Susa literatura - Bazterreko ahotsak

Jende artetik, itxuraz urteetan sartua dagoen pertsonaia azaldu da. Buruan artilezko txanoa, betaurreko ilunak, belaunak agerian uzten dizkion soineko berdea, eta hautsak zikinduriko jaka soinean. Soka batetik zintzilik daraman kanpaitxoa jotzen du tarteka.)

PERTSONAIA: Ez zen bada besta ni gabe hasiko, ezta? (Isilunea) Hagitz ongi! Lehenik eta behin, mila esker nire hiletara etortzeagatik! Hilko garela denok badakigu, baina noiz, nola, eta non... zuk ez! Nik, bai. Horregatik, besta eder hau prestatzen saiatu naiz. Intentzioa bai, baina... alferrik! Ahal dudan guzia egiten ari naiz! Ikusten dut zuek ere esku hutsik etorri zaretela. Ez al duzue jatekorik ekarri? Ezta nik ere! Ardorik ere ez? Jainkoagatik, ardoa!

(pertsonaia eszenatokira hurbilduz.)

Ardo faltak akabatuko gaitu azkenean!

(pertsonaia kaxa zaharraren aitzinean.)

Agudo hilko naiz ni ere...

(Oholtzan.)

PERTSONAIA: Agudo? Agudo?... Segituan! Eta oraindik azken kantua zein izanen den erabaki gabe! Nola hil daiteke inor azken agurreko kantua zein izanen duen jakin gabe? Horrela ez dago hiltzerik, deus ere prestatu gabe...

(Kaxari begira.)

Horrela bai ez dagoela hiltzerik, laranja kaxa bat, hilkutxa moduan harturik...

(pertsonaiak, kaxatik zaku bat hartu du, eta bertatik, apaingarriak egiteko zenbait elementu atera.)

Ixo! Ez kezkatu horrekin! Eginen dut zerbait honekin! Girlandak edo... kaxa itxurosoago jartzeko behinik behin. Hau miseria! Ez musikarik, ez kantu tristerik, ez azken hitzik...

Hitzak? Hauek ere izanen dute errateko zerbait bada! Denentzako izaten dute zerbait! Plazan marmarka ibiltzen dira beti. Ondokoa ezin bakean utzi... Normalean isilik ezin egon, eta orain? Dios!

Ixo... Badut proposamena nik. Momentua ailegatzen denean, hemendik pasa, kaxara hurbilduko zarete, buelta-bueltan jarri, eta nire gorpua hemen seko dagoela... (Isilunea) Barkatu! Inpresio pixka bat ere egiten dit... Bo! Nire gorpua hemen seko dagoela, hitzak bota. Ez dakit bada, normalean erraten direnak. Pertsona ona zen... Tira! Hitz politak bai, baina drama ere bai. Negarrak eta mukiak! Zauritik solastatzea nahi nuke. Lagunen laguna zen... Eta ez baduzue horrelakorik sentitzen, egin teatroa lasai, niri aunitz gustatzen zait eta! Tragedia ere izaten ahal da! Ze iruditzen, etsaien etsai...

Hiltzaileen hiltzaile!

Ixo! Goxoagoa... anaien anaia, amen ama... Ez! Amen ama, ez! Gurea ez. Gure ama ere ez. Ama gaixoa, beti bakarrik, eta beti deus ere gabe. Garaileak etorri zireneko garaian kendu zioten dena. Kendu inozentzia, kendu gaztetasuna, kendu bizi poza... Kendu dena, eta haur bat utzi!

(pertsonaia kaxaren aitzinean makurtu da, barrenean dagoenari begira. Kaxa kulunkan mugituz, sehaska bailitzan.)

(Sehaskan.)

PERTSONAIA (kantari): “Sehaska ez da gelditu / nahiz eta inork ez mugitu...”.

Amaren eskuek mugituko zuten sehaska... bere eskuek izan behar zuten, norenak bertzela? Bere eskuak. Ahantziak ditut bere eskuak. Ez dut eskurik oroitzen, ez dut bere eskurik ikusten. Ez eskurik, ez ahorik... ahotsa bai; bortitza. Eta solasak; murritzak. Eta amaren hankak; hurritzak. Amaren hankek solastatzen zidaten. Amaren hankek erraten, kontatzen... nekatutako hankak esperatzen... eta zazpi urtetarako bidali ninduten ostiko batez bere ondotik! Zazpi urtetarako Casa Úrsulan mirabe lanean ogi puska baten truke!

(Bat-batean, pertsonaiak kaxa zaharra gurdi bat bihurtu du. Bera gidari.)

(Karroan.)

PERTSONAIA (oihuka): Esnea! Ogia! Xaboia! Ariel, Persil, Jabón de coco Beltrán! Zomorroak eta arratoiak akabatzeko pozoia! Patatak! Laranjak! Laranjak eta sagarrak! Udareak! Intxaurrak eta hurrak! Atuna, betuna, eta kremak, eskuak izateko leunak!

(Eskuen aipamenak, gurdiaren martxa geldiarazi du.)

Nola oroitu amaren eskuez, ez bazuen inoiz ematekorik izaten! Esku hutsik beti, beti faltan, beti eskas. Nola oroitu eskuak, ez bazuen zer eskaini?

(Gurdia zena kaxa bihurtu da berriz ere.)

Etorri ziren garaileak, eta gelditu zinen bakarrik. Agertzen joan ziren garaituak, eta segitu zenuen bakarrik. Nirekin bakarrik. Bizitzeko gogoa galduz, eta samina irabaziz. Amen ama izatera ere ez zinen iritsi...

(pertsonaiak berriz ere apaingarrien zakua hartu du, kaxa zaharra apaintzeko asmoz.)

Ama gaixoa! Ama Birjina bezala, ume bakarra izatera kondenatua! Haren umea, erregeen errege, eta ni berriz, maizterren maizter! Beti maizter!

(pertsonaiak, kaxa hilkutxa bihurtu du.)

Ai ama! Alde ederra dago! Ama Birjinari aingeru batek eman zion gibeletik... eta zuri Hipolito zikin horrek!

Ixo! Hipolito... hipokrita... Hipolito... hipopotamo... hipotenusa!

(Hilkutxan.)

PERTSONAIA (buruz errezitatuz): “La hipotenusa es el lado opuesto al ángulo recto en un triángulo rectángulo, resultando ser su lado de mayor longitud”.

(pertsonaia, kaxa aztertu eta neurtu ondoren, barrura sartu da. Kaxa barruan esertzea lortu du, baina hankak kanpoaldean geratu zaizkio. Zomorro itxura hartu du.)

Nik uste, zerbait handixeagoa beharko dela... Hilkutxa normal bat igual?

Amak bazuen hilkutxa. Gela hutsa, isiltasun hura, zoko usaina, eta amaren hilkutxa.

Hipolitok pagatua! Zerri zikina! Hilda ere ezin ama bistara eduki! Segituan kaxa jarri, segituan sartu eta segituan ezkutatu badaezpada ere! Zikinkeria alfonbra azpian bezala!

Horregatik ez dut inork kaxarik jartzerik nahi. Nahiago dut neronek kaxa jarri, nahiz eta ez kabitu! (Kaxan guztiz sartu nahirik) A! Baita zera ere! Ez naiz kabitzen... Zazpi urteetatik kaxekin goiti eta beheiti, eta orain bertan lurperatzeko kutxa miserablerik gabe! (Etsiturik) Baina ez dut bertzerik topatu... Amari dena kendu zioten, eta gero hilkutxa jarri... baina inor ez ondoan! Horregatik nahiago dut kaxa nik jarri, eta festa eder hau antolatu. Lagunen artean agurra hagitzez hobea da... nahiz eta deus ez ekarri! Benetan ez duzuela ardorik ere ekarri? Ezta jatekorik? Bada, gosea ere etortzen da azkenerako. Zomorroak ere jateko adinako gosea batzuetan! Badakizue, hainbertze emozio...

Hilkutxa jarri dut bai, baina zeinek eramanen du maizterren maizterra bizkar gainean?

(Isilunea.)

Neronek eraman beharko dut karro gainean, ze kristo! Paseatuko dut kaxa nire gorpua barrenean sartu aitzinetik. Edo ondoren akaso! Karrotik tiratzen badakit aspaldi... Zazpi urteetatik karroari tira eta tira, herrira, plazaren erdira, mendira, zakurraren ipurdira. Maxuxen baserrira, haren atarira, tira eta tira, ogia partitzen eta esnea banatzen.

(Kantari) “Hiru aurpegi ditu / kaxan ezin kabitu...”.

(pertsonaiak kaxa bertikalki jarri du. Kaxa barruan farola zintzilikatu du, eta mugimendu arin batez, ilunpetan dabilen gurdi baten martxa irudikatu.)

(Karroan berriz.)

PERTSONAIA: Argiak tarteka. Argiak mendian, argia ukuiluan, sukaldean, argia Maxuxen baserrian. Bereak bai. Ongi oroitzen ditut Maxuxen eskuak. Erositako esnetik baso bat eskaintzen zidan beti. Baso bat bere eskuetan.

(pertsonaiak karroaren mugimendua gelditu du.)

Eta luzatutako eskuari ausiki egin! Eskuzabala zigortu! Esker txarrekoa...

Broma bat izan zen! Broma bat! Umemoko bat baino ez nintzen oraindik. Eta ederki izorratu nion bizitza Maxuxi broma harekin... baita nirea kondenatu ere!

(Zakua hartu du. Kaxa zaharra apaintzeari berrekin dio, kantari.)

“Latet ultima diez, ut observentur omnes diez”.

Bai isilik daudela denak... Lehertuak bukatuko zuten niretzako zuloa prestatzen! Baina lur azpian ere ez banaiz hiltzen? Kaxa barrenean ere segitzen badut bizirik? Oihu eginda ere ez didazue adituko!

Hori da asuntoa! Lur azpian daudenek ez dutela hitzik! Erraz ikusten dira hilarrietan alargunak hildakoei solasean. Ezin kontrarik egin!

Bazter batean bizitzera behartua, eta hildakoan ere baztertua beraz... Bazterturiko gorpua beti; harrek ere maiteko ez dutena!

Harrak? Harrengatik ez izan kuidadorik! Beti izaten da gazta pixko bat! Sartuko dugu gazta puska bat kaxan ere. Gazta zaharra! Gazta zaharra eta bere harra... eta salto eginen dute gorpura, eta harrak eta zuloak eta zuloetatik harrak...“earrak”!

Baina zer jarriko dugu hilarrian? “Maxuxek emandako esnea edaten zuen”, adibidez. Arratsero, dendako sotoan lotara etzaten nintzenean burura etortzen zitzaidan biharamuneko esnea, sabaitik armiarma jaisten ikusten nuen bitartean. Sabaian behera, nire ezpainetatik azken esne tantaren antzera.

Hilarriak. Esaldiak eta izenak harrietan zizelkaturik. “Ez zaitugu ahaztuko”. “Beti gurekin”. Armiarmak badaki zertarako josten duen sarea... baina guk? Zertarako hitz politak josi? Nori idazten diogu “maite zaitugu”, ezin badu ikusi? Guk ikusteko? Edo gure ingurukoek? Bertzeek... bertzeei erakusteko! Bertzeei erakusteko zein sendoa den gure sarea. Zenbat eta dotoreagoa hobe... hipokritak... “Ezpainetan tantak zituen beti!”. Hori jartzen ahal duzue nire hilarrian! Hori bai, egia! Esne tantak lehendabizi, eta ardoarenak gero!

Zazpi urtetatik tira eta tira, karroari tira eta tira, ogia hemen eta esnea han. Karroari tira, eta jendeari begira. Karroarekin bizilagunak lotzen, atariak josten. Ogi puska bat lortzeko hasieran, sos batzuk irabazteko gero, eta ardotan gastatzeko azkenean. Norbait izateko. Karroari tiraka ere herrian norbait izateko... karroarekin herri bat marrazteko.

Norbait! Bai, bazterreko hori! Marrazkietan ere zaldunak pintatzen dituzte erdian, elegante eta gizen. Bazterrekoak, ttiki eta itsusi... eta ilun. Karro txar batekin koadroaren erdian agertu nahi izatea ere... Marrazkietan denak ez dira berdin margotzen, herrietan ere ez!

(Zabuan.)

(pertsonaiak kaxa bertikalki kokatu du, burdinazko egituraren aitzinean.)

PERTSONAIA (kantari): “Baztertuak erditu / erdikoak erdibitu...”.

(pertsonaia kutxan eseri da, hankak zintzilik dituela. Esku batekin farola zintzilikatu ahal izateko gakoari eusten dio. Zabu gainean kulunka dabilela dirudi.)

Zaila da erdikorik topatzea Ursularen balantzan. Beti alde batera edo bertzera. Zenbat balantza, ezta? Jaioz geroztik zenbat balantza. Sehaskan lehendabizi, kulunka eta zabuetan gero.

Bai, beti balantzaka, eta beti toki berean! Beti taberna zulo berean balantzaka bukatzeko... balantzaka ardoarekin.

(pertsonaia “zabutik” jaitsi da.)

Zenbat balantza, zenbat zalantza... (Publikoari) Nork idatziko du nire eskela periodikoan?

Eskela? Pikutara eskelak! Zertarako? Zeinentzako? “Maite zaitugu”... zeinentzako. Bueno, bale! “Maite zaitugu”rik gabe! Baina... zerbait xinplea bederen. Notaren bat, herrikoak enteratzeko.

Enteratu? Mundu guzia gonbidatu duzu zure hiletara eta! (Isilunea) Egia! Hemen daude denak, eta ez du inork ardorik ekarri! Ardo pixko bat ekartzea ere eskertuko nuke. Badakizue, alaitzeko penak...

Pena? Zuregatik pena? Hauek ardo gutxi, eta penarik batere ez! Eta pozak ere gutxi... Indiferentzia! Hori sortzen dugu bazterrekoek. Indiferentzia. Bada, diferente ikusiko nauzue hemendik aitzinera! Ez naiz beraien bromak eginen dituen tontoa izanen. Broma! Nire bizitza broma bat izan balitz sikiera... Hasieran xaxatu bai! “Ikusiko duzu zein ongi pasako dugun denak!”. “Irri gustura eginen dugu!”. Eta ni kasu eginda zuen artean inportantea izanen nintzelakoan; zuen irria bilatzen... Irri bai, nire bizkar!

Bizkarra ez, bularra! Jendeak bularra harro lumaz dotore oilarrak bezala kalean paseatzen, “Buenos días!” eta “Adiós!”, irria ezpainetan... eta algaraka nire bizkarrean. Zenbat harri kozkor bizkar gainean. Normal hainbertze okertzea ere!

“Adiós”, bai. Akabo! Akabo orduko aurpegi atseginak eta solas leunak. Bakarrik berriz ere. Ama bezala, bakarrik... eta errua nire bizkar gainean. Infernua! Infernua bihurtu duzue nire bizia! Badakigu suak dena kiskaltzen duela, baina ba al dakizue gero nora eramanen dituen haizeak errautsak?

(pertsonaia kanpaitxoa joz.)

Bai! Heriotzarako prest nago! Prest!... Eta zuek? Prest al zaudete zuek? Bueno, nik akaso beldur pixko bat badut... baina hori ez da problema! Problema beldurrik ez izatea da! Eta hori da orain pasatzen dena! Infernuari lehen zitzaion beldurra galdu zaiola! Heriotzari bai, baina infernuari... batere ez! Beldur gutxi, eta eliza erdi hutsik! Jarri zizkieten izen-abizenak elizako bankuei, eta haien inguruak argizaiolez bete, horrekin salbu izanen zirelakoan. Eta gero zer? Eliza erdi hutsik. Festa handietan bai! Zenbat trapu eder elizan ezin kabiturik... Fantasiazko egun batek infernutik libratzeko esperoan...

Esperoan, heriotzaren esperoan orain. Guttien espero denean ailegatzen da heriotza: Guttien espero zuenean ailegatu zitzaion Hipolito zerri zikin horri ere bere San Martin! Orduan bai eliza jendez lepo! Zenbat konplimendu, zenbat kanta, zenbat hitz... Denak konplitzen, beraien buruak zuritzen!

(pertsonaiak, kaxa berriz ere etzanik jarri du.)

(Baineran.)

PERTSONAIA (kantari): “Beti ezin da konplitu / eta beltza zuritu...”.

Cleopatrak ere zuritzen omen zuen bere burua. Asto esnetan baineran, bere burua zuritzen eta edertzen. Bere zikinkeriak zuritzen. Esnetan, errautsetan edo xaboietan. Jabón de coco Beltrán, edo Ariel... Andreak Francori ipurdia nola... kaka desagerrarazten. Zikinkeriak zuritzen, Hipolitorenak bezala.

Esneak zuritzen du, baita elurrak ere! Zuritu, eta edertu. Ederrak bihurtzen dira sasiak ere elurpean. Sasikumeak eta sasiak! Masustak ere ematen ahal ditu sasiak, eta sasikumeak limosna. “Tori pexeta! Tori pexeta!”... horrekin konplitu izanen balute bezala!

Bada konplitzeko tenorea! Hainbertze gonbidatu, hainbertze prestakuntza... buka dadila festa! (Isilunea) Edo hasi. Lurraren ze aldetan gaudenaren arabera izanen da hori; gainean, edo azpian! Haizea errautsak sakabanatzen, harrak eta zomorroak lurpeko gorpuak garbitzen...

(pertsonaiak kaxa zutik jarri du.)

Aisa garbitzen duzue armiarma. Zanpatu eta akabo. Baina ez zarete hain erraz bere eraginaz libratzen. Arratsero azaltzen da berriro armiarma. Zuzen mugitzen da beti. Zuzen jaisten bere haritik zintzilik. Ez hainbertze zalantza, eta hainbertzeko balantza. Azkenean bere sarea osatu arte. Eta orain, bertan zaudete denak.

(Aldarean.)

(pertsonaiak arropak erantzi ditu. Barruko soina jantzita dauka. Errautsez zikinduta dago. Kaxan eseri da.)

PERTSONAIA (kantari):

“Sehaska ez da gelditu / nahiz eta inork ez mugitu

hainbat aurpegi ditu / ezin dela kabitu

baztertuak erditu / erdikoak erdibitu

beti ezin da konplitu / eta beltza zuritu

harrekin ez harritu / nahi zaituztet garbitu”.

Gonbidatuak baino ez zinetela pentsatuko zenuten, baina hau ere bada zuen hileta! Gaur hilko zaretelako denak, eta lozorroan zegoen armiarma berriz biztu, berpiztu, indartsuagoa oraindik. Ongi etorriak zuen hiletara! Hau da guztion azken agurra, eta hauek gure hitzak. Guregatik erratea nahi duguna; baztertutakoen manifestua.

(pertsonaia, zutik kaxaren gibelean. Farola alde batean. Aldaretik solastatzen digula dirudi.)

Ez gara lagunen lagunak izan, lagunen lagunik ez dagoela ikasi baitugu aspaldi. Baztertutakoen anai-arrebak, garaileen etsaiak, nagusien lapurrak eta sasikumeen hiltzaileak izatearekin konformatu gara.

Ez da erregetan erregerik, edo maizterretan maizterrik izanen lur azpian. Denak gazta zahar puska batekin lurperatuak izanen gara. Horrela bai, denak berdin, denak harrekin; heriotzak eta gaztak behar duten min puntu horrekin.

Lurpean daudenei emanen diegu hitza, eta hilarrietan, beraiek aukeratutako azken esaldia jarri. Beraien hitzekin gogoratuko ditugu. “Nire herriko guziak nazkagarri batzuk ziren”, adibidez, edo “kartetan beti tranpa egiten nuen”. Hildakoen hitzek erranen digute bizi garenak nolakoak garen, eta ez bizi garenok hil zirenak nolakoak nahi genituen.

Zalantza eta balantza eragiten dituzten tramankuluetan ibiltzea kondenatzen dugu. Sehaskak, zabuak, kulunkak... Ardoa ez! Ardoa edan dugu ausarki. Ardoa ez da tramankulua.

Bizitzarako prestatu izan gaituzte beti, eta heriotzaren beldurrez bizi izan gara. Horregatik, nahiago izan dugu heriotzarako prestatu, eta beldur guttiagorekin bizi. Hilko al gara agudo gu ere!

(pertsonaiak kaxatik nabala bat hartu du esku batean; bertzean, farola. Gonbidatuengana hurbildu da.)

Heriotzarako prestatu, eta lasaiago bizi. Heriotzarako prestatu, eta lasaiago bizi. Lasai... izurik gabe... edo beldur guttiagorekin. Beldurrik gabe bizi? Arriskurik gabe beraz? Emoziorik gabe? (Isilunea) Asperdurak hilko gaitu! Edo ardoak bertzela... baina ardo pixko bat ere ez duzue ekarri! (Isilunea) Trankil egon nabalarengatik. Gazta puskak mozteko baino ez da.

(Farola itzali du.)

Amaiera