horregatik lortu duela eskolekin lan ona egitea. Bertan egiten ari garen lanak prozesuari ematen dio lehentasuna, eta diziplinartekoa da. Eskola batzuetako irakasleak aurrerakoiak dira, eta zertan gabiltzan ulertzen ez duten arren gure lana egiten uzten digute, aditu bezala aitortzen gaituztelako. Hori konfiantzaren erakusle da. Ikastetxe batzuek muturreko jarrera ere hartzen dute eta proposamenaren alde agertzen dira haien parametroetan, nik egiten dudana “modernotzat” hartzen dutelako.

 

Kasu horretan prestigioaren kanonean sar liteke. Zenbait hitz erabiltzen baditugu are gehiago, adibidez, “performance”.

Baina nahiz eta “performance” edo nahi duzun izena jarri, batzuek beti berehalako emaitza bat nahi dute. Gutxi batzuek, ordea, ez, nahikoa dute hor eman den esperientziarekin. Eta kontraesana ematen duen arren, denborarekin, azken hauetatik ateratzen dira emaitzarik interesgarrienak.

 

Sentsibilitate falta dagoen bitartean, alferrik da: nahiz eta pedagogia egin, eta bere lengoaiara egokitzen saiatu, parte hori landuta ez badaukate ez dira ikusteko gai, ezta?

Hala da, baina gizartean indarrean dauden baloreek zerikusi handia daukate hor. Izan ere, nahiz eta haiek ikusteko gai ez izan, nik kristoren txaleta badaukat eta nire lanarekin diru pila bat irabazten dudala jakingo balute, segituan, “tipa horrek asko daki” esango lukete! Ja-ja-ja!

 

Hori bera gertatu zaizu zuri?

Ez zehatz-mehatz, baina hori sentitzen dut: zenbait eskolatan klaseak ematen ibili naizenean ez naute bereziki baloratu, batez ere hasieran. Baina gero egunkarian zerbait idatzi dudala ikusten badute, liburu bat argitaratu, edo Arriagan lan egin dudala, orduan beste modu batean begiratzen didate. Egia da denborarekin nire arloa defendatzen ikasi dudala neuk ere, eta horrek errespetuz trata nazaten eragin duela. Bestalde diruak, etxeak, edo kotxe batek balio erantsi hori eman diezaguketela uste dut. Esate baterako, lehen aipatu dut nola eskolako zuzendari batek gaizki tratatu ninduen: zerk ematen zion niri horrela hitz egiteko eskubidea? Bada, bere postu hierarkikoak, eta gizona izateak. Aitzitik, tipo horrek zuzendaria izanda ere oso soldata kaskarra eduki balu, eta ni, aldiz, berdin-berdin antzerki irakaslea izan banintz baina kristoren soldatarekin, tipo horrek ez nindukeen horrela tratatuko. Hortaz, zerk ematen digu prestigioa? Diruak. Lotura bat egiten dute dirua, boterea eta jakintzaren artean. Nahiz eta batak ez duen bestearekin zerikusirik. Gu zenbat eta prekarioago ibili, geroz eta gutxiago izango gaituzte kontuan. Egia da beste ikuspuntu bat daukan jendea ere badagoela, baina gutxiengoa dela uste dut.

 

Oso interesgarria egin zait aipatu duzuna: gizartearen prestigio kanonean sartuz gero zilegitasuna eskuratzen duzula, alegia. Adibidez, Arriagan antzeztu duzunean, jendeak beste begirada batekin ikusi zaituela.

Harrigarria da. Niretzat, egia esan, antzerkia eszenatokian egitea interesgarria izan daiteke, baina gure erronka nagusia eguneroko bizitzan dagoela uste dut. Jendeak, antzezlan bat ikustera joatean, entretenimenduaren tokian sailkatzen gaitu. Hezkuntzan edo halako eremuetan txertatzea lortzen dugunean garrantzizkotzat ikusten gaituzten seinale izango da. Nire lekua ez dago antzokian bakarrik. Gainera, a zer leku ematen diguten! Nire ustez antzokia, orain ulertzen dugun bezala, zaharkituta dago. Ez badute antzokien erabilpena zabaltzen, museoko bitrina herdoildu bihurtuko dira.

 

Zerekin lotzen duzu antzokia?

Nire ustez, antzokia utzi diguten azkenengo zokoa da, zeinetan antzerkilari guztiok sartu eta, hartara, gizartetik baztertu gaituzten: “Ale! zuek denok antzokira, eta gu joango gara asteburuetan ikustera”. Eta, gainera, azkenean ez dira etortzen! Antzokia ez da ezagutzarako espazio bat kontsideratzen, zeina interesgarria eta lagungarria izan daitekeen pertsonaren garapenerako. Orduan, zer leku du antzerkiak? Batzuetan, testuingurutik at dagoen eta nahikoa informazio ez daukan programatzaile batek erabakitzen du zer egingo den antzokietan, gehienetan gurekin inolaz ere kontatu gabe... eta hori da gure lekua? Hortik ezin dugu gizartean eraginik izan. Antzokia oso eremu murritza da, non ezin dugun nahi dugun guztia adierazi. Nire iritziz, benetako antzerkia entseguak dira, klaseak... Hor ateratzen du jendeak benetan pentsatzen duena. Hala ere, antzokietarako sarrera erraztuko baligute eta han egiten denaren inguruan erabakitzen utziko, antzokiek beste bizitasun bat hartuko luketela uste dut.

 

Gizarte bat bere egunerokotasunean, denbora gehienean behintzat, lanari eta espazio pribatuari lotuta antolatuta baldin badago, hau da, etxeari, kontsumo-guneei, tabernei eta abar, antzokia, nolabait, baztertuta geldi daiteke, eta hori nahikoa adierazgarria da. Gainera, antzokian publikoak duen esperientzia “sartu eta ikustearena” da. Eta, aipatu duzun bezala, antzerkilarien lana antzokitik askoz haratago dago, fenomeno puntual bat da emanaldia. Zer behar du antzerkiak ikusgarritasuna, duintasuna eta errekonozimendua lortzeko?

Normalean, antzerkiaren inguruan hitz egiten dugunean, antzokietan egiten den produkzio horien inguruan aritzen gara, baina hori antzerkiaren parte txiki bat baino ez da, eta, nire ustez, ez da interesgarriena. Icebergaren punta izan beharko luke. Antzerkiak gizarteari ekarpen esanguratsua egin diezaion toki askotan egon beharko litzateke, aukera gehiago eduki, profesional eta hezitzaile anitzak izan, hamaika eskola... Eta antzerkiaren inguruan ikerketan eta esperimentazioan dabiltzanak izango liratekeen antzezlanak sortzen dituztenak. Baina horrek sostengu bat behar du, testuinguru bat.

 

Antzokia berez antzerkilarion tokia da, eta ez edozein toki, toki prestigiotsua, gainera: gizarteak antzerkilarioi aitortzen digun tokia, zilegitasun gehien ematen duena, eraikin bezala dotorea. Hala eta guztiz ere, zuk esan duzun bezala, hori antzerkiaren icebergaren puntaren erakusle besterik ez da. Sakondu dezakezu pixka bat ideia horretan?

Antzokiak bahiturik daude: hasteko, antzokia bera, eraikina, gu geu, sortzaileok baino garrantzitsuagoa da. Herri askotan gehiago errespetatzen dituzte antzokiko garbitzailearen ordutegiak sortzaileenak baino, eta horrek asko esan nahi du. Esate baterako, ikastetxe bateko ordutegiak garbitzaileen arabera erabakitzen dira edo klaseen arabera? Gure sorkuntzen ordutegiak kontuan hartuta egin beharko lirateke antolakuntzak. Entseguez ari naiz, sorkuntza prozesuez, ez emanaldiez. Antzokiak ez dira gureak eta ez dira guretzat, guztiz usurpatuta daude.

      Gernikan tokiak badaude, baina orain arte behintzat ez dute nahikoa erraztasun jarri sortzaileok erabil ditzagun. Erabili izan dut espazioren bat noizbehinka, baina argi dago ez garela lehentasun bat. Uste dut ez dela herriko artistongan nahikoa konfiantzarik ipini. Kultur etxean entseatzeko erabil daitekeen areto txiki batez ari naiz zehazki. Dena den, iruditzen zait bertako arduradunak konturatzen hasi direla gurekiko elkarlana ezinbestekoa zaiela jendea aretoetara eta ekintza ezberdinetara joatea nahi baldin badute. Zentzu horretan, jarrera aldaketa bat ikusten ari naiz kultur etxeko zuzendariaren aldetik, eta hori eskertzekoa da, ea horrela jarraitzen duen. Beste kontu bat da udaletik zer baliabide ematen dioten, kulturaren inguruan zer ideia duten eta zer egiteko prest dauden herriko artisten alde. Baina Urdaibaiko Guggenheim berriaren proiektuak argi uzten digu politikari batzuentzat kultura hitzak zer esan nahi duen: turismoa eta dirua. Haiek ez dute gugan pentsatzen, beraien inbertsio eta ametsetan baizik.

      Nik hasieran pentsatzen nuen ez nindutela kontuan hartzen berria nintzelako, eta ez nekielako askorik. Baina urteak pasatu ahala konturatu naiz ez naizela ni, berdin du nor zaren! Hona artista garrantzitsu asko etorri dira, eta ni bezain gaizki daude. Miren Agur Meabe, Joseba Sarrionandia, Eider Rodriguez, Miren Gaztañaga edo dena delakoa etortzen bada, berdin dio! Berriro ere prestigioari lotuta dagoela uste dut, zeren politikaria edo halako errekonozimendu bat daukan beste norbait bagina, ezberdin tratatuko baikintuzkete. Edo agian ez, auskalo.

      Argi dagoena da kultur etxeetako arduradunek eta kultur arloan ardura politikoa dutenek, oro har, konplizitate handiagoa bilatu beharko luketela herriko zein kanpoko artistekin. “Kultur etxea” deitzen den horretan lan egiten baitute, eta kultur eragileok baikara horko lehengaia, izenak berak dioen bezala. Zorionez, gertutasuna bilatzen duten zuzendariak eta parte hartzea sustatzen duten kudeatzaileak ere badaude, baina salbuespena dira. Horregatik, kudeatzaile horien zeregina kultur eragileokin elkarlanean aritzea eta gure lana zaintzea dela argi uzten duen filosofia berri bat sustatu beharko litzateke Euskal Herriko kultur politiketan, Eusko Jaurlaritzatik hasi eta udal zein kultur etxeetara zabalduz.

 

Zerk ematen dizu indarra? Edo zein da, hainbeste frustrazioren artean, aurrera egiten laguntzen dizun motorra?

Indarra ematen dit bide honetan guztian bizitzeko modu propio bat, nire ikuspuntu eta iritzi propioa garatu dudala ikusteak. Hori antzerkiari esker izan da. Nor naizen eta zer interes dauzkadan ikertzeko jakin-min handia daukat, gizarteari nire ekarpen propioa egiteko. Teatroa hori guztia adierazteko libre sentiarazten nauen espazio bat da, horregatik da hain baliotsua niretzat. Urteak igaro ahala horretarako lekua uzten duten irla batzuk deskubritu ditut, eta horietatik ere indarra hartzen dut: antzerkiko kideak, kultur teknikari eta programatzaile konplizeak, elkarte batzuk... Niretzat abentura bat den bitartean eta esperimentatzeko aukera ematen didan heinean, interesgarria da, baina antzerkia antzerkiagatik ez zait interesatzen. Dibertigarria izan daiteke eta ondo pasa dezaket, baina ez badauka eduki hori ez zait hain garrantzitsua iruditzen.

 

Zerbait gehitu nahi duzu?

Pandemian gure lanaren balioa argi eta garbi geratu dela, jendeak intuizioz artea eskatzen zuelako: antzerki klaseak bete egin ziren, nik gainbehera bat egongo zela pentsatzen nuenean. Nahiz eta arrazionalki gauza bat esan, edo gizarteak mezu bat bota, jendeak bere beharrizanak ditu, besterik gabe gorputzarekin presente egotea bada ere. Zorionez, gorputzak ez daki gezurrik esaten.

 

* * *

 

      Sortzaile bizkaitarraren hitzek badute bufoitik zerbait: haserretik eta minetik mintzo da, kritika gogorrak eginez, gizartearen alde ilunena seinalatuz, xaxatzaile. Umorea esatera ausartzen ez garen edo esan ezin dugun hori adierazteko tresnatzat hartu izan da: botere hori dauka eta, horregatik, askotan, deserosoa eta polemikoa gerta dakiguke, ez baita inolaz ere “inozoa”.

      Artetxek gai esanguratsuak jorratu ditu: besteak beste, gizartearen muinera joz, barneratuta dugun paradigmak pentsamendu arrazionala eta zientifikoa gurtzen eta, ondorioz, gorputza, emozioak eta intuizioa bezalako pertzepzioak gutxiesten dituela adierazi du. Eskoletan izan duen esperientziari jarraiki, hezkuntza sistemak paradigma hori indartzen eta defenditzen duela argudiatu du. Maite duen antzerkiak norbere burua deskubritzera eta desafiatzera eramaten gaitu eta, horrek, hezkuntza sistemako baloreekin ez ezik, seguruena gure gizarte-ereduarekin bat egiten ez duen erronka bat suposatzen du. Handiegi geratzen zaiguna, akaso.