Susa literatura - Haunditasun ametsak

MATILDE: (Antzeztokia ilunantzean dela, garaiko musikatxo bat entzuten da. Doinua gutxitzen joango da eta antzeztokia argitzen, etxe barnetik MATILDE agertzean eta batez ere berari argia egiten zaiola. Ikusleari hitz egingo dio). Ez da errez sinistea orain kontatuko dizuedana. Ez horixe! Baina, neuk bizi izan dudanez, ondo dakit zer gertatu zen eta norbaiti esaten ez badiot, ito egin behar dut... Esan behar dizuet lehenik, ez naizela gogoratzen zein urtetan izan zen gertaera honen hasiera, baina hementxe, etxe honetan bertan izan zen guztia. Gaztelu honen horma zaharrak hitz egiteko era balute, baieztatuko lukete nik orain kontatuko dizuedan guztia. Bai horixe! Guztia hasi zen, Ukelondo gaztelu honetako nagusi Santxo azken gerrara joateko prestatu zenean... Azken gerrarako esan dut eta horrela da. Aurrez. behin eta berriz alde egiten bazuen ere etxetik herria defendatu nahirik, Egileak bakarrik zekien lurretara beraren indarra azaltzeko, orain kontatuko dizuedan gertakizunaren ondoren, ez zuen gehiago harmarik eskuetan hartuko eta etxe zai geldituko zen atariko txakurra bezala... (Argiak gutxitzen joango dira eta musika berriz gehitzen, MATILDEk alde egiten duen bitartean etxe barnera).

SANTXO eta MALEN

SANTXO: (Musika isildu eta argiak piztean bat batean, eseririk agertuko da mahai inguruan). Beste behin nire beharrean da herria eta beste behin nire indarrak eskaini behar dizkiot.

MALEN: (Zutik SANTXOren ondoan). Eta etxeko lanak gelditu daitezela beste batentzat!

SANTXO: Lehenik herria da.

MALEN: Ez dakit horrela den edo ez, baina, ez gari eta ez arto gelditzen bagara, esango dizut zer jango duzun hemendik aurrera. Herria izango da lehenik, baina sabela betetzen ez baduzu zerbaitekin, berehala ahaztuko zara herriarekin.

SANTXO: Sekula ez! Ondo dakizu nire sendia izan dela betidanik herria defendatzen saiatu dena eta bide hori jarraituko dut nik, baita jangabean ere!

MALEN: Ez zeduen berdin pentsatzen azken gerratik etxeratzean...

SANTXO: Zuk ere, ez zenuke berdin pentsatuko nik bezalako une gogorrak igaro ondoren. Lau hilabete ederrak igaro nituen bada sinisgabeko beltz eta narraz horiekin... Goseak ezezik, lurpean sartuta alajaina! Eta egarriak... Ito behar egarriak! Baina, ez etsi ordez! Ez horixe! Ezpata bat eskuratzeko era izan nuen unean, berehala nintzen ihesi...

MALEN: Ihesi? Ez ziren azkarrak beltz horiek, itxura denez.

SANTXO: Ez zirela bizkorrak? Zergatik diozu hori?

MALEN: Zu behintzat zeharo motela iritsi zinelako.

SANTXO: Bide luzea egin ondoren. Beltz haien hatzaparretatik ihes egitean, ez ninduen inork harrapatuko. Ezta zaldian izanda ere! Ez arranoa! (Zutituaz eta ezpata bat eskuan izango balu bezala). Zazt lepoa, ni zaintzen zegoenari... Zazt, besteari... Hirugarrenari berriz, burua erdi bi.

MALEN: Eta zuri, inork ezer ez...

SANTXO: Ez arranoa! Hori gainera, hiru egunean ezer jan eta edateko eman ez zidatela. Aurrez, bapo jan eta edan banu, ez nuen bakar bat ere zutik utziko. EtsaiakL. Perretxikoak bezala ebakiko nituen nire ezpatarekin beltz guztien buruak!

MALEN: Arbizaharko Martin-ek ez du horrelakorik esaten...

SANTXO: Martin-ek? Zer entzun diozu bada txotxolo horri?

MALEN: Zera... Oraindik ere beltzen menpean izango zinela, berak apurtu ez bazituen zure kateak.

SANTXO: Nire kateak horrek apurtu? Baita zera ere! Nik askatu nuen bera, nik... Ez beste inork! Hobe nuen bertan utzi banu horrelako txorakeriak esaten ari bada. Ikusi egin behar zenuen, delako Martin hori, kateak askatuta gero ere pauso bat eman ezinean... Kaka egina zela zirudien!

MALEN: Berak beste hainbeste dio zutaz.

SANTXO: Ez dadila joan nirekin oraingo gerrara edo bestela lepoa moztuko diot. Nazkagarri txotxolo zaharra! Euliak baino ere indar gutxiago eta gezurretan hasiko ote da bada? Hitz erdi bat entzuten dudan unean, zazt! agudo.

MALEN: (Haserre). Zazt! Zazt! Zazt! Besterik ez duzu buruan. Haserrea, burruka... Bitartean gure soroetan sasia nagusi. Ezer gabe etxean!

SANTXO: Egon zaitez lasai emakumea! Guztia antolatua dut eta neurriak hartuak, ni kanpoan naizen bitartean ezer palta ez dadin etxean. Begira... (Esertzen da lehengo tokian). Berehala agertuko dira hiru gizonezko honuntza, morrontzan etxeko lanak egin ditzaten.

MALEN: Hiru gizonezko?

SANTXO: Hiru, bai. Berek landuko dituzte gure soroak.

MALEN: Eta ordaindu?

SANTXO: Ekarriko dut nik nahiko dirua.

MALEN: Azkenengo aldian bezala...

SANTXO: (Zutituaz haserre). Azkenengo aldian bezala ez! Ez dizkit inork bidean harrapatuko oraingoan. Ez hala zankoa! Irabazten dudan guztia hemen izango duzu oraingoan edo bestela hilik etxeratu beharko naute.

MALEN: Beti gertatzen zaizu zerbait azken orduan eta xentimorik gabe azkenean etxera. Batzutan harrapatu... Bestetan jokoan galdu...

SANTXO: Ez zait oraingoan horrelakorik gertatuko!

MALEN: Ez hobe! Esango didazu bestela nolatan ordaindu beharko diegun hiru morroi horiei.

SANTXO: (Eseriaz lehengo tokian). Egon zaitez lasai.

MALEN: Bakarra ere, nahikoa izango genuen, baldin langilea izanez gero behintzat.

SANTXO: Gure gaztelu hau beti izan da guztien ispilu bezala eta berdin jarraituko du ni bizi naizen artean. Hiru morroi behar badira, hiru ekarriko ditut. Bost behar izanez gero berriz...

MALEN: Bost ziur asko. Ukelondo sendiaren handitasuna guztien aurrean azaltzeko, ganbarako kutxak hutsak badira ere. Itxura galanki eta ezer ez!

SANTXO: Ezer ez? Gutxi iruditzen al zaizu ni bezelako senarra izatea? Euskal Herri osoan zehar aurkitu dezakezun gudaririk ausartiena, indartsuena...

MALEN: Zerbait gehiago erantsitzekotan, arlotea erantsiko nioke.

SANTXO: Sekula ez duzulako ulertu herriarentzat dudan maitasuna.

MALEN: Maitasuna baino gehiago esango nuke nik, duzula handi nahia. Guztien aurrean heroe bat bezala agertzeko gogoa. Eta zer irabazten dugu horrekin? Ezer ez! Itxura besterik ez!

SANTXO: (Zutituaz haserre). Alferrik da zurekin jardutea! Sekula ez didazu ezer ulertuko. Tira... Prestatzen naizen bitartean inor etortzen bada, deitu zaidazu. (Alde egiten du barnera).

MALEN: (Bakarrik gelditzean). Deitu ez dakit baina, makilka ederra pozik emango nioke, baldin aurrez jakingo banu, bakarra eman eta hankaz gora botako nukeela. Guztia utzi eta alde egingo du gainera berriro... Jainkoak dakien lurretara! Ez dakit gaizki opatzea ez den, baina poz hartuko nuke halako batetan norbaitek estualdi handi bat emango balio.

III

MALEN, ANA eta MATILDE

ANA: (Agertzen da haserre etxe barnetik, ondoren MATILDE dela). Ez horixe! Ez dut nik orain erroparik garbituko! Zeuk egin zazu soldata jasotzen duzunez.

MALEN: Baina, orain ere horrela?

ANA: Ez naiz ni orain ibaira joango!

MATILDE: Gaurkoan ere, alferrik ari naizela uste dut. Alfer alferrik!

ANA: Ez naiz ni joango!

MALEN: Ondo aitaren antzekoa irten dun hik ere! Zigortzea nahiago, lanari heltzea baino. Behin batez aitarekin joango bahintz...

ANA: Berriro alde egin behar al du?

MALEN: (Beretzat). Gehiago etorriko ez balitz ere...

ANA: Zer?

MALEN: Ezer ez! Egunen batean azaldu behar zaigula hire aita etxera, besapean beraren burua duela.

ANA: (Barrez). Hori izango litzateke ederra!

MALEN: Lanerako baino trebetasun handiagoa beharko din burrukarako edo bestela ihesi ibiltzen dun joaten den guztian.

MATILDE: Beraren aita bezalakoa bada, ez du berehalakoan atzera egingo burruka batean. Gogoan ditut oraindik nagusiaren aitak zer kontatzen zituen...

MALEN: Kontatu ez ditu gutxi egiten semeak ere! Guztiak egiak izango balira...

ANA: Baina ama... Uste al duzu gezurretan dela aita?

MALEN: Handiegiak esaten dituela ere sinisteko, pentsatzen hasia naun. Hire aitak hainbat buru ebakitakorik ez dun izango beste bat hemen inguruan!

MATILDE: Beraren aitak oraindik ere, gehiago izango zituen.

ANA: Aitonak gehiago nire aitak baino?

MATILDE: Nafarroa inguruan egun batez, berrogei hil zituela behin baino gehiagotan entzun nion.

MALEN: Baita zera ere! Oiloak ziur asko, salda egiteko...

MATILDE: Ez pentsa etxekoandrea, nagusiak sekula gezurrik esaten zuenik!

ANA: Nire aitak bezala.

MALEN: Zaudete isilik astakeririk esan gabe! Nik dakidanez, nire senarraren aitak ere, lanerako gogo izugarria omen zuen... Etxean, bi hilabete ez bat bestearen ondoren urte osoan eta bertan zenean gainera noiznahi etxea bete lagun.

ANA: Noizbaiten aitari entzuna diot, bai.

MALEN: Asteburuan gastatzen zuen itxura denez, gudaritzan ateratzen zuen diru guztia eta berriro joateko prest. Beste ametsik ez, bizi guztian...

MATILDE: Etxean sekula ez zen ezer palta izan.

MALEN: Ezta emakumerik ere nik jakin dudanez. Herrian ziren neskarik ederrenak etxe honetan, dirua zen bitartean.

MATILDE: (Barrez). Herrikoak bakarrik? Inguruko herrietan zirenak ere bai!

ANA: Emakumeak? Zertarako etxeratzen zituen aitonak?

MALEN: Zera... Danbolina jotzeko ziur asko! Inozoa ematen dun neska... Horiek ditun galdera txoroak egiten ditunanak.

MATILDE: Behin ere bukatzen ez ziren afariak... Inguruan ziren txahalik ederrenak edo ardi eta arkumeak... Edateko berriz, ardorik gozo eta egokienak... Txakolina, sagardoa...

MALEN: Afaria bukatzerako guztiak mozkortuak eta aste guztian berdin... Emakumeak bitartean, erdi gorrik dantzan, gizonezkoen begiak gozatzen zituztela.

MATILDE: Bapo galdua du gaztelu honek, aurrez izan zuen indarra eta ospea...

ANA: Zergatik ez dugu berriro horrelako zerbait antolatzen, ama?

MALEN: Hire aitak etxeratzen duen diruarekin erreza dun... Ogia ahoratzeko egin behar izaten ditugun mirariak txikiak ditun bada! (ANAri). Tira... Joan hadi agudo ibaira eta ekarri erropak. (MATILDEri). Eta zuk bitartean, prestatu zaiozu jatekoa nire senarrari.

ANA: Ama...

MALEN: Txintirik ere ez! Besterik egingo ez badun ere, ekarri erropak agudo.

ANA: Kaka zaharra! Beti nik joan behar izaten dut.

MATILDE: Gezurra galanta! Bigarren aldia besterik ez duzu gaurkoa!

ANA: Lehengo astean ere...

MATILDE: Lehen aldia.

MALEN: Zaudete isilik! (Haserre). Berdin da lehen aldia, bigarrena edo hirugarrena bada ere! Tira Ana, zoaz agudo.

ANA: Joango naiz bai, baina datorren astean ikusiko dugu... (Alde egiten du kanporako atetik).

MATILDE: Ikusiko litzateke nortaraino lotsagabetzen ari den...

MALEN: Zoaz zu ere... Aginduak emateko nahikoa naiz etxe honetan.

MATILDE: Banoa, banoa... (Alde egiten du etxe barnera).

MALEN: (Bakarrik gelditzean). Lotsagabea? Ez dakit bietan nor den lotsagabe handiena? Ederra da bada neskame zahar hau ere! Esandakoa egitea baino gehiago gustatzen zaio honi ere agintzea. Egunen batean lehertu behar dut eta azkena esan beharrekoa hasieran esan behar diot. Aitonaren txorakeriak direla medio erotu behar nire alaba... Amets gutxi du lehen ere bere buruan!

MALEN, ANA eta KAXPAR

ANA: (Agertzen da kanporako atetik). Ama. Gizonezko bat etorri da aitaren galdezka.

MALEN: Esan zaiozu sartzeko barrura eta aitari deitu zaiozu.

ANA: Aitari deitu?

MALEN: Bai, bai. Sartzeko esan eta ondoren aitari deitu. (Alde egiten du ANAk kanporako atetik). Alde egin dezadan hemendik... Ez dut ikusi ere egin nahi morroi berri horietakorik. (Alde egiten du etxe barnera).

ANA: (Agertzen da kanporako atetik, ondoren KAXPAR dela). Hau duzu bada Ukelondo gaztelua.

KAXPAR: (Oso harro edo txulo erakoa da. Berdin hasten da hatzazalak garbitzen edo hortzak zirikatzen, ilea itxuratzen eta abar hitz egiten duen bitartean). Ondo da, ondo da...

ANA: Orain deituko diot aitari.

KAXPAR: Zu, Ukelondoko Santxo jaunaren alaba izango zara orduan?

ANA: Bai, bai... Santxoren alaba naiz.

KAXPAR: (ANAren eskua harturik belaunikatzen da eta musu eman eskuan). Pozten naiz benetan... Zure aginduetara jartzen naiz une honetatik.

ANA: Eskerrik asko.

KAXPAR: (Zutituaz). Ez nekien zu bezalako lorea zuenik Santxo jaunak. Pozten naiz, bai... Pozten naiz etxe honetara berak deitzeaz.

ANA: Ni ere, pozten naiz.

KAXPAR: Ez ni baino gehiago. Zure esanetara duzu une honetatik eta bizitza guztirako, Urberoako Kaxpar, gudari trebea.

ANA: Urberoako Kaxpar, esan al duzu?

KAXPAR: Hori da nire izena, bai. Urberoa sendi ospetsuko Kaxpar.

ANA: Lehen aldia da entzuten dudala.

KAXPAR: Ziur asko, etxetik gutxitan irtetzen duzulako izango da. Nire berri zerbait jakitea nahi baduzu, inguruko herrietan galdetu besterik ez duzu, Ez da jaialdi bat izaten ni agertzen ez naizenik... Ez da izango hemen inguruan ere, nirekin hitz egin gabeko emakumerik. Zu bakarrik...

ANA: Zuk diozun bezala, etxetik gutxi irtetzen dudalako izango da.

KAXPAR: Horrela izango da bai. Zure aurpegi ederra bestela, ez zitzaidan ahaztuko. Ez horixe! Jakin izan banu aurrez Ukelondoko nagusiak honelako alaba zuela, lehenago ezagutuko zintudan. Zure ondoan larrosa ere ahul gelditzen da.

ANA: Eskerrik asko... Lorak esaten behintzat ez zara makala...

KAXPAR: Ezta ezpata erabiltzen ere! Zizt eta zazt, agudo! (Eginahalak egiten ditu ezpata ateratzen gerritik, baina ezin izango du). Nire aurka denak hitz erdi bat nahikoa du... Zizt eta zazt!...

ANA: Errosarioa ere errezatuko du zuk ezpata ateratzerako.

KAXPAR: Gehienetan nahikoa izaten dut ezpatari heltzeko keinu egitea, nire aurka denak korrika ihes egiteko. Urberoako Kaxpar beren aurrean dutela jakitea nahikoa...

ANA: Nik ere horrela esango diot nire aitari. Eta bitartean, eseri zaitez...

KAXPAR: Ez, ez, eskerrik asko. Burrukan ni baino hobeagoa bera bakarrik da herri osoan eta errespetoa behar diot. Zutik egon behar dut bere aurrean... Deitu zaiozu nahi duzunean zure aitari.

ANA: Oraintxe bertan. (Alde egiten du etxe barnera).

KAXPAR: (Bakarrik gelditzean). Oraintxe bertan alde egingo balu nahiago hire aitak! Jainkoa! Hau duk emakumea aurkitu dudana! (ANA joan den tokira begira). Esango dinat nik, hire aitak alde egiten duenean... (Hitz egiten duen bitartean, paseatzen ibiliko da). Baina, ez nauk oso ongi gelditu emakume horren aurrean ezpata atera ezinda. Ez horixe! (Ezpatari begira eta tiraka). Sekula ez eta gaur behar zian honek ere... Irten zak agudo, madarikatua! (Izugarriak egingo ditu ezpata atera nahirik). Baina, zer gertatzen zaio ezpata zahar honi? Nire aitonak baztertuta utzi zuenez gero orain direla hogei urte, ez dik inork erabili eta ziur asko herdoildua izango duk ipur... Kaka zaharra! Tximistak erreko ahal dik madarikatu hau! Ez zaidala agindu Santxo jaunak ezpata hau ateratzeko edo bestela sartuko zioat sudurrean gerriko eta guzti! (Begiratzen du ANA joan den tokira). Hemen izango duk... (Ahaleginak egiten ditu harro agertzeko). Ez dik berehalakoan ni bezalakorik aurkituko Santxo jaunak. Ez horixe!

KAXPAR eta SANTXO

SANTXO: (Agertzen da etxe barnetik). Hasteko behintzat, esandako ordurako etorri haiz...

KAXPAR: Zure eskaerak, aginduak dira niretzat On Santxo jauna.

SANTXO: Horrela behar dik mundu honetan. Aginduak bete behar bezala, zerbaitetara iristea nahi bada behintzat. Hire aita, horrela ez egiteak galdu zian... Aginduak aintzakotzat ez hartzeak.

KAXPAR: Ezagutzen al duzu nire aita?

SANTXO: Ezagutu? (Esertzen da mahai ondoan). Bai bapo! Nork uste duk ebaki ziola ezkerreko eskua hire aitari? Nork?

KAXPAR: Ez dakit, On Santxo jauna. Sekula ez dit esan nahi izan gertatutakoaren berririk...

SANTXO: Nire aitaren agindu bat ez betetzeak ekarri zion ordaina duk hori. Asto zahar itsusi bat ba omen zian hire aitak orain direla urteak... Itxura denez, nahiko belar jan auzotarren zelaietan eta etxeratzen zena, nik jakin dudanez...

KAXPAR: Ez dut sekula ezagutu astorik gure etxean.

SANTXO: Hire aita bakarrik ziur asko eta barkatu zaidak garbi hitz egiten dudalako... Behin eta berriz agindu arren nire aitak hireari, astoa zaindu eta gure zelaira sartzen ez uzteko, alferrikakoa guztia... Behin eta berriz eta geroago eta sarriago gainera, beti gure zelaian. Halako batean, asto zaharra lur azpira lepoa moztu ondoren eta hire aita berriz gaztelu honetako dorrean hamar egunean katez lotuta ia ezertxo ere jan eta edan gabe. Egun batez ordea hire aitak, ihes egitea lortu zian, baina nireak basoan aurkiturik, ezkerreko eskua moztu.

KAXPAR: Zure aita ere horregatik...

SANTXO: Ni ere, bere semea nauk. Kontuan izan, aginduak betetzeko ematen direla.

KAXPAR: Ematen duenak ez, beste guztiak betetzeko esan nahiko duzu.

SANTXO: Betetzeko eta kito! Atzo hitz egindakoarekin aurrera jarraitzea nahi baduk, orain esan.

KAXPAR: Bai, bai. Ez du inoiz atzera egiten aurrean duzun Urberoako Kaxparrek. Ez duzu niri eskua mozten lanik izango. Guztia, agindu didazun bezala egingo dut, On Santxo jauna.

SANTXO: Horrela bada, joan hadi sukaldera eta neskame Matildek erakutsiko dik hire logela.

KAXPAR: Ondo da, On Santxo jauna. (Alde egiten du etxe barnera).

SANTXO: (Bakarrik gelditzean). Hezurretaraino sartu diodan beldurrarekin, beteko dizkik honek emandako aginduak. Bai arranoa!

SANTXO eta ANA

ANA: (Agertzen da etxe barnetik). Besteak, hori bezalakoak aukeratu al dituzu, aita?

SANTXO: Zergatik galdetzen didan?

ANA: Lehenengo honek behintzat, benetan dotorea dirudi. Mundua ezagutzen duena edo munduko berri dakiena...

SANTXO: Langilea ere bai, esan didatenez. Gogor hartu beharrekoa ordea edo bestela bizitza guztia ezer egin gabe igaroko lukeena. Amak ez bada, hik agindu behar dion horri benetan zorrotz. Gogoratu noizbehinka, zer gertatu zitzaion bere aitari, agindurik betetzen ez badu...

ANA: Bere aitari? Zer gertatu zitzaion bada?

SANTXO: Ezer ez! Alferkerian denean, aitari zer gertatu zitzaion galdetzea nahikoa dun. Ikusiko dun zer azkar hasiko den lanean. Bai hala zankoa!

ANA: Baina ez al didazu esango...?

SANTXO: Esango din berak... Orain lehenbailehen, nire jazkiak prestatu itzan.

ANA: Aurrez erropak ekartzera joan beharko dut, isildu dadin ama.

SANTXO: (Zutituaz). Etxetik alde egiteko garaia iritsi behar zaidan prestatu baino lehen... Izan ere gure etxeko egoera... (Alde egiten du etxe barnera).

ANA: (Bakarrik gelditzean). Itxurazko gizonezkoari jo dio behintzat begia nire aitak. Lan asko egindako itxurarik ez badu ere, beste zerbaitetarako balioko luke... Ikusten naiz azkenean, senargai bat ekarri behar didala etxera nire aitak! Hau bezalakoak badira, oraindik etorri behar dutenak, ez dit oso aukeraketa ederra jarri behar.

VII

ANA eta MELTXOR

MELTXOR: (Agertu gabe, kanporako ate ondoan). Eup! Ba al da inor etxean?

ANA: Hemen dugu beste norbait... (Atea irikitzera joaten da). Aurrera... Aurrera...

MELTXOR: (Dardara izugarria du eta kanporako atetik agertzen da). Hau izango da behintzat Ukelondo gaztelua? Ez da horrela?

ANA: Bai, bai. Hauxe da.

MELTXOR: Santxo jaunaren etxea.

ANA: Bai.

MELTXOR: Etxean al da bera?

ANA: (Beretzat). Dardara hori ikusi eta alde egiten ez badu...

MELTXOR: Zer esan duzu?

ANA: Oraintxe deituko diot nire aitari.

MELTXOR: Zure aita? Santxo jaunaren alaba al zara zu?

ANA: Horrela naiz, bai.

MELTXOR: Izarrak ikusi ditut baina, ez zu bezalakoak oraindik! Zu ezagutu ondoren, ez nau aterako etxe honetatik, etsaiak ere! Non ibili naiz bada ni orainartean, zu ezagutu gabe? (Beraren aurpegian zaplatekoak emanaz). Arlotea! Arlotea! Nora begira ibili naiz bada ni? Orainartean ezagutzen ez zaitudanean, kanpotik ibilia izango zara...

ANA: Hobe bai, kanpoan ibili banintz! Etxetik herrira... Herritik etxera...

MELTXOR: (Bere aurpegian zaplatekoak emanaz). Esna moteil! Esna! Inguruko emakume guztiak ezagutzen nituelakoan eta hara hemen ederrena oraindik ere ikusi gabe...

ANA: Itxura denez, aukera handia duzu...

MELTXOR: Diru aldetik baino gehiago. Ezin dut ordea sinistu, orainartean zu ezagutu gabe izatea... Zubizaharko Meltxor, oraindik zu ezagutu gabe...

ANA: Meltxor, esan al duzu?

MELTXOR: Zubizaharreko Meltxor duzu bai, zure aurrean. Agintzen diozun huztia egiteko prest.

ANA: Ez dago gaizki... Egon zaitez une txiki batean. Berehala deituko diot nire aitari... (Alde egiten du etxe barnera).

MELTXOR: (Bakarrik gelditzean). Hori duk emakumea zuena ezkutuan Santxo jaunak! Dardara ere, geroago eta handiagoa jarri zaidak bera ikustean... Santxo jaunak bidaltzen ez banau etxetik honela ikustean... Ederra nauk izan ere, edozer lan egiteko. Txikitan ez omen nian dardararik eta lo eta lo... Orain horregatik txikitakoak enpazten dizkiat bapo! Emakume hori ikusi dudanean, halako kili-kili bat egin zaidak barnean... (Zaplastekoak emanaz beraren aurpegiari). Tira Meltxor, egon hadi geldi! Geldi! Hezurren bat galduko duk bestela oraingo eran!

ANA: (Agertzen da etxe barnetik). Berehala da hemen nire aita.

MELTXOR: Ondo da...

ANA: Bitartean, nahi baduzu behintzat, eseri zaitez.

MELTXOR: Ez, ez. Eskerrik asko. Honela hobetoago naiz...

ANA: Ez dakit ba... Une batetik bestera erori egin behar duzula dirudi.

MELTXOR: Dardaragatik al diozu hori? Ez duzu berehalakoan Zubizaharko Meltxor lurrean ikusiko. Ez horixe! Dardara handia dut baina, bai esku azkarrak ere norbaitekin burrukan egiteko ere. Gainera, ez dut izaten hoinbestekoa, zu bezalako izar ederra ikusi gabe. Oraintxe... Oraintxe jarri zait...

ANA: Nekatu izugarria hartuko duzu behintzat eguna bukatzerako.

MELTXOR: Bai, zu bezalakoak inguruan izanez gero!

VIII

ANA, MELTXOR eta BALTAXAR

BALTAXAR: (Agertu gabe kanporako ate ondoan). Santxo jauna! Santxo jauna!

ANA: Hemen izango da hirugarrena. (Alde egiten du kanporako atetik).

MELTXOR: Hirugarrena? Zenbat morroi behar dizkitek bada etxe honetan?

ANA: (Agertzen da kanporako atetik). Aurrera... Aurrera...

BALTAXAR: (Agertzen da ANAren ondoren. Hiztotel izugarria du). Hau da orduan Ukelondo gaztelua...

ANA: Horrela da, bai.

BALTAXAR: Nagusia etxean al da?

ANA: Bai eta berehala deituko diot. Nor dela bere bila esan behar diot?

BALTAXAR: Haginazpiko Baltaxar duzu zure aurrean...

ANA: Osatuak gara orduan.

BALTAXAR: Zer?

ANA: Zu Baltaxar zaren bezala, hau Meltxor duzu. Aurrez etorri den beste bat berriz Kaxpar.

MELTXOR: (Barrez). Hiru erregeak alajaina!

BALTAXAR: Itxura ederra duk hik erregea izateko... Dardara horrekin.

MELTXOR: Heuk ere nahiko lan duk, hitz egin ezinean...

BALTAXAR: Ezpata ordea azkarra!

MELTXOR: Hobe duk nire aurrean ez ateratzea edo bestela ez duk gehiago hitz egiten lanik izango, motel bada ere.

BALTAXAR: Mingaina azkarra eta dardara... Ez duk besterik.

MELTXOR: Hago isilik... Hago isilik...

ANA: Zaudete bakean biok. Oraintxe deituko diot aitari. (Alde egiten du etxe barnera).

BALTAXAR: Aitari? Aitari deituko diola esan al du?

MELTXOR: Aitari, bai. Santxo jaunaren alaba duk hori.

BALTAXAR: Ez duk txantxetako emakumea!

MELTXOR: Hiretzat eta niretzat ez ordea. Bere aitak honez gero, begia jota izango dik inguruko sendi aberatsen batetako maiorazgoa...

BALTAXAR: Alabari beste bat gustatzen bazaio ordea...

MELTXOR: Hi, ziur asko!

BALTAXAR: Zergatik ez? Ni baino okerragoak, badituk makina bat munduan zehar.

MELTXOR: Orainartean ez diat inor ezagutu.

BALTAXAR: Heure buruari begiratu besterik ez duk.

MELTXOR: Hago isilik mesedez... Hago isilik...

MELTXOR, BALTAXAR eta SANTXO

SANTXO: (Agertzen da etxe barnetik). Kaixo...

MELTXOR: Kaixo jauna.

BALTAXAR: Kaixo, On Santxo.

SANTXO: Etorri zaretenez gero, itxura duk ontzat hartua duzuela lehengo egunez egindako tratua. Ez al da horrela?

MELTXOR: Bai jauna.

BALTAXAR: Bai jauna

SANTXO: (Alde batera eta bestera ibiliaz hitz egiten du). Ni kanpoan naizen bitartean, gure lurraldeak landuko dituzue...Gainontzean etxean sortzen diren lanak ere egingo dituzue, nire emazteak aginduta bezala. Zuek biok eta aurrez etxeratu denak, egin ezinik ez duzue izango, baldin behintzat eguneroko lanak egiten saiatzen bazarete.

BALTAXAR: Horrela egingo dugu.

SANTXO: Nire aldetik aginduta bezala ordainduko dizuet... Kezkarik ez izan horretan. Guztia bat batean, etxera bihurtzen naizen bezain azkar.

MELTXOR: Hori da egin dugun tratua.

SANTXO: Oraindik ordea beste gauza bat nahi dizuet esan eta entzun ondo. Gogoan izan, aginduak bete behar dituzuela gauza guztien gainetik. Nire emazteak edo nire alabak agintzen dizuetena, begiak itxirik, edo bestela etxeratzen naizen unean aterako ditugu kontuak. Hi Meltxor, Zubizaharreko Joanen iloba haiz, ez da?

MELTXOR: Bai jauna.

SANTXO: Jakin al duk inoiz nork moztu zizkion ezkerreko hankan palta dituen bi behatz?

MELTXOR: Ez nekien palta dituenik ere...

SANTXO: Ez duk harritzekoa! Nire aitari oinetakoak harrapatu zizkiolako hire osabak eta ordaintzat jaso zuen zigorra hankako bi behatz moztea izan zuelako. Kontuz gero, hik ere zerbait lapurtu gure etxean edo bestela behatzak ezezik hanka ere galduko duk.

MELTXOR: Ez naiz ni lapurretara etorri zure etxera Santxo jauna, baizik eta lanera.

SANTXO: Horrela hobe izango duk... Eta hik Baltaxar, entzun al diok aitari, zergatik palta duen eskuineko belarria?

BALTAXAR: Ez, ez. Baina, ziur asko zure aitak ebakiko zion...

SANTXO: Ez hala zankoa! Nik ebakia gaztetan!

BALTAXAR: Zuk?

SANTXO: Bai eta hiri berdin egitea nahi ez baduk, argi ibiltzea hobe izango duk.

BALTAXAR: Baina...

SANTXO: Zergatik moztu nion belarria jakin nahi al duk? Esango diat hitz gutxitan. Arratsalde batez jolasean ginela, aurpegira txistua bota zidalako berak. Ez nian batere pentsatzen egon beharrik izan... Zazt! nire ezpata zorrotzarekin eta belarria Iurrera ipurdi-ipurditik ebakirik...

BALTAXAR: Ez duzu niri horrelakorik egin beharrik izango.

MELTXOR: Ezta niri ere.

SANTXO: Ez hobe edo bestela, batek duen dardara eta besteak duen hizketarako bizitasuna, berehala moztuko dizkiat. Bai arranoa! Eta zoazte orain zuen lagun Urberoako Kaxparrekin batera. Ni etxeratzean, gure kutxa zaharrak arto eta gariz beterik aurkitu nahi dizkiat edo bestela igarriko diozue.

MELTXOR: Horrela egingo dugu, On Santxo jauna.

SANTXO: Zoazte bada sukaldera eta ondoren ohera agudo, bihar goizean goiz lanarekin hasteko gogor.

BALTAXAR: Baina jauna... Zu gehiago etxeratuko ez bazina?

MELTXOR: Hori da... Nork ordaindu behar digu?

SANTXO: Ukelondotarrik ez duk sekula gelditu hilik guda batetan. Ez nauk ni ere geldituko! Zoazte lasai...

MELTXOR: Ez litzateke izango harritzekoa, noizbaten zerbait gertatzea.

SANTXO: (Haserre eta gogor). Ez duk oraindik jaio eguzkiaren azpian Santxo Ukelondokoa lurreratuko duenik! Ez horixe! Baina, noren aurrean zaretela iruditzen zaizue? (Ezpata bat eskuetan izango balu bezala hasten da). Zirt eta zart, atzean edo aurrean...

MELTXOR: (BALTAXARri). Goazen agudo hemendik.

BALTAXAR: Bai, bai... (Alde egiten dute biek etxe barnera).

SANTXO: (Berdin jarraituko du bakarrik gelditzean). Zazt! besoa honi... Sabelean, zazt! besteari... Lepoa, lepoa, aurrez aurre datorren honi... (Algaraz). Ja, ja, ja! Ihesi, ihesi... Beharko nire ondotik edo bestela inor ez diat utziko nire inguruan...

SANTXO eta MALEN

MALEN: (Agertzen da etxe barnetik). Hiru gizonezko alajaina orain etxean! Lehen bi gutxi bazineten...

SANTXO: Agindu besterik ez duzu horiei. Sartu diedan beldurrarekin, zuk eskatutako guztia beteko dute txintik egin gabe.

MALEN: Gosea behintzat ez du txikia ekarri lehenik etxeratu den horrek. Beste biek, berak hainbatekoa badute, laister gelditu behar dugu etxean ezer gabe.

SANTXO: Lana egin behar duenak, jan ere egin behar du.

MALEN: Jango dute horiek, itxura denez. Bai horixe!

SANTXO: Nik ere bai zerbait bidean jarri aurrez. Berehala irten behar dut edo bestela guztiek alde egingo didate.

MALEN: Krispin-ek, zaldiak prestatuak ditu.

SANTXO: Irten behar dugu orduan.., (Alde egiten du etxe barnera).

MALEN: (Bakarrik gelditzean). Beste gauzarik ez du buruan... Eta hau bezala baita ere gure morroi mutu hori... Ez dute bikote txarra egiten! Horiekin beldurtzen direnek ere, ez dute burruka irabazteko itxaropen handirik! Zauritu gabe bihurtzen badira etxera... (Alde egiten du etxe barnera eta argiak itzaltzen dira, berriro hasierako musika entzuten dela).

MATILDE

MATILDE: (Musika zerbait isilago entzuten dela eta argiak bera bakarrik argitzen duela, etxe barnetik agertzen da). Eta horrela alde egin zuen gau ilun batez nire nagusi Santxo jaunak, Krispin morroi zahar mutuak laguntzen ziola beste askotan bezala. Igaro ziren egunak eta gauak, asteak, hilabeteak... Lehenik hiru morroi berriak, hau da, Urberoako Kaxpar, Zubizaharreko Meltxor eta Haginazpiko Baltaxar, lanean gogor soroan eguraldi ona egiten zuen egunetan behintzat. Eguraldi txarra egiten zuenean berriz gauzak asko aldatzen ziren eta gehienetan lotarako nahiko denbora hartzen zuten... Jan eta edan berriz, gainezka hirurek! Bitartean, lehenengo begirazun izkutukoak Santxo jaunaren alaba eta emazteari... Geroago, barre txikiak... Ondorenean, isilikako kontuak... Hasiera batetan aginduak zirenak, ondorenean eskaera bihurtzen ziren eta azkenik isilikako kontuak guztien jakingarri. Neguan ohea berotzeko prolemarik ez zuten izaten azken batetan nire nagusiaren emazteak edo bere alabak... Hara hemen, gertatzen zenaren ezaugarri bat... (Musika gutxitzen joango da isildu bitartean eta argiak ere itzaldu).

XII

MATILDE eta BALTAXAR

BALTAXAR: (Agertzen da haserre kanporako atetik). Kaka zaharra! Hobe nuen lehenago etxeratu banintz lanak alde batera utzita!

MATILDE: Baina zer gertatzen zaik gizona?

BALTAXAR: Zera... Ezer ez! Aurrea harrapatu didala gaurkoan ere, dardaraz ia etenean den Meltxor edo delako horrek! Ez dit berriz horrelakorik egingo. Ez horixe!

MATILDE: Hitz egiten bezala, motela hi horretan ere.

BALTAXAR: Galtzak erantzita den unean, sartu behar diot ezpata...

MATILDE: Hago isilik! Hirurok ere gehienean, galtzak erantziak zarete aspaldian.

BALTAXAR: Etxekoandreak eta alabak ere, ez dute jantzi gehiegirik izaten askotan soinean.

MATILDE: Nire nagusiak jakingo balu zer gertatzen ari den bere etxean...

BALTAXAR: Zaude isilik! (Belarriari eskuarekin heldurik). Ez zaidazu gogoratu belarria moztuko didala...

MATILDE: Belarria ezezik beste zerbait ere moztuta hobe hiri! Nire nagusia etxeratzean, ez dik bizirik utziko bere emaztea ere.

BALTAXAR: Zuk kontatzen ez badiozu, ez du jakingo ezer.

MATILDE: Ez duela jakingo? Herritar guztiak marmarrean ari dituk... Nagusiaren alaba, Urberoako arlote horrekin oheratzen dela... Emaztea berriz, Zubizaharko dardarizoa duen horrekin...

BALTAXAR: Eta ni, ukuiluan den txerriarekin ziur asko!

MATILDE: Ez, ez... Txerri konturik ez diat entzun oraindik, baina bai hi, nirekin oheratzen haizela.

BALTAXAR: Kaka zaharra! Hik bai nahi, hori egia izatea?

MATILDE: Baita zera ere! (Algaraz). Ja, ja, ja! Hiretzako nauk bada! Hi baino itxurazkoagoak barra-barra izan dizkiat nik. Barra-barra... Diru aldetik bapo osatuak gainera! Hitz egiteko berriz, hik bezalako moteltasun gabekoak.

BALTAXAR: Ametsetan, bai.

MATILDE: Ametsetan, ez! Ezagutzen al duk esate baterako, Astolako Benito?

BALTAXAR: Astolakoa? Bixente mozkorraren seme gazteena?

MAHLDE: Bera, bai. Aita mozkorra izango duk baina, ez didak esango dirutza aldetik bapo osatua ez denik. Bera ere, nire ondoren ibilia duk...

BALTAXAR: Ez dut sinisten.

MATILDE: Nahi dukana, bain egia duk. Eta bera bezalakoak, dozenak izan dizkiat...

BALTAXAR: Aitari sartu zaion ziria nahi badun.

MATILDE: Nire aitak ez dik zer ikusirik gauza horretan eta utzi zaiok bakean!

BALTAXAR: Nik ere ez eta utzi zaidan bakean!

MATILDE: Hirekin hitz egitea baino hobeagoa diat atariko txakurrarekin jardutea! (Alde egiten du kanporako atetik).

BALTAXAR: (Bakarrik gelditzean). Horrek ere nik bezala, ez dik amets gutxi egiten! Eta gu, ametsetan garen bitartean, beste bi horiek guztien nagusi... Bat atariko intxaurrondo azpian emaztearekin eta bestea berriz auskalo non sartu den alabarekin. Eguna joan eta etorri, ni bakarrik lanean... Berehala aldatu behar ditek etxe honetan gauzek edo bestela ezpata dantzatzen hasi behar diat.

XIII

BALTAXAR eta KAXPAR

KAXPAR: (Agertzen da etxe barnetik jazkiak egokituaz). Moteilak! Ez duk sasoi txarrekoa emakume hori!

BALTAXAR: Pentsatzen nian bai... Orain ere alabarekin.

KAXPAR: Alabarekin? Amarekin moteil, amarekin!

BALTAXAR: Amarekin? Ez didak esango behintzat atariko intxaurrondo azpian alaba denik, dardaraz ia etetzeko zorian den horrekin...

KAXPAR: Alaba joan duk bai, berarekin.

BALTAXAR: Emakume txoroa!

KAXPAR: Astindu ederra hartuko dik behintzat! Meltxor edo delako horrek duen dardararekin, galbaian sartuta dela irudituko zaiok.

BALTAXAR: (ANAren eran). Gaur iluntzean, zuretzat izango nauzu... Zuretzat, oso osorik! (Bere eran). Kaka zaharra! Hitz gozoak eta hortik aurrera ezer ez! Emakume txoro horren aitak jokatzen duen eran jokatuko banu, belarririk gabe, besorik gabe, hankarik gabe...

KAXPAR: Zerbait eskuratu nahi baduk, argi ibili behar duk... Argi...

BALTAXAR: Ni lanak egiten ari naizen bitartean ederki gozatu duzue, baina bukatu duk guztia. Hemendik aurrera, hirurok elkarrekin ibiliko gaituk. Ni lanera... Zuek ere lanera...

KAXPAR: Lana? Egitea zeukak nagusiak nahi badu etxeratzen denean!

BALTAXAR: Hik ere, zerbait eginda hobe bera etorri aurrez...

KAXPAR: Baina, hiri iruditzen al zaik honez gero etxeratuko dela? Bide bazter batean gelditua izango duk hilik oraingoan lepoa moztuta. Berarekin batera joan ziren herritar batzu bihurtu dituk eta gure nagusia berriz oraindik ez. Uste al duk gehiago etxeratuko dela?

BALTAXAR: Horrela bada, alferrik gaituk lanean. Ezer ez kobratzekotan!...

KAXPAR: (Esertzen da mahai inguruan). Horixe garela alferrik! Zergatik uste duk bada ondo konpontzen naizela Santxoren emazte eta alabarekin? Dirutan ez bada ere, beste era batetara kobratu nahi dudalako. Aspertzen naizenean berriz, garia eta artoa hartuko dizkiat eta beste nonbaitera...

BALTAXAR: Eta ni?

KAXPAR: Niri zer esaten didak bada? Heuk ikusi beharko duk zer egin!

BALTAXAR: Bai horixe! Eta gaurtik hasita gainera! Hitz egiten motela izango nauk baina, ez didazue gehiago barrerik egingo. Ez arranoa! (Alde egiten du etxe barnera).

KAXPAR: (Bakarrik gelditzean). Esnatu izango duk gure hiztotela! Pozik jakingo nikek zer egiteko asmoan den. Etxeko lan guztiak berak egin dizkik orainartean eta zertarako? Azkenean ordaintzat, ezer jaso gabe gelditzeko. Santxo jauna etxeratuko delakoan honez gero... Usteldua izango duk nonbaiten!

XIV

KAXPAR eta MELTXOR

MELTXOR: (Agertzen da kanporako atetik). Hau duk hau, gelditu ezina! Geroago eta dardara handiagoa dudala konturatua nauk.

KAXPAR: Lanik egin gabean izan ere, indar guztiak horretarako izango dituk.

MELTXOR: Emakume bat inguratzen zaidanean berriz, une txikiena ere ezin egin geldi. (Zaplastekoak emanaz beraren aurpegiari). Tira Meltxor, geldi hadi mesedez... Geldi!

KAXPAR: Nahi baduk bat batean gelditzea, utzi zaidak muturreko bat ematen.

MELTXOR: Muturrekoa? Hori duk gainera dudan erremediorik egokiena... Orain gogoratzen nauk Potzuetako Joseri kristonak eman nizkionean, ondorengo lau egunetan ez nuela gehiago dardararik izan. Tira... Zutitu hadi agudo!

KAXPAR: Zutitu? Zertarako?

MELTXOR: Muturreko batzu hartzeko. Ikusiko duk zer azkar alde egiten didan dardarak.

KAXPAR: Hori duk! Hiri alde egin eta niri erantsi muturrekoak hartu ondoren. Tira Meltxor, asmatu zak beste zerbait hobeagoa. Esate batetarako, ez al da berdin, nik hi jotzea?

MELTXOR: Ez, ez... Nik eman behar dizkiat muturrekoak. (Prestatzen da jotzeko).

KAXPAR: Erdi eroak ezagutu dizkiat baina...

MELTXOR: Tira Kaxpar, zutitu agudo!

KAXPAR: Ez diat muturrekoak hartzeko gogorik.

MELTXOR: Beldurti nazkagarria! Zutitu agudo!

KAXPAR: Horrenbesteko gogoa baduk, zergatik ez dizkiok muturreko batzu ematen beste hiztotel horri?

MELTXOR: Berdin zaidak hiri edo hari ematea, baina norbait jo beharra diat une honetan edo bestela hezurren bat galduko zaidak.

KAXPAR: (Zutituaz). Oraintxe aurkituko duk ziur asko une egokian gainera. Nagusiaren alabaren gelan izango duk... Esan didanez gainera, nagusiari kontatzeko asmoan duk etortzen bada behintzat, hik eta nik harremanak izan ditugula bere emazte eta alabarekin.

MELTXOR: (Paparretik heltzen dio). Zer? On Santxori esateko asmoan dela?

KAXPAR: Horrela esan zidak orain dela denbora gutxi. Berak bakarrik egin dituela etxeko lanak... Hi beti, bere emazteakin haizela...

MELTXOR: (Utziko dio). Orainartean hiztotela izan bada, hemendik aurrera mutu bihurtuko diat! Ez dik gehiago hitz egingo! Etsai madarikatua! (Alde egiten du etxe barnera).

KAXPAR: (Bakarrik gelditzean). Nire ordez hartu ditzala berak! Zer arraio gero? Lehen ere, makina bat hartua nauk, oraindik gehiago hartzen jarraitzeko. Zer dela eta gainera? Beste horri dardara gutxituko zaiola eta aurpegia jarri alajaina izugarriak hartzeko? Baita zera ere!

KAXPAR, ANA, BALTAXAR, MELTXOR eta MALEN

ANA: (Agertzen da kanporako atetik). Non sartu da arlote hori?

KAXPAR: Zer gertatzen zaizu emakumea? Edozeinek esango luke zu ikusita, ez zarela ondo konpondu gaurkoan zure lagunarekin.

ANA: Ondo konpondu dardara hori duela? sekula ere ez! Ederra da bada musu ematen hasten denean... Zazpi edo zortzi bat bider izarrak ikusi ditut, sudurra begietan sartu didalako! Amorra egin didanean, hor joan da pendizean behera marmarrean...

KAXPAR: Ez da behintzat oso gozoa agertu! Zaplatekoak emanaz aurpegian alajaina...

ANA: Zaplatekoa nik emango diot berriro hurreratzen bazait. Geldituko dut bat batean ondo jotzen badut!

BALTAXAR: (Etxe barnean agertu gabe). Ai! Ai! Hau, ez diat barkatuko!

MELTXOR: (Etxe barnean agertu gabe). Isilik! Egon hadi isilik!

BALTAXAR: (Berdin). Ai! Ai!

ANA: Baina zer gertatzen da hor barruan?

KAXPAR: Itxura denez, oraingoan dardarak alde egingo dio zure lagunari...

MALEN: (Agertzen da beldurti etxe barnetik, jazkiak txukunduaz). Baina, zer gertatzen zaio gaur Meltxorri? Ohe gainean etzanda garela agertu da hartz bat bezala eta hitz bat egin gabe hasi da beste horri muturrekoak ematen... Hil behar du zerbait egiten ez badugu.

ANA: Nik emango diodana ez da askoz txikiagoa izango. (Alde egiten du etxe barnera).

MALEN: Kontuz ibili zaitez edo bestela sartuko zaitu ohe azpian muturrekoren bat eman ondoren.

KAXPAR: (MALENgana hurbilduaz maitekor). Guri ez zaigu ezer galdu horien artean eta alde egitea hobe dugu hemendik. Zenbat eta urrutiago, hobe gainera. (Bizkarretik heltzen dio). Muturka ibiltzea baino ez al dugu hobe gainera...

MALEN: Goazen, bai. Konpondu daitezela nahi duten bezala.

(Biek gozoki eta poliki kanporako atetik alde egiten dute).

BALTAXAR: (Etxe barnean agertu gabe). Egon hadi geldi! Ai! Ai!

ANA: (Agertzen da etxe barnetik beldurti). Beste batetarako utzi beharko dut nire gogoa edo bestela hartu behar dut muturrekoren bat. Alde egin dezadan hemendik agudo... (Kanporako atetik alde egiten du).

MELTXOR: (Agertzen da etxe barnetik, jazkiak txukunduaz). Hartu dizkik ederrak gizarajo horrek! Nagusiari zerbait esateko gogoak kendu zizkioat. Baina oraindik dardarak ez zidak alde egin... Nor jo behar diat bada gehiago? Oraingo hori ez behintzat edo bestela ez duk gehiago zutituko...

XVI

MELTXOR eta MATILDE

MATILDE: (Agertzen da kanporako atetik). Zer gertatzen da gaur, gure etxean?

MELTXOR: Zaude isilik... Zaude isilik...

MATILDE: Isilik? Norbait hiltzen ari direla dirudi... Auzokoak entzunda ere...

MELTXOR: Honela dardaraz ibiltzea ere ez da oso egokia. Norbaiti muturreko batzu ematen dizkiodanean zerbait gutxitu ohi zait...

MATILDE: (Barrez). Muturrekoak eman eta dardara gutxitu? Ez duzu oraingoan itxura handirik atera!

MELTXOR: Ez. Baltaxar edo delako horri eman dizkiot zartateko ederrak baina, lehen bezala jarraitzen dut. Beste norbaitekin hasi beharko dut...

MATILDE: Zer?

MELTXOR: Muturrekoak ematen jarraitu beharko dudala.

MATILDE: Muturrekoak, nagusiak banatuko ditu etxeratzean. Nagusiak bai eta ez pentsa ezer gabe geldituko zarenik... Norbaitek bera ikusi duela ere, zabaltzen hasia da herrian.

MELTXOR: Horixe behar dugu. Oraintxe gutxituko zait dardara...

MATILDE: Bera etxeratzean bai azkar asko! Izan ere zuek egin dituzuenak, neurri gabekoak dira...

MELTXOR: Etsai madarikatuak! Nagusia etxeratzea bakarrik behar diagu orain! Horixe bakarrik!

MATILDE: Ez harritu Meltxor... Ez harritu batere... Orainartean, joan den guztian bihurtu da eta denbora asko igaro bada ere, ez nintzateke harrituko egun batetik bestera hemen izatea. Ez horixe! (Alde egiten du etxe barnera).

MELTXOR: (Bakarrik gelditzean). Ezin zitekek! Ezin zitekek honez gero etxeratu! Guri lana eginarazteko gogoa dik ziur asko neskame zahar horrek... Ez duk alferrik! Gainera, nagusia etxeratzen bada ere, zer? Ihes agudo etxe honetatik eta harrapatu gaitzala sasoiko etortzen bada!

XVII

MELTXOR eta BALTAXAR

BALTAXAR: (Agertzen da etxe barnetik zeharo okertua). Etxe honetatik alde egin aurrez, aterako dizkiat nik hiri kontuak.

MELTXOR: Beste batzu hartu bahi ez badituk, isilik egonda hobe.

BALTAXAR: (Esertzen da mahai inguruan). Hurrengoan, isilik ibiliko nauk, bai. Ez haiz asko konturatuko hiregana hurbiltzen naizenean. Ez horixe! Nire ezpata nortataino zorroztua den ikusiko duk. Zer egin diat nik, horrela jotzeko?

MELTXOR: Ezer ez, baina dardara gehitzen zaidanean muturrekoak eman behar izaten dizkiat...

BALTAXAR: Eta ni aukeratu hortarako?

MELTXOR: Kaxparrek ez dik nahi izan eta.

BALTAXAR: Eta nik bai? Hik uste al duk gustora hartu ditudala? Asto zahar bat erostea hobe duk horrelako unetan berari zartatekoak emateko.

MELTXOR: Astoak, nahikoa dizkiat lehen ere inguruan...

BALTAXAR: (Zutituaz). Astorik handiena, hi horregatik!

MELTXOR: Hago isilik Baltaxar, oraindik dardara ez zaidak gutxitu eta... Egon hadi isilik mesedez...

BALTAXAR: Nazkagarri, zerri urdea!

MELTXOR: Zer?

BALTAXAR: (Alde eginaz kanporako atetik korrika). Esan dudana!

MELTXOR: (Haserre). Ez duk berriro esango horregatik. Etsai madarikatua!... (Korrika, kanporako atetik alde egiten du. Garaiko musika entzuten da berriro eta argiak itzaltzen joango dira poliki).

XVIII

MATILDE

MATILDE: (Musika gutxitzen joango da, argi batek argitzen duen bitartean etxe barnetik agertzen denean. Musika entzungo da gozo hitz egiten duen bitartean). Era honetan igarotzen joan ziren egunak, asteak, hilabeteak eta baita ere urteak. Nik ez dakit ziur zenbat denbora! Hiru morroiak elkarrekin burrukan, etxeko lanak alde batera utzirik eta etxekoandre eta alabak hirurekin nahi hainbat gozatzen zutela. Arrazoia zuen ordea nagusiak etxeratuko zela esatean eta horrela egingo zuen, etxekoak gehiegi konturatzen ez baginen ere lehen egunetan behintzat... (Musikak zerbait gogorrago jarraitzen du une batetan eta argiak itzaldu).

XIX

MATILDE, SANTXO eta KRISPIN

SANTXO: (Musika isilduko da zeharo eta argiak piztu, agertzen dela antzeztokian MATILDE mahaia zerbait txukuntzen. SANTXO agertu gabe, kanporako ate ondoan). Eup! Inor ba al da etxean?

MATILDE: Azkenean, morroien lagunak ere etxeratzen hasi behar zaizkigu... (Atea irikitzera joaten da). Ez dakit etxekoandreak ontzat emango didan, baina sartu zaitezte... (Agertzen da). Sartu barrura...

SANTXO: (Agertzen da MATILDEren ondoren, oso narraz jantzia. Bere ondoren KRISPIN, fraide jantzian. Batak eta besteak aurpegia izkutuan nahi dute izan). Eskerrik asko... Egunetan, erdi galdurik aurkitzen gara... Baina promes bat egina dugu Euskal Herri osoan zehar oinez ibiltzea bertan diren baseliza guztietan otoitz eginaz, bihotz oneko sendiek ematen dizkiguten limosnak jasoaz eta honela jarraitu behar dugu Egilearen zigorra guregana iritsi ez dadin. Honela nahi genuke, gizon guztien barkamena iritsi.

MATILDE: Benetan lan bikaina egiten ari zaretena...

SANTXO: Gaur egunean den hainbat haserre eta burruka, gaiztakeri eta lizunkerik, benetan nahigabetua dute gure Egilea. Beraren errukia iristea da gure nahia...

MATILDE: Etxekoandreari deituko diot berehala. Dituzuen asmoak, benetan txalogarriak dira eta beste askotan bezala pozik hartuko zaituztela iruditzen zait bere etxean.

SANTXO: Eskerrik asko. Zure hitzek garbi agertzen dute bihotz onekoa zarela.

MATILDE: Berehala naiz zuekin... (Alde egiten du etxe barnera).

SANTXO: Hau, ondo hasi duk! Honek behintzat, ezagutu ere ez! Eta morroiak? Non ote dira morroiak? (KRISPIN mutua denez, keinuen bitartez esaten dio morroiak honez gero alde egingo zutela etxetik). Alde egingo zutela? Horixe behar ditek! Aurkituko dizkiat nonbaiten horregatik! Baita bizitza guztian beraien atzetik ibili behar badut ere! Baina, ikusi al dituk nolako soroak diren? Ezer gabe alajaina, hiru lagun beste ezer egiteko gabe horretarako etxera ekarrita. (KRISPINek keinuen bidez esan nahiko dio, jan edan eta lo besterik ez dutela egin izango). Jan, edan eta lo besterik ez? Itoko dizkiat! (Geldi egon ezinean, alde batera eta bestera ibiliko da). Baina, zer pentsatzen egon ote da nire emaztea horiei lana eginarazi gabe? Agindu besterik ez eta hori egiten ere ausartu ez? Ez naizela gehiago etxeratuko eta alde egingo zidaten gainera morroi nazkagarri horiek! (KRISPINek keinuz, horrela izango dela esaten dio). Gure mandioko kutxak gariz eta artoz beterik ez badira, aurkituko dizkiat nonbaiten. Bai hala zankoa!

MATILDE: (Agertzen da etxe barnetik ogia eta pitxar batetan edaria dituela). Une honetan etortzerik ere ez badu etxekoandreak, gaua bertan igaro dezakezuela esan dit. Eta beste zerbait prestatzen dudan bitartean, tori ogia eta ardoa... (Mahai gainean utziko ditu ogia eta pitxarra). Eseri zaitezte lasai...

SANTXO: Eskerrik asko. (Esertzen da mahai inguruan eta KRISPIN ere bai). Etxekoandreak, orduan, lan asko du...

MATILDE: Lana edo... Bai, bai. Azkenaldian ez da geldi egotekoa, bere alaba bezalaxe.

SANTXO: (Ogia zatitu eta KRISPINi ematen dio. Hitz egiten dela, jan eta edaten du). Ez al da nagusia etxean?

MATILDE: Aspalditxoan ez. Bere bizitza osoa burrukari eskainia dio gaztelu honetako bere gurasoak bezala eta orain ere, hor da nonbaiten sinisgabeen aurkako gerratean.

SANTXO: Eta etxeko emakumeei zerbait lana arintzeko, gizonezkorik ez duzue?

MATILDE: Gizonezkoak? Gehiegi... Gizonezkoak edo antzekoak behintzat. Hiru morroi etxeratu zituen nagusiak, berak alde egiteko unean eta esango nuke denbora igarotzen joan den bezala, beraiek nagusi bihurtu direla.

SANTXO: (Edaten ari dela hau entzutean, zutitzen da ahoan zuena botatzen duela). Zer? (KRISPINek ostikada bat ematen dio, esertzeko aginduaz). Ai! Egon hadi geldi!

MATILDE: Baina, zerbait gertatzen al zaizu?

SANTXO: Ezer, ez... Ezer, ez. (Esertzen da). Izan ere, ez daki honek geldi egoten eta eman didan ostikada ez da txantxetakoa izan.

MATILDE: Ondo isila duzu behintzat laguna.

SANTXO: Beharko isilik egon... Nik ez dakit nolatan, gure fede eta herriaren aurka diren horien eskuetan erori zen... Zer zigor eman ziotela uste duzu? (KRISPINek keinuen bidez, mingaina moztu ziotela esaten du).

MATILDE: Zer? Mingaina...

SANTXO: Mingaina moztu, bai. Mingaina moztu, ipurditik! Eta hara orain hemen gizarajoa, hitz egin ezinik.

MATILDE: Sinismen gabeko horiei ere, berdin egin behar...

SANTXO: Askori... Askori egin behar berdin gaurko mundua ikusita. Eta sinistu zaidazu, horrela egiteko prest naizela. Zure nagusiak etxeratu dituen morroi horiek ere, ez dute gutxiago merezi, bere aginduak betetzen saiatu ez badira.

MATILDE: Beste gauza batzutan gehiago saiatu dira, bai.

SANTXO: Zirt eta zart! horiei ere orduan... (KRISPINek ostikada ematen dio). Ai! (Zutituaz). Egon hadi geldi edo hiri ere berdin egingo diat.

MATILDE: Ez diozu behintzat berriro mingaina moztuko...

SANTXO: (Esertzen da). Lepoa bai horregatik, geldi ez bada...

MATILDE, SANTXO, KRISPIN, MALEN eta MELTXOR

MALEN: (Agertzen da etxe barnetik, MELTXOR bizkarretik heldurik duela). Hauek al dira ostatua eskatu dutenak?

MATILDE: Hauek dira, bai. (KRISPINek keinuak egiten ditu MALEN horrela ikustean).

SANTXO: (Beretzat). Jainkoa!

MELTXOR: (SANTXOren ondora hurbildurik MALENekin batera). Zer esan duk marmarrean?

SANTXO: Jainkoak bedeinka dezala gaztelu hau eta ontzat eman bertan den bakea!

MELTXOR: Ederki diok. Bakea behar diagu... Bakea...

MALEN: Tira Matilde, zerbait prestatu zaiezu jateko eta logela ere txukundu.

MATILDE: Berehala etxekoandrea. (Alde egiten du etxe barnera).

MALEN: Nire etxea zuena duzue, baldin behintzat itxura duzuenez, asmo onak badituzue.

MELTXOR: Horrela ez bada berriz, hobe duzue lehenbailehen alde egitea etxe honetatik, edo bestela nire ezpata ezagutuko duzue.

MALEN: Matildek emango dizue behar duzuen guztia...

MELTXOR: (Maitetsu). Tira Malen... Utzi zaiezu agure zahar horiei bakean. Beste eginkizun batzu ditugu une honetan...

MALEN: Goazen, bai. (Maitetsu alde egiten du MELTXORrekin etxe barnera).

SANTXO: (Zutituaz). Ikusi al duk nik ikusi dudana? (KRISPINek keinuen bidez baietza ematen dio). Astaputz horrekin txoratua alajaina nire emaztea! Amets bat izango duk... Amets bat besterik ez! (KRISPINek keinu bidez egia dela adieraziko dio). Ezetz? Ez dela ametsa? Hik ere, nik ikusi dudana ikusi duk orduan? Zer aurkitu ote ziok nire emazteak astakatilu horri? Duen dardara hori, gustatzen ez bazaio... (Esertzen da eta edan). Sentitzen hasia nauk barnean halako berotasun handi bat... (KRISPIN beldurti da eta keinu bidez lasaitzeko adierazi nahi dio SANTXOri).

XXI

SANTXO, KRISPIN eta KAXPAR

KAXPAR: (Agertzen da etxe barnetik, jazkiak txukunduaz. SANTXO eta KRISPIN diren ondoan usain egiten du). Hau duk ustel usaia! (Unetxo batetan beraiei begira egon ondoren). Zer egiten duzue zuek hemen?

SANTXO: Etxekoandreak sartzeko esan digu eta...

KAXPAR: Asko lotsatu gabe sartu zuek. Ez duzue behintzat txukuntasun handirik...

SANTXO: Urrutitik gatoz, eta...

KAXPAR: Ibairik ez al duzue aurkitu honuntza iritsi aurrez? Tira... Bukatu zazue ogi zati hori eta zoazte agudo etxe honetatik!

SANTXO: (Zutituaz). Jainkoa! (KRISPINek ostikada ematen dio). Ai! Egon hadi geldi!

KAXPAR: (Zeharo harroputz hurbildurik SANTXOrengana). Zer? Zerbait esan behar al duk hik? Edo esan dudan zerbait gaizki iruditu zaik?...

SANTXO: Ez, ez...

KAXPAR: (KRISPINengana hurbiltzen da berdin). Eta hik, zer? Zerbait esan behar al duk? (KRISPINek buruarekin ezetz dio). Zutitu hadi nirekin hitz egitean! Eta ezetz esan behar baduk, esan zaidak, ez jauna. (KRISPINek berriro buruarekin ezetz dio). Ez jauna, erantzun zaidak! Erantzun agudo! Ez al duk horrela egiteko asmorik? (Ezpata atera ezinean gerritik). Berehala ikusiko diagu... Bai horixe!

SANTXO: Barkatu zaidazu baina, ez dizu erantzungo nire lagunak.

KAXPAR: Ezetz? Bai azkar asko!

SANTXO: Ez dizu hitz bat bakarra ere esango. Mutua da.

KAXPAR: (Hurbildurik SANTXOren ondora harro). Zergatik ez didak bada esan lehenago, arlotea? Tira, alde egin zazue agudo etxe honetatik, zuen usain zikin hori zabaldu baino lehen bazter guztietara.

SANTXO: Etxekoandreak baimena emana digu, gaua hemen igarotzeko.

KAXPAR: Gaua zuek hemen igaro? Ez horixe! Oraintxe bertan hitz egingo diat berarekin. Ukuiluan ez bada, ez behintzat! (Alde egiten du etxe barnera).

SANTXO: (Egon ezinean eta haserre). Ezin diat gehiago! Ikusi dudanak gainezka egiten zidak! Txotxolo zahar hori hasiko ote zaidak bada nire etxean aginduak ematen? Gehiegizkoa duk ikusi eta entzuten ari naizena gaurkoan! (KRISPINek keinuen bidez, lasaitzeko eskatzen dio eta eseriarazi nahi du). Eseri, odol guztia kiskaltzen dudan unean? Ez, ez, eta ez! Belarria, besoa eta hanka ezezik, lepoa moztu gabe ez nauk geldituko gaurkoan... Ez arranoa! (KRISPINek keinuen bidez, hirugarren morroia non ote den adierazi nahi dio). Hirugarrena? Hirugarren morroia diok? (Baietza KRISPINek). Jainkoak jakingo dik! Lanean ez behintzat ziur asko hori ere! (Esertzen da).

XXII

SANTXO, KRISPIN, ANA eta BALTAXAR

ANA: (Agertzen da etxe barnetik, BALTAXAR besotik heldua duela). Tira Baltaxar, zaude geldi! Gainera, kanpotarrak ditugu etxean, dirudienez...

BALTAXAR: Hauek ere pozik jolastuko lirateke zurekin...

ANA: Nahikoa da oraingoz, Baltaxar. (KRISPIN, begiak eskuekin estaltzen dituela da).

BALTAXAR: Nondik nora azaldu da bikote arlote hau?

ANA: Ez dakit bada... (Hurbildurik SANTXO eta KRISPINen ondora). Zer? goseak?

SANTXO: Goseak, egarriak...

BALTAXAR: Lanik egiten ez duzuen bitartean horrela ibiliko zarete. Ikasiko al duzue nozbaiten, lanik gabe ez dagoela ezer?

SANTXO: (Zutituaz). Jainkoa! (KRISPINek ostikada ematen dio). Ai! Egon hadi geldi!

ANA: Zer? Haserretuak al zarete?

SANTXO: Ez, ez... Noizbehinka hanka gehiegi luzatzen du nire lagunak eta ematen dizkidan ostikadak ez dira izaten txantxetakoak...

BALTAXAR: Elkarrengadik zerbait urrutiago esertzen bazarete...

SANTXO: Lehen ere, nahiko urrutian ibilia naiz. Hobe nuen, sekula alde egin ez banu.

ANA: Alde egin? Nondik gero?

BALTAXAR: Zer esaten ari haiz gizona?

SANTXO: Barkatu zaidazue...

BALTAXAR: (Bizkarrean joaz KRISPIN). Eta hik, ez al duk ezer esan behar? Katuak jan al dik mingaina?

SANTXO: (Beretzat). Hirea emango zoat nik katuari!

BALTAXAR: Goazen Ana, hauen txorakeriak entzuten egon gabe.

ANA: (BALTAXARrek gerritik heltzean, alde eginaz). Egon zaitez geldi, Baltaxar!

BALTAXAR: (ANArengana joanaz). Biok elkarrekin izanda, beste inoren beharrik ba al dugu? Goazen laztana... (Gozoki heldurik ANAri etxe barnera joaten dira).

SANTXO: Jainkoa! (ANA eta BALTAXAR joan diren tokira begira). Ikusi behar nuena, ikusia diat! Zer gehiago ikusi dezaket gainera? Lehertu behar diat!... Nire etxean gertatzen ari dena, bat batean moztu behar diat oraintxe bertan! Hiru morroi horien lepoak moztu behar dizkiat! Horiek dituk hiru erregeak aukeratu nituenak nire etxea zaintzeko... Kaxpar, Meltxor eta Baltaxar alajaina nire etxean nagusi eta nituen bitxirik ederrenak beren eskuetan dituztela... Tira Krispin, atera zak agudo nire ezpata. Atera agudo! Berehala jakingo ditek hauek, etxe honetako nagusia nor den oraindik! (KRISPINek erropa azpitik ateratzen ditu bi ezpata eta ematen dio bat SANTXOri). Tira Krispin, etorri nire ondoren eta ez gupida ezpata zorrotza erabiltzeko... (SANTXO eta KRISPIN etxe barnera abiatzen dira).

XXIII

Lehengoak, MATILDE, KAXPAR, MALEN, MELTXOR, ANA eta BALTAXAR.

MATILDE: (Etxe barnetik irtetzean, topo egiten du SANTXO eta KRISPINekin). Jainkoa! On Santxo nire nagusia! (Erortzen da lurrera).

SANTXO: (Etxe barnean ikusi gabe). Madarikatuak! Madarikatuak!

ANA: (Etxe barnean ikusi gabe). Aita! Aita! Hori ez, aita!...

KAXPAR: (Etxe barnean ikusi gabe). Nagusia! Nagusia!

BALTAXAR: (Etxe barnean ikusi gabe). Ai! Ai!

SANTXO: (Etxe barnean ikusi gabe). Heldu horri, Krispin! Ez utzi alde egiten! Nazkagarri zerri urdeak! Orain jakingo duzue nor naizen ni!

MELTXOR: (Etxe barnean ikusi gabe). Nagusia! Nagusia!

SANTXO: (Etxe barnean ikusi gabe). Ez duzue bizirik irtengo! Ez horixe!

KAXPAR: (Korrika ihesi, etxe barnetik irten eta kanporako atetik alde eginaz). Nire belarria! Nire belarria!

BALTAXAR: (Berdin) Hau duk zaztatekoa! Ene, Jainkoa!

ANA: (Berdin). Ez aita, ez! Zaude geldi!

MELTXOR: (Berdin). Atzekaldean, bigarren zuloa egin zidak! Ai! Ai!

MALEN: (Berdin) Zaude geldi, mesedez! Zaude geldi!

SANTXO: (Agertzen da etxe barnetik haserre). Ez zarete urrutira joango... Ez hala zankoa! Lurpean ezkutatzen bazarete ere, aurkituko zaituztet! Etsai zerri madarikatuak! (krispin etxe barnetik agertzen da eta biek kanporako atetik irtetzen dute presaka). Jarrai Krispin... Jarrai alde horretatik! (Argiak itzaltzen joango dira eta lehengo musika entzuten da).

MATILDE: (Zutitzen da poliki eta berarentzat argia piztu, musikak zerbait isilago jarraitzen duela). Eta ikusi duzuenaren ondoren zer gertatu zen? Ez dut uste nire nagusi On Santxo berak jakin duenik. Bost egun etxetik urrun egin ondoren bihurtu zen bertara bakar bakarrik eta ez du gehiago sekula hitz bat bakarra ere egin... Beretzat gorderik du guztia eta zahartzen doa egunetik egunera, aipatzerik ere nahi ez duela egun haietan gertatutakoa. Ezin dizuet bada nik ezer gehiago esan... Nik baino gehiago balio baduzue, norbaiti isilean duena esanarazteko, zatozte Ukelondo gaztelura eta bertan aurkituko duzue nire nagusi Santxo jauna, zerbait galdetu nahi badiozue...

(Musika zerbait altxatuko da
argiak pizten doazen bezala eta
antzeztokian agertzen da Santxo etxe barnetik irten ondoren,
eroak bezala esku batetako behatz handia harrapatu nahirik
esku berarekin beste eskutik askatzean.
Unetxo baten ondoren, argiak itzaliko dira
eta musika ere isildu, bukaturik antzerkia).